shree-dattamahatmya
|| श्री दत्तमहात्म्य ||
श्री दत्तमाहात्म्य ग्रंथाचा परिचय
श्री दत्तमाहात्म्य हा ग्रंथ भगवान श्री दत्तात्रेयांच्या अलौकिक माहात्म्याचा आणि त्यांच्या भक्तीचा गौरव करणारा एक अपूर्व साहित्यकृती आहे. या ग्रंथाचे लेखक, परमहंस परिव्राजकाचार्य प. पू. श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराज, हे दत्तसंप्रदायातील एक सिद्ध पुरुष आणि आद्य शंकराचार्यांच्या परंपरेतील तेजस्वी संत होते. त्यांच्या जीवनातून आणि साहित्यातून वैदिक धर्म, ब्राह्मणत्व आणि अध्यात्म यांचे यथार्थ दर्शन घडते.
श्रीमद् भगवद्गीतेवरील शंकराचार्यांच्या भाष्यात म्हटले आहे, “ब्राह्मणत्वस्य हि रक्षणेन रक्षित: स्याद्वैदिको धर्म:” अर्थात, ब्राह्मणत्वाच्या रक्षणाने वैदिक धर्माचे रक्षण होते.
श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती यांनी आपल्या कठोर तपश्चर्या आणि धर्मनिष्ठेने या ब्राह्मणत्वाला साकार केले. त्यांच्या जीवनातून चारही आश्रमांचे आदर्श आणि आध्यात्मिक सामर्थ्य प्रकट झाले, जे वर्तमान युगातील साधकांसाठी प्रेरणादायी आहे.
श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती यांचे योगदान
श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती यांनी आपल्या जीवनातून धर्म आणि अध्यात्म यांचे उच्च आदर्श प्रस्थापित केले. त्यांनी अनेक जीवांचे दुख: आणि संकटे दूर करून त्यांना सन्मार्गावर आणले.
त्यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे भावी पिढ्यांसाठी निर्माण केलेली ग्रंथसंपदा. त्यांनी संस्कृत आणि मराठी भाषेत अनेक ग्रंथ लिहिले, ज्यामुळे साधकांना पारमार्थिक मार्गदर्शन मिळाले.
संस्कृत ग्रंथांचे महत्त्व असाधारण असले तरी, सर्वसामान्य भक्तांसाठी ते समजणे कठीण होते. हे लक्षात घेऊन श्रीमहाराजांनी मराठीत “श्री दत्तमाहात्म्य” हा ग्रंथ रचला, जो त्याच्या सुलभता आणि गहनतेमुळे अत्यंत महत्त्वाचा ठरला.
श्रीमहाराजांनी स्वत: या ग्रंथाच्या निर्मितीचे कारण स्पष्ट केले आहे. ते म्हणतात, “जगाच्या कल्याणासाठी परमेश्वराने अत्री ऋषींच्या घरी दत्तात्रेय रूपात अवतार धारण केला.
त्यांच्या चरित्राचा विस्तार पुराणांतून सांगितला आहे. परंतु, दत्तपुराणातील गहन तत्त्वे संस्कृत भाषेत असल्याने सर्वसामान्यांना ती समजणे कठीण आहे. म्हणून, या ग्रंथाच्या रचनेतून भक्तवत्सल श्री दत्तप्रभूंनी स्वत:च प्रेरणा दिली, जेणेकरून भक्तांचे चित्त शांत होईल आणि त्यांना ईश्वरानुराग प्राप्त होईल.”
ग्रंथाची रचना आणि विषय
श्री दत्तमाहात्म्य हा ग्रंथ श्री दत्तपुराणातील उपासनाकांडावर आधारित आहे, ज्यामध्ये ज्ञान, कर्म आणि भक्ती या तिन्ही योगमार्गांचा समावेश आहे. यात विशेषत: कार्तवीर्यार्जुन, अलर्क, यदु आणि आयु यांच्या कथा आणि त्यांच्या भक्तीमार्गाचे तत्त्वज्ञान यांचे रसाळ वर्णन आहे.
ग्रंथात श्री दत्तात्रेयांचे सांगोपांग चरित्र, तसेच अत्री, अनसूया, प्रल्हाद, परशुराम, रेणुका, जमदग्नी यांच्या लीलांचा समावेश आहे. या कथांतून भक्ती, ज्ञान, वैराग्य आणि निष्काम कर्मयोग यांचे स्पष्ट आणि निश्चित स्वरूप साधकांना समजते. ग्रंथाचे ५१ अध्याय आणि ५,४०० ओव्या यामुळे तो श्री गुरुचरित्राशी साम्य साधतो.
ग्रंथाची मंत्रमयता आणि साहित्यिक मूल्य
श्री दत्तमाहात्म्य हा केवळ उपदेशपर ग्रंथ नसून, त्याच्या पठणाने जीवाचे कल्याण होईल असा मंत्रमय ग्रंथ आहे. श्रीमद् ज्ञानेश्वरी आणि दासबोध यांच्याप्रमाणे याची योग्यता “प्रत्ययो पहावा” अशी आहे. श्रीमहाराज म्हणतात, “हा ग्रंथ रचणारा, धारण करणारा आणि संहार करणारा तोच परमात्मा आहे.
मी वासुदेव केवळ निमित्तमात्र आहे. या ग्रंथाचे श्रवण आणि पठण करणाऱ्या भक्तांचा स्वार्थ आणि परमार्थ सिद्ध होईल.” सामान्य भक्तांनी या ग्रंथातील उपदेशांचे आचरण केल्यास त्यांचे कल्याण होईल, आणि केवळ पठणानेही ईश्वरी कृपेचा लाभ मिळेल.
साहित्यिक दृष्टिकोनातूनही हा ग्रंथ अप्रतिम आहे. त्यातील प्रसादगुण, सहज अलंकार आणि रसाळ वर्णने वाचकांचे मन मोहून टाकतात. विशेषत: पहिल्या अध्यायातील सती अनसूयेचे वर्णन हे सौंदर्य आणि भक्ती यांचा संगम आहे. ग्रंथातील प्रत्येक ओवी अमृतमय आहे, ज्यामुळे त्याच्या निरंतर सेवनाने साधकाची आध्यात्मिक प्रगती निश्चित आहे.
भक्तीमार्ग आणि ईश्वराचे अस्तित्व
श्रीमहाराजांनी या ग्रंथात शरणागती आणि प्रेमभक्तीच्या मार्गाचा पुरस्कार केला आहे. भगवंताच्या आणि भक्तांच्या लीलाकथांतून तत्त्वज्ञानाचा आविष्कार केल्याने हा ग्रंथ वाचकांना सहज आकर्षित करतो. आधुनिक काळात ईश्वराचे अस्तित्व हा तर्कवादाचा विषय बनला आहे.
परंतु, श्रीमहाराजांच्या मते, ईश्वर हा तर्काचा नव्हे, तर अनुभूतीचा विषय आहे. तर्काने समाधान होत नाही, परंतु भक्ती आणि साधनेने ईश्वराची अनुभूती घडते.
मानवजन्माचे सार्थक म्हणजे आपले सच्चिदानंद स्वरूप जाणणे. अज्ञानामुळे आपण या स्वरूपाला विसरतो, जसे स्वप्नात राजा भिकारी होतो. श्री दत्तात्रेय आणि संत हे जीवांना त्यांचे खरे स्वरूप जागृत करतात आणि दुख: नष्ट करतात.
ग्रंथाची निर्मिती आणि सान्निध्य
श्री दत्तमाहात्म्याची रचना शके १८२३ (इ.स. १९०१) मध्ये महत्पूर येथे चातुर्मासात भक्तांच्या आग्रहास्तव झाली. श्रीमहाराजांनी दररोज सुमारे १०८ ओव्या लिहिल्या, आणि ५१ अध्याय पूर्ण झाले.
या ग्रंथात श्री दत्तप्रभूंचे सान्निध्य ठेवण्यासाठी श्रीमहाराजांनी विशेष प्रार्थना केली: “हे दत्तात्रेय प्रभो, मी हात पसरून मागतो, या ग्रंथात तुझे सतत सान्निध्य असू दे.” या प्रार्थनेमुळे ग्रंथात दत्तप्रभूंची उपस्थिती आहे, आणि वाचकांना त्याची अनुभूती येते.
ग्रंथाचे संपादन आणि शुद्धता
प. पू. श्री गुळवणीमहाराजांच्या मार्गदर्शनाखाली पं. आत्मारामशास्त्री जेरे यांनी श्री दत्तमाहात्म्याचे संपादन केले. संपादन प्रक्रिया कठीण होती, कारण:
१) मूळ प्रत तुलनेसाठी उपलब्ध नव्हती.
२) हस्तलिखित आणि मुद्रित आवृत्त्यांमध्ये हस्तदोष आणि मुद्रणदोष होते.
३) हा मंत्रग्रंथ असल्याने प्रत्येक अक्षराला विशेष महत्त्व आहे.
यामुळे हंसक्षीरन्यायाने शुद्धाशुद्ध पाठ निवडणे कठीण होते. तरीही, श्री गुळवणीमहाराजांच्या मार्गदर्शनाने दोष दूर करण्याचा प्रयत्न झाला. काही प्राचीन हस्तलिखितांमधील ओव्या वापरल्या गेल्या. यामुळे ग्रंथाचा पाठ बराच शुद्ध झाला. तरीही, काही दोष राहिल्यास, श्रीमहाराजांनी श्री दत्तात्रेयांची क्षमा मागितली आहे:
“यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनं च व्यंजनम्। तत्सर्वं क्षम्यतां देव दत्तात्रेय जगद्गुरो।।”
लेखक म्हणतात, “मी तुमचा दासानुदास आहे. माझ्या लेखणीत पूर्णता नाही. तरीही, मूळ ग्रंथ यथावत लिहिण्याचा प्रयत्न केला. काही न्यूनाधिक राहिल्यास, तुमच्या चरणी क्षमा मागतो.”
ग्रंथाचे वैशिष्ट्य आणि उपनिषदांचा समावेश
श्री दत्तमाहात्म्य हा सर्वांगसुंदर आणि अमृतमय ग्रंथ आहे. यात नवविधा भक्ती, सहस्त्रार्जुन, अलर्क, यदु आणि आयु यांच्या चरित्रांतून तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते. ३९व्या अध्यायापासून शेवटपर्यंत प्रत्येक ओवीचे तिसरे अक्षर क्रमाने वाचल्यास मांडुक्योपनिषद, ईशावास्योपनिषद आणि शांतिमंत्र साकार होतात. यामुळे ग्रंथाची मंत्रमयता आणि उपनिषदांचे सार यांचा संगम दिसतो. कलियुगातील अशक्त जीवांना मोक्षाचा मार्ग प्रशस्त करण्यासाठी श्रीमहाराजांनी हा ग्रंथ रचला.
श्री दत्तमाहात्म्याचा विषयानुक्रम
श्री दत्तमाहात्म्य हा ग्रंथ ५१ अध्यायांचा असून, प्रत्येक अध्यायात १०८ ओव्या आहेत. यातील विषयानुक्रम खालीलप्रमाणे आहे:
मंगलाचरण आणि प्रारंभ: ग्रंथाची सुरुवात मंगलाचरणाने होते, ज्यात नवविधा भक्तीचे महत्त्व, सृष्टिक्रम आणि श्री दत्तात्रेयांचे माता-पिता (अत्री आणि अनसूया) यांचे वर्णन आहे. यात दीपकाख्यानाचाही समावेश आहे.
योगभ्रष्ट कथा: योगभ्रष्ट पुत्राची कथा, कौशिक सतीचा सूर्याला शाप आणि देवांच्या विनंतीवरून अनसूयेचे आगमन.
कौशिक संजीवन: कौशिकाचे पुनर्जनन, मांडव्य ऋषींची मुक्तता आणि दत्तात्रेय अवताराची कथा.
कार्तवीर्यार्जुन जन्म: कार्तवीर्याचा जन्म, गर्ग ऋषींचा उपदेश आणि दत्तमाहात्म्याचे कथन.
देवांची दत्तसेवा: दैत्यांकडून पराभूत देवांची दत्तसेवा आणि दत्तप्रभूंनी त्यांना स्वर्गप्राप्ती.
कार्तवीर्याची दत्तभेट: कार्तवीर्याची दत्तप्रभूंशी भेट, त्याची परीक्षा, वरदान आणि राज्यारोहण.
कार्तवीर्याची वैराग्यवृत्ती: कार्तवीर्याला विरक्ती, दत्तप्रभूंकडे पुनरागमन, स्तुती, पुन्हा परीक्षा आणि प्रश्न.
बृहस्पति-इंद्र संवाद: सप्तगाथा, शिल्पज्ञ आणि कामशास्त्रज्ञ ब्राह्मणाच्या कथा.
सुशीलाची मुक्ती: गायत्रीजापक सुशीलाची सात संबंधांपासून मुक्ती आणि विष्णुदत्ताची कथा.
रोगमुक्ती: रोगग्रस्त ब्राह्मणाला कर्मविपाकाचा उपदेश, त्याला आरोग्य, झोटिंगाचे बंधन आणि शास्त्रतत्त्वांचे निरूपण.
जीवाचे भ्रमण: जीवाचे विविध योनींमधील भ्रमण, गर्भवास, अवस्था, लक्षणे आणि जडपुत्राला आश्वासन.
सृष्टिक्रम आणि तत्त्वे: व्यष्टि-समष्टि, विक्षेप-आवरण, सदाचरण, गुरुसेवा, श्रवण-मनन आणि परोक्ष-अपरोक्ष ज्ञान.
वाक्यविवरण: षड्लिंग, तत्त्वपदार्थ, तत्-त्वं यांचे ऐक्य आणि निरूपण.
अष्टांगयोग: यम, नियम, आसन, प्राणायाम यांचा राजाला उपदेश.
अवधूतज्ञान: सजातीय प्रत्यय, विजातीय निरसन, निदिध्यासन आणि समाधीचा उपदेश.
प्रारब्ध भोग: कार्तवीर्याला अनासक्त प्रारब्ध भोगण्याचा उपदेश, समुद्राचा गर्वहरण, यज्ञ आणि दान.
वसिष्ठांचा शाप: अतिथिरूप सूर्याला वृक्षदान आणि वसिष्ठांचा कार्तवीर्याला शाप.
ऋचीक-सत्यवती विवाह: जमदग्नी आणि विश्वामित्र यांचा जन्म.
परशुराम अवतार: परशुरामाचा जन्म, मातेची हत्या आणि संजीवन, पितृसेवा.
कामधेनु हरण: कार्तवीर्याकडून जमदग्नींच्या आश्रमात कामधेनुचे हरण.
परशुराम-कार्तवीर्य युद्ध: परशुरामाने कार्तवीर्याचा वध, पित्याकडून दूषण आणि तीर्थयात्रेची आज्ञा.
जमदग्नींची हत्या: कार्तवीर्याच्या पुत्रांकडून जमदग्नींची हत्या, रेणुकेचा शोक आणि परशुरामाने शत्रूंचा संहार.
दत्ताश्रमात आगमन: परशुरामाने माता-पित्यांसह दत्ताश्रमात आगमन, रेणुका आणि दत्त यांची स्तुती, रेणुकेचे सहगमन.क्षत्रियहनन: परशुरामाकडून माता-पित्यांचे पुनर्दर्शन, क्षत्रियहनन, कश्यपाला भूमिदान आणि समुद्रतीरी वास.
ऋतुध्वज युद्ध: गालवाच्या यज्ञरक्षणासाठी ऋतुध्वजाचे पातालकेतुशी युद्ध आणि मदालसेची भेट.
ऋतुध्वज-मदालसा विवाह: पातालकेतुच्या भावाच्या कपटाने अग्निप्रवेश.
मदालसेची प्राप्ती: विरहातुर राजाचे नागपुत्राशी सख्य, अश्वतर नागाला सरस्वतीचा वर आणि शिवप्रसादाने मदालसेची प्राप्ती.
पुत्रप्राप्ती: अश्वतर नागाकडून मदालसेचे दान, पुत्रप्राप्ती आणि मातेकडून तत्त्वबोध.
अलर्काला ज्ञान: पुत्राचे जाड्य पाहून राजाचा शोक, मातेकडून पुत्राला ज्ञान, राजाचा कोप आणि प्रवृत्तिमार्गाची स्तुती.
अलर्काचे राज्य: अलर्काला व्यवहारज्ञान, साम्राज्य आणि सुबाहूशी युद्ध.
अलर्काचा पराजय: मातृवचनानुसार दत्तप्रभूंकडे गमन आणि बोध.
अष्टांगयोग उपदेश: अलर्काला तत्त्वज्ञान, मनोभंग, वासनाक्षय आणि अष्टांगयोगाचा उपदेश.
धारणा आणि अभ्यास: अभ्यासाचे दोष आणि गुण.
सगुण-निर्गुण ध्यान: अणिमादि सिद्धींचा निषेध, योगचर्या आणि भिक्षेचे निरूपण.
योगसाधना: नादानुसंधान, प्रणवध्यान आणि ॐ काराच्या साडेतीन मात्रा.
मृत्युज्ञान: मृत्युज्ञान आणि क्रममुक्ती.
अलर्काची स्तुती: अलर्काची दत्तस्तुती, बंधूच्या उपकाराची जाणीव आणि दत्ताज्ञेने बंधूभेट.
सुबाहूचा उपदेश: सुबाहूचा काशीराजाला उपदेश आणि वनात गमन, अलर्काच्या पुत्राला राज्याभिषेक.
आयुराजाची दत्तसेवा: पुत्रप्राप्तीसाठी आयुराजाची दत्तसेवा आणि दत्तप्रसाद.
नहुषाचा जन्म: राणीची गर्भधारणा, स्वप्नात दत्तदर्शन, हुंडासुराचे अपयश आणि दत्तकृपेने नहुषाचा जन्म.
नहुषाचे हरण: नहुषाचे हरण, रक्षण आणि वसिष्ठाश्रमात संगोपन.
आयुराजाचा शोक: पुत्र हरवल्याने आयुराज आणि राणीचा शोक.
नारदाचा उपदेश: दत्तप्रेरणेने नारदाचे आगमन आणि उपदेश.
हुंडासुरावर आक्रमण: नहुषाला आकाशवाणी, वसिष्ठांकडून इतिहासाचे ज्ञान आणि हुंडासुरावर आक्रमण.
हुंडासुराचा वध: हुंडासुराचा वध, नहुष-अशोकसुंदरी विवाह आणि माता-पित्यांशी भेट.
ययाती-देवयानी विवाह: ययातीचा शर्मिष्ठेशी संयोग, शुक्रशापाने वार्धक्य, पुरूने वार्धक्य स्वीकारल्याने राज्य, यदुची दत्तभेट.
यदु-अवधूत संवाद: पृथ्वी, वायु आणि आकाश यांचे उपादेय गुण.
प्रकृतीपासून शिक्षण: जल, अग्नि, चंद्र, सूर्य आणि कवडा यांच्यापासून शिक्षण.
हेयलक्षण गुण: अजगर, समुद्र, पतंग, मधुकर, गज, मृग, मत्स्य यांचे हेयलक्षण.
देहापासून शिक्षण: पिंगला, टिटवी, बालक, स्त्रीकंकण, सर्प, शरकार, पेशस्कार, कोळी यांच्यापासून शिक्षण.
अवतरणिका: ग्रंथाचा समारोप आणि दत्तप्रभूंची प्रार्थना.
भक्त श्री गुरुचरित्राप्रमाणे श्री दत्तमाहात्म्याचे नित्य पारायण करतात, ज्यामुळे त्यांना आध्यात्मिक उन्नती आणि दत्तप्रभूंची कृपा प्राप्त होते.
दत्तमाहात्म्य: एक प्रभावी उपासना
श्री दत्तमाहात्म्य हा अत्यंत सामर्थ्यशाली आणि श्री दत्तप्रभूंच्या सान्निध्याने युक्त ग्रंथ आहे. प. पू. श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांनी या ग्रंथात दत्तप्रभूंना प्रार्थना केली: “हे दत्तात्रेय प्रभो, मी हात पसरून विनंती करतो, या ग्रंथात तुझे सतत सान्निध्य असू दे.” या प्रार्थनेमुळे ग्रंथात दत्तप्रभूंची उपस्थिती आहे.
यात ३९व्या अध्यायापासून शेवटपर्यंत मांडुक्य आणि ईशावास्य उपनिषदे, शांतिपाठ आणि विष्णुसूक्तातील मंत्र गुंफले आहेत. श्रीमहाराजांनी शास्त्राज्ञेचे उल्लंघन टाळण्यासाठी ही मंत्रगुंफण केली, जेणेकरून मंत्रांचे पठण होईल.
हा ग्रंथ शके १८२३ (इ.स. १९०१) मध्ये महत्पूर येथे रचला गेला. संस्कृतमधील दत्तपुराण सर्वसामान्यांना सुलभ व्हावे म्हणून श्रीमहाराजांनी मराठीत हा ओवीबद्ध ग्रंथ रचला. ग्रंथाच्या वाचनाला सुरुवात केल्यावर त्याचे सामर्थ्य लगेच जाणवते. काही पारायणांनंतर जीवनातील बदल अनुभवता येतात. रोज एक अध्याय (१५ मिनिटे) वाचल्याने आध्यात्मिक प्रगती होते. वाईट स्वप्ने किंवा रात्री भीती वाटल्यास हा ग्रंथ उशाशी ठेवून झोपल्याने शांती मिळते.
कार्तवीर्यार्जुन: शिष्योत्तम दत्तभक्त
श्री दत्तमाहात्म्यात अनेक भक्तांच्या कथा आहेत, परंतु कार्तवीर्यार्जुनाला श्री दत्तप्रभूंनी प्रत्यक्ष आलिंगन देऊन कृपेचा वर्षाव केला. स्वप्नातील दृष्टांत मृगजळासारखा असतो, परंतु कार्तवीर्याला प्रत्यक्ष दर्शन आणि आलिंगन मिळणे हे अनंत जन्मांच्या पुण्याचे फल आहे. सहाव्या अध्यायात या आलिंगनाचे वर्णन आहे:
“दृढ आलिंगनात द्वैतभान नाहीसे झाले, आणि कार्तवीर्य निश्चल अवस्थेत गेला.”
आलिंगनानंतर दत्तप्रभूंनी त्याच्यावर मायेचे आवरण टाकले, कारण त्याची स्मरणभक्तीची ही सुरुवात होती. वरदान मिळाल्यावर कार्तवीर्याने ८४,००० वर्षे समृद्ध राज्य केले. परंतु, एके दिवशी त्याला वैराग्य जागृत झाला.
त्याने विचार केला, “मी ऐहिक समृद्धी मागितली, पण खरे सुख काय?” तो पुन्हा दत्तप्रभूंकडे शरण गेला. दत्तप्रभूंनी त्याची परीक्षा घेऊन त्याला योगमार्गाचा उपदेश केला.
दत्तप्रभूंनी त्याच्या मस्तकावर हात ठेवला, आणि कार्तवीर्याला पहिली समाधी तीन दिवस लागली. त्याने आळस सोडून योगसाधना केली, आणि पुढे १२ दिवस आणि नंतर तीन महिने समाधी प्राप्त झाली.
समाधीनंतर त्याने दत्तप्रभूंना भेटण्यासाठी गुहेबाहेर येऊन त्यांची भेट घेतली. यावेळी दत्तप्रभूंनी पुन्हा त्याला आलिंगन दिले, ज्याचे वर्णन आहे:
“श्री दत्तांना वंदन करून कार्तवीर्याने त्यांचे आलिंगन घेतले. दत्तप्रभू म्हणाले, ‘तुला काय समजले, ते सांग.’”
दत्तप्रभू आणि कार्तवीर्य यांचे गुरु-शिष्य नाते भक्तीचा सर्वोच्च बिंदू दर्शवते. कार्तवीर्याची योग्यता त्याच्या निष्ठेत आणि दत्तप्रभूंवरील अटळ श्रद्धेत होती, ज्यामुळे त्याला योगमार्ग आणि समाधी प्राप्त झाली.
|| श्री दत्तमाहात्म्याचा जय असो ||