shree-anghashtami-vrat
|| श्री अनघाष्टमी व्रत ||
श्रीदत्तात्रेय आणि अनघा-दत्त व्रताचा परिचय
श्रीदत्तात्रेय हे परमकरुणामय दैवत असून, त्यांचा अवतार केवळ विद्वानांसाठीच नव्हे, तर सर्वसामान्यांच्या उद्धारासाठी झाला आहे. कलियुगाच्या प्रभावामुळे अवतार तत्त्वाचे महत्त्व कमी झाले असले, तरी दत्त भगवानांनी विविध काळात वेगवेगळे अवतार धारण करून दीन-दुबळ्यांचा उद्धार केला. श्रीपाद श्रीवल्लभ, श्रीनृसिंह सरस्वती यांसारखे अवतार याच करुणेचे द्योतक आहेत. दत्तात्रेयांचे तत्त्व अकल्पनीय आहे.
ते अवधूत स्वरूपात प्रसिद्ध असले, तरी त्यांचे गृहस्थ स्वरूप देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. या गृहस्थ स्वरूपात ते “अनघास्वामी” म्हणून ओळखले जातात, आणि त्यांच्या पत्नी, अनघा देवी, साक्षात लक्ष्मीचा अवतार आहेत. हे दांपत्य तपोमय जीवनाद्वारे भक्तांना ऐहिक सुखे, तत्त्वज्ञान आणि आध्यात्मिक उन्नती प्रदान करते. या दिव्य दांपत्याला निमी, ह्रिमान, कीर्तीमान, जितात्मा, मुनीवीर्यक, दीप्तीरोम, अंशुमन आणि शैलाभ अशी आठ सिद्ध पुत्रे आहेत, जी भक्तांच्या कल्याणासाठी अवतारित झाली.
श्लोक:
पद्मासनस्थां पदयुग्मनूपुरां पद्मं दधानाममयं च पाण्यो:।
योगार्थे संमीलिता निश्चलाक्षींदत्तानुरक्ताम् अनघां प्रपद्ये॥
श्रीदत्तात्रेयांना “स्मर्तृगामी” म्हणतात, म्हणजेच स्मरणमात्राने भक्तांवर कृपा करणारे दैवत. याचा अर्थ असा की, केवळ तपस्वी किंवा उपासकांवरच नव्हे, तर संकटकाळी कोणत्याही व्यक्तीने त्यांचे स्मरण केले, तरी ते तात्काळ कृपावर्षाव करतात. या करुणामय दैवताने श्रीपाद श्रीवल्लभ हा पहिला अवतार आंध्रप्रदेशातील पीठापूर येथे इ.स. १३२० मध्ये अप्पलराज आणि सुमती या पुण्यवान दांपत्याच्या पोटी धारण केला. या अवतारात त्यांनी अनेक भक्तांचा उद्धार केला. श्रीपाद श्रीवल्लभांनी त्यांचे चरित्र शंकरभट्ट यांच्याकडून लिहवून घेतले आणि हा ग्रंथ ७०० वर्षांनंतर प्रसिद्ध होईल, असे भाकीत केले. तेलुगू भाषेतील या ग्रंथाचे मराठी भाषांतर प. पू. श्री हरिभाऊ निटूरकर यांनी केले, ज्यामुळे दत्त भक्तांना त्यांच्या लीलांचा परिचय झाला.
अनघा-दत्त व्रताचा पुराणकालीन आधार
अनघा-दत्त व्रताची उपासना पद्धती कृतयुगात स्वतः दत्तात्रेयांनी त्यांचा परमभक्त कार्तवीर्यार्जुनाला सांगितली, याचा उल्लेख व्यासरचित दत्तपुराणात आहे. या व्रताच्या प्रभावाने कार्तवीर्यार्जुन चक्रवर्ती सम्राट बनला आणि त्याने स्वर्णयुगाची निर्मिती केली. त्रेतायुगात श्रीराम आणि दशरथ महाराजांनी या व्रताचे आचरण केल्याचा उल्लेख पुराणांमध्ये आहे.
भविष्योत्तर पुराण, ब्रह्मांड पुराण, हरिवंश पुराण आणि दत्तपुराण यांसारख्या ग्रंथांमध्ये या व्रताचा उल्लेख आहे. विशेषतः भविष्योत्तर पुराण आणि ब्रह्मांड पुराणात मार्गशीर्ष कृष्ण अष्टमीला, तर श्रीपाद श्रीवल्लभ चरित्रामृतात प्रत्येक महिन्याच्या कृष्ण अष्टमीला “अनघाष्टमी” म्हणून हे व्रत करण्याचे सांगितले आहे. द्वापारयुगात हे व्रत काहीसे मंदावले, परंतु श्रीकृष्णांनी धर्मराजाला याचा उपदेश करून त्याचे पुनरुज्जीवन केले. आजही श्रीदत्तगुरूंच्या कृपेने हे व्रत भक्तांमध्ये प्रचलित आहे.
अनघा-दत्त व्रताचे स्वरूप आणि महत्त्व
श्रीदत्तात्रेय हे “अनघ” म्हणजे पापांचा नाश करणारे पंचमाश्रमी दैवत आहेत. त्यांनी गृहस्थाश्रमाचे आचरण करून भक्तांना सहज मार्ग दाखवला. अनघास्वामी आणि अनघा लक्ष्मी हे दत्त भक्तीचे गृहस्थ स्वरूप आहे, जे सामान्यांना ऐहिक आणि आध्यात्मिक सुख प्रदान करते. अनघा लक्ष्मी ही महासरस्वती, महालक्ष्मी आणि महाकाली यांच्या त्रिगुणात्मक शक्तींचे एकत्रित स्वरूप आहे.
ती ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्या सामूहिक शक्तींचे प्रतीक आहे. श्रीपाद श्रीवल्लभ स्वतः सांगतात की, अनघा लक्ष्मी ही त्यांचे दत्त स्वरूप आहे, ज्यामध्ये त्रिगुणांचा समावेश आहे. ही शक्ती विवेक, बल, सौंदर्य, समृद्धी आणि कर्मकौशल्य यांची परिपूर्णता प्रदान करते. अनघा लक्ष्मी ही पद्मावती, राजराजेश्वरी आणि दशमहाविद्यांचे स्वरूप आहे, जी अध्यात्मविद्येच्या प्राप्तीसाठी मार्गदर्शन करते.
अनघा-दत्त व्रताची पूजा पद्धती
व्रताचा काळ आणि नियम
- काळ: मार्गशीर्ष किंवा माघ कृष्ण अष्टमी हा या व्रताचा प्रमुख दिवस आहे. तथापि, प्रत्येक महिन्याच्या कृष्ण अष्टमी किंवा शुक्ल अष्टमीला “अनघाष्टमी” म्हणून हे व्रत करता येते. सकाळी किंवा सायंकाळी स्नान करून व्रत करावे.
- उपवास: व्रताच्या दिवशी उपवास करावा. फलाहार किंवा उपवासाचे पदार्थ खावेत. सायंकाळी आरतीनंतर भोजन करावे.
पूजेची मांडणी
- स्वच्छता: घराची जमीन जाडे मीठ, हळद, गोमूत्र, हिंग किंवा गुलाबपाण्याने स्वच्छ करावी.
- चौरंग तयारी: स्नान आणि नित्यकर्मानंतर स्वच्छ स्थानी चौरंग किंवा पाटावर वस्त्र अंथरावे. त्याभोवती रांगोळी काढावी.
- अष्टदल पद्म: मध्यभागी एक मूठ तांदूळ घालून, पूर्वेपासून आठ दिशांना तांदूळ घालावे. मध्यभागी शुद्ध पाण्याने भरलेला कलश ठेवावा. त्यावर हळद-कुंकवाची बोटे, गंध, अक्षता, फूल, सुपारी-नाणे आणि आंब्याचा डहाळा ठेवावा.
- दत्तपीठ: तांदळाने भरलेल्या ताम्हणात अनघा-दत्त मूर्ती ठेवावी. डावीकडे (उजव्या हाताला) चौरंगावर तांदूळ, गणपतीची सुपारी, पाच विडे (दोन पाने, एक नाणे, एक सुपारी), केळे, फळे, गूळ-साखर आणि दोन नारळ मांडावे.
व्रतसूत्र
- अनघा-दत्त मूर्तीजवळ लाल, पिवळा आणि पांढरा धागा एकत्र करून त्याला गाठ बांधून व्रतसूत्र तयार करावे. व्रतानंतर पुरुषांनी उजव्या आणि स्त्रियांनी डाव्या मनगटावर बांधावे.
- इतरांना व्रताची दीक्षा देण्यासाठी अतिरिक्त सूत्र ठेवावे. पुढील अनघाष्टमीला जुने सूत्र निर्माल्यात विसर्जित करावे.
- सूत्र बांधताना खालील मंत्र म्हणावा:मंत्र:
ब्रह्म विष्णू महेशान रूपिन त्रिगुण नायक।
त्रैवर्णिक नमस्तुभ्यं तोर देवाsनघात्मक॥
पूजाविधी
- शास्त्रोक्त पद्धतीने मध्यभागी अनघा-दत्त मूर्तीचे आवाहन करावे.
- आठ दिशांवरील तांदळाच्या पुंजांवर अणिमा आदि अष्टसिद्धी स्वरूपातील दत्तपुत्रांचे आवाहन करावे.
- मंत्र: “ॐ श्री अनघा सहित श्री अनघा दत्तात्रेयाय नमः” याने अनघा-दत्त, दत्तपुत्र आणि व्रतसूत्र यांचे पूजन करावे.
- दत्तदेवांना तुळशीपत्राने आणि अनघामातेला कुंकवाने शतनामार्चन करावे.
- नैवेद्य म्हणून फळे, पाच खारीक आणि महानैवेद्य अर्पण करावा.
अनघा कवचाष्टक
व्रतात अनघा कवचाष्टकाचे पठन करावे, जे भक्तांना सर्व संकटांपासून संरक्षण देते:
अनघा कवचाष्टक:
शिरो मे अनघा पातु, भालं मे दत्तभामिनी।
भ्रूमध्यं योगिनी पातु, नेत्रे पातु सुदर्शिनी॥१॥
नासारंध्रद्वये पातु, योगिशी भक्तवत्सला।
मुखं मे मधुवाक्पातु, दत्तचित्तविहारिणी॥२॥
त्रिकंठी पातु मे कंठं, वाचं वाचस्पतिप्रिया।
स्कंधौ मे त्रिगुणा पातु, भुजौ कमलधारिणी॥३॥
करौ सेवारता पातु, हृदयं मंदहासिनी।
उदरं अन्नदा पातु, स्वयंजा नाभिमंडलम्॥४॥
कमनिया कटि पातु, गुह्यं गुह्येश्वरी सदा।
ऊरु मे पातु जंभघ्नी, जानुनी रेणुकेष्टदा॥५॥
पादौ पादस्थिता पातु, पुत्रदा वै खिलं वपु:।
वामगा पातु वामांगं, दक्षांग गुरुगामिनी॥६॥
गृहं मे दत्तगृहिणी बाह्ये, सर्वात्मिकावतु।
त्रिकाले सर्वदा रक्षेत्, पतिशुश्रूषोत्सुका॥७॥
जाया मे दत्तवामांगी, अष्टपुत्रा सुतोवतु।
गोत्रमत्रि स्नुषा रक्षेद्, अनघा भक्त रक्षणी॥८॥
य: पठेद् अनघाकवचं नित्यं भक्तियुतो नर:।
तस्मै भवति अनघांबा वरदा सर्व भाग्यदा॥
इति अनघा कवचाष्टकम् समाप्तम्।
व्रताचे फायदे
- पापमुक्ती आणि दारिद्र्यनाश: अनघाष्टमी व्रत पापांचा नाश करते आणि दारिद्र्य दूर करून ऐश्वर्य, संपत्ती आणि सुख प्रदान करते.
- मनोकामना पूर्ती: सर्व मनोकामना पूर्ण होतात आणि निर्मल कीर्ती प्राप्त होते.
- आरोग्य आणि रोगनाश: सर्व रोगांचा नाश होऊन सात जन्मांचे आरोग्य लाभते.
- विवाह आणि सौभाग्य: अविवाहित मुलींना सद्गुणी वर, तर विवाहितांना सौभाग्य आणि कुटुंबवृद्धी प्राप्त होते.
- गृहकलह निवृत्ती: कौटुंबिक कलह दूर होऊन सुख-शांती लाभते.
- मोक्षप्राप्ती: अनघा-दत्त यांच्या कृपेने अंती मोक्ष प्राप्त होतो.
अनघा-दत्त व्रताचे वैशिष्ट्य
- स्त्री-पुरुषांसाठी समान: हे व्रत सर्वजण करू शकतात. विशेषतः अविवाहित मुली आणि कौटुंबिक समस्यांनी ग्रस्त व्यक्तींसाठी अनघा देवीची कुंकवाने अर्चना विशेष फलदायी आहे.
- पापमुक्ती: “अघ” म्हणजे पाप आणि “अनघ” म्हणजे पापमुक्त. हे व्रत मन, वाचा आणि कर्माने होणाऱ्या पापांचा नाश करते.
- सहजता: सामान्य भक्तांसाठी हे व्रत सहज आणि शास्त्रोक्त आहे, जे गृहस्थाश्रमी जीवनात समृद्धी आणते.