shravana
|| श्रावण ||
श्रावण महिना: शिवभक्ती आणि सणांचा उत्सव
श्रावण हा हिंदू पंचांगानुसार वर्षातील पाचवा आणि चातुर्मासातील पहिला महिना आहे. हा महिना भक्ती, उत्साह आणि नवचैतन्याचा काळ मानला जातो, ज्यामध्ये शिवपूजनाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. भारतीय संस्कृती आणि परंपरांमध्ये श्रावण आणि शिव यांचे नाते अत्यंत गहिरे आहे. या महिन्यात सर्वकाही शिवमय होते—निसर्ग, भक्ती आणि जीवन.
आपले जीवन इतरांसाठी समर्पित करणे हेच खरे शिवदर्शन आहे. जर आपण आपल्या अंतःकरणात प्रेम, सौंदर्य, आणि उत्साह जागवला, तर आपण कोणाबद्दलही कधीच द्वेष किंवा इर्ष्या बाळगणार नाही. श्रावणाची महती समजणे म्हणजे शिवाच्या प्रतीकाला ओळखणे—जसे स्वच्छ, निर्मळ आणि पारदर्शक मनाने शिवाची भक्ती करणे.
पार्वती देवीने शिवाला प्राप्त करण्यासाठी श्रावण महिन्यात कठोर तप केले होते. हे तप म्हणजे प्रेम आणि समर्पणाचा संघर्ष आहे. याचा अर्थ असा की, शिवप्राप्तीसाठी आपले मन धुतल्या तांदळासारखे स्वच्छ आणि निखळ असावे.
षड्विकार (काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर) आणि दुर्गुणांचा त्याग करून, प्रामाणिकपणे, निष्ठेने आणि श्रद्धेने शिवाची आराधना, नामस्मरण आणि उपासना करणे आवश्यक आहे. पार्वतीप्रमाणे आपले हृदय पवित्र आणि निर्मळ असावे, आणि त्यासाठी कठोर साधना हाच मार्ग आहे.
श्रावण हा सृष्टीच्या सृजनोत्सवाचा काळ आहे. या महिन्यात निसर्ग एक अनोखा खेळ खेळतो—पावसाच्या सरी आणि कोवळ्या उन्हाचा मधुर संगम. दिवसभर पाऊस आणि ऊन यांचा लपंडाव चालतो, आणि श्रावणाचे ऊन नेहमीच सौम्य आणि सुखद असते. ज्याला हे ऊन सहन होत नाही, तो खरोखरच नाजूकच असावा! हा महिना व्रतांचा आणि सणांचा राजा मानला जातो, कारण यातील प्रत्येक दिवस एखाद्या देवतेच्या पूजेसाठी किंवा व्रतासाठी समर्पित आहे.
श्रावणातील व्रते: स्वार्थ आणि परमार्थाचा संगम
व्रत म्हणजे वैकल्य, म्हणजेच स्वतःला बारीक करणे, स्वार्थ आणि परमार्थ यांचा समन्वय साधणे. श्रावणातील प्रत्येक व्रत भक्ती आणि समर्पणाचा संदेश देते. खाली या महिन्यातील प्रमुख व्रते आणि त्यांचे महत्त्व दिले आहे:
- सोमवार: शिवपूजन
सोमवार हा शिवाचा दिवस मानला जातो. या दिवशी भक्त शिवलिंगावर बिल्वपत्र, दूध आणि पाणी अर्पण करतात. नवविवाहित वधू पहिल्या पाच वर्षांसाठी प्रत्येक सोमवारी शिवामूठ वाहतात. यात तांदूळ, तीळ, मूग, जवस, आणि सातू यांचा समावेश असतो. प्रत्येक सोमवारी एकेक प्रकारची मूठ शिवाला अर्पण केली जाते, जी सुख, समृद्धी आणि वैवाहिक जीवनाच्या स्थैर्यासाठी मानली जाते. - मंगळवार: मंगळागौर पूजा
नवविवाहित स्त्रिया प्रत्येक मंगळवारी मंगळागौरीची पूजा करतात. पहिल्या पाच वर्षांनंतर या पूजेचे उद्यापन केले जाते. ही पूजा पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि वैवाहिक सुखासाठी केली जाते. मंगळागौरीच्या पूजेत हळदी-कुंकवाचा समारंभ आणि भक्तीमय गीते गायली जातात. - बुधवार: बुध पूजा
बुधवारी बुध ग्रहाची पूजा केली जाते, जी बुद्धिमत्ता आणि समृद्धीसाठी मानली जाते. यासाठी विशेष मंत्रजप आणि पूजा केली जाते. - गुरुवार: बृहस्पती पूजा
गुरुवार हा बृहस्पती (गुरू) चा दिवस आहे. यावेळी बृहस्पतीची पूजा आणि व्रत केले जाते, जे ज्ञान, समृद्धी आणि कुटुंबाच्या कल्याणासाठी उपयुक्त मानले जाते. - शुक्रवार: जिवती पूजा
शुक्रवारी जिवती देवीची पूजा केली जाते. यावेळी माता आपल्या अपत्यांना पुरणाच्या दिव्यांनी ओवाळतात आणि हळदी-कुंकू लावतात. ही पूजा मुलांच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि त्यांच्या संरक्षणासाठी केली जाते. - शनिवार: ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण पूजन
शनिवारी ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मणांचे पूजन केले जाते. यामुळे शनिदेव प्रसन्न होतात आणि जीवनातील संकटे कमी होतात.
श्रावणातील सण: उत्साहाचा उत्सव
श्रावण महिना सणांनी आणि उत्सवांनी सजलेला असतो. यातील प्रत्येक सण हिंदू आणि जैन धर्मीयांच्या परंपरांचा अविभाज्य भाग आहे. खाली प्रमुख सणांचा उल्लेख आहे:
- शुद्ध पंचमी: नागपंचमी
नागपंचमी हा सण नागदेवतेच्या पूजेसाठी समर्पित आहे. या दिवशी नागदेवतेची पूजा आणि दूध अर्पण केले जाते. यामुळे कुटुंबाचे रक्षण होते आणि सर्पदंशाचा भय कमी होतो. - पौर्णिमा: रक्षाबंधन आणि नारळी पौर्णिमा
रक्षाबंधन हा बहीण-भावाच्या प्रेमाचा सण आहे, ज्यामध्ये बहीण भावाच्या मनगटावर राखी बांधते आणि भाऊ तिच्या रक्षणाचे वचन देतो. नारळी पौर्णिमा हा समुद्रदेवतेचा सण आहे, ज्यामध्ये कोळी समाज समुद्राला नारळ अर्पण करतो आणि समृद्धीसाठी प्रार्थना करतो. - वद्य अष्टमी: श्रीकृष्ण जयंती (कृष्ण जन्माष्टमी)
कृष्ण जन्माष्टमी हा श्रीकृष्णाच्या जन्माचा उत्सव आहे. या दिवशी भक्त उपवास करतात, श्रीकृष्णाची पूजा करतात आणि दहीहंडी उत्सव साजरा करतात. रात्री मंदिरांमध्ये भक्तीमय भजने आणि कीर्तने गायली जातात.
श्रावणाचे सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
श्रावण हा केवळ धार्मिक महिना नसून, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक उत्सवाचा काळ आहे. या महिन्यात निसर्ग आणि भक्ती यांचा सुंदर संगम दिसतो. पावसाच्या सरी आणि कोवळे ऊन यांचा खेळ निसर्गाला नवचैतन्य देतो, तर शिवभक्ती आणि व्रत-सण भक्तांच्या मनाला आनंद आणि शांती देतात. श्रावणात केलेली साधना आणि तपश्चर्या भक्ताला आध्यात्मिक उन्नतीकडे नेते. पार्वती देवीच्या तपाप्रमाणे, या महिन्यात भक्त आपले मन निर्मळ करतो आणि शिवाच्या चरणी समर्पित होतो.
