तीर्थक्षेत्र
shikhar-shingnapur-tirtakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
शिखर शिंगणापूर माहिती-
शिखर शिंगणापूर हे महाराष्ट्र राज्याच्या सातारा जिल्ह्यातील माण तालुक्यातील एक प्रमुख धार्मिक स्थळ आहे. या गावाचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्व प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. शिखर शिंगणापूर येथे स्थित शंभू महादेवाचे मंदिर महाराष्ट्रातील तीन जिल्ह्यांच्या सीमेत आहे.
स्थान–
सातारा जिल्ह्यातील माण तालुक्यातील दहिवडी गावापासून २० किलोमीटर अंतरावर शिखर शिंगणापूर वसलेले आहे. फलटणपासून सुमारे ३७ किलोमीटर अंतरावर असलेला हा धार्मिक स्थळ सह्याद्रीच्या एक शाखेवर स्थित आहे. या डोंगराच्या पायथ्याशी शिंगणापूर गाव वसले आहे, आणि हा डोंगर समुद्रसपाटीपासून १,०५० मीटर उंचीवर आहे. मंदिरात पोहोचण्यासाठी ४०० पायऱ्या चढाव्या लागतात, त्यानंतर खडकेश्वर मंदिराचा मार्ग पुढे चालतो.
शिखर शिंगणापूर मंदिराचा दिनक्रम-
- सकाळी ६:००: काकड आरती करून देवाला जागंवलं जातं.
- दुपारी १२:००: देवाची आरती केली जाते.
- सांज ८:००: सांज आरती करून मंदिर बंद केलं जातं.
- रात्री ९:००: शेजारती केली जाते. प्रत्येक आरती नंतर जंगमने केलेल्या पदार्थांचा नेवेद्य दाखवला जातो. देवाच्या शयनाची पूर्ण तयारी केली जाते; गादीवर व्याघ्रांबर घातला जातो, उशाला पाण्याचा तांबा आणि दोन पानांचे विडे ठेवले जातात.
वर्षभराचे कार्यक्रम-
- महाशिवरात्री: महाशिवरात्रीला शंकराच्या भक्तांसाठी विशेष पर्वणी असते. या दिवशी शंकराला बेल वाहण्याचे मोठे आयोजन असते. महाशिवरात्रीचा महोत्सव पाच दिवस चालतो, दुसऱ्या दिवशी भजन आणि कीर्तन आयोजित केले जाते.
- वारी: प्रत्येक अमावास्येला शिखर शिंगणापूरच्या वारीला भक्तगण येतात. यामध्ये महादेवाचे दर्शन घेऊन गुप्तलिंगाला भेट देऊन परत जातात.
- यात्रा: यात्रा म्हणजे देवाचे लग्न. हा वार्षिक उत्सव अत्यंत नयनरम्य असतो.
ऐतिहासिक महत्त्व-
शिखर शिंगणापूरच्या शंभू महादेवाचे मंदिर महाराष्ट्रातील अनेकांच्या कुलदैवतांपैकी एक आहे. या मंदिराचे आणि शिंगणापूरच्या गावाचे निर्माण यादव कुळातील सिंधण राजाने केल्याची माहिती आहे. मंदिराला दगडी तटबंदी आहे आणि मंदिराच्या आवारात पाच मोठे नंदी आहेत. देवगिरीच्या यादव घराण्यातील सिंघण राजा येथे राहायला आला होता आणि त्यानेच शिंगणापूर गाव वसवले.
भोसले घराण्याच्या कुलदैवत असलेले शंभू महादेव, मालोजीराजे भोसले आपल्या परिवारासह देवदर्शनासाठी येथे येत. पाण्याच्या कमतरतेमुळे भाविकांच्या समस्यांना तोंड देण्यासाठी मालोजीराजांनी १६०० साली मोठे तळे बांधले, ज्याला पुष्करतीर्थ असे म्हटले जाते. पूर्वीचे मंदिर पडल्यामुळे १७३५ मध्ये शाहू महाराजांनी सध्याचे मंदिर बांधले, आणि १९७८ मध्ये त्याचे जीर्णोद्धार करण्यात आले. दक्षिणेतील रामस्वामी नावाच्या स्थापत्य तज्ज्ञाकडून शिखर व मंदिराची डागडुजी करून त्याला आकर्षक रंग दिले गेले.
आध्यात्मिक महत्त्व–
शिखर शिंगणापूरची यात्रा चैत्र गुढी पाडव्यापासून ते चैत्र पोर्णिमेपर्यंत असते. चैत्र शुद्ध अष्टमीला शंकर व पार्वती यांचे विवाह मुख्य सोहळा असतो. यासाठी चैत्र शुद्ध प्रतिपदेस हळकुंड (हळद) जात्यावर दळली जाते. चैत्र शुद्ध पंचमीस शिवभक्त हळद लावण्यासाठी येतात. चैत्र शुद्ध अष्टमीला महादेव मंदिराचे शिखर बांधले जाते आणि सायंकाळी विवाह सोहळा पार पडतो.
मुंगी घाट सोहळा-
चैत्र शुद्ध द्वादशीस, मुंगी घाटातून कावड आणण्याचे आयोजन असते. या कावडींमध्ये सर्वात मोठी कावड भुत्या तेल्याची असते, ज्याला दोन मोठे रांजण लावलेले असतात. ही कावड महादेवाला अभिषेक करण्यासाठी वापरली जाते, आणि यासाठी कष्टपूर्वक कावड वर नेली जाते.
हे सर्व विशेष आणि ऐतिहासिक वर्णन शिखर शिंगणापूरच्या धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्वाचा अभ्यास करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
परिसर-
शिखर शिंगणापूरच्या मंदिरात प्रवेश करताना एक प्रचंड आणि ठोस वेश तुम्हाला दिसतो. हा वेश शिवाजी महाराजांनी मंदिराच्या जीर्णोद्धाराच्या वेळी बांधला होता आणि त्याला जिजाऊ वेश असेही म्हटले जाते. या वेशातून आत जाण्यापूर्वी एक अतिशय सुंदर आणि मजबूत दरवाजा तुम्हाला मिळतो, ज्याला शेंडगे दरवाजा म्हणतात. शिखर शिंगणापूरच्या दर्शनात आल्यावर त्याच्या सभोवतालच्या निसर्गाची आणि ऐतिहासिकतेची अनुभूती मिळते. शेंडगे दरवाजा पार केल्यानंतर तुम्ही मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वारापर्यंत पोचता.
येथे तुम्हाला दीपमाळ पाहायला मिळते. डाव्या बाजूला नगर खाना आहे आणि समोर पंच नंदीचे दर्शन होते. पूर्वी एकच नंदी असला तरी, एका भक्ताने आपला नवस फेडण्यासाठी चार नंदी अर्पण केले. नंदीचे दर्शन घेतल्यावर तुम्ही मुख्य मंदिराकडे पुढे जाता. मंदिराच्या पायरीवर पार्वतीचे एक सुंदर शिल्प असलेले नतमस्तक दर्शन मिळते. पार्वतीचे शिल्प चांदीत कोरलेले असून ती अत्यंत सुंदर आहे, जी शंकराला शरण गेलेली पार्वती दर्शवते. पुढे कासवाचे दर्शन घेऊन तुम्ही मुख्य मंदिरात प्रवेश करता.
शिंगणापूरच्या डोंगरावर एक सुंदर पुष्कराज तलाव आहे, जो मालोजी राजे यांनी बांधला होता. शिंगणापूर देवस्थान हे भोसले राजघराण्याच्या ताब्यात असून महादेवाच्या सेवा पाच वेगवेगळ्या जमातींना दिलेली आहे. ब्राह्मण हे मुख्य पुजारी असून ते देवाच्या नित्य पूजेचे काम पाहतात. गुरावांना नंदीच्या पूजेचा मान दिला आहे.
कोळी समाजाच्या लोकांनी देवाच्या अंगाराची व्यवस्था केली आहे. जंगम लोक देवाच्या नैवेद्याची तयारी करतात. पाकशाळा मंदिराच्या खालच्या भागात आहे आणि जंगम तेथेच राहतात. गाड्शी जमातीतील लोक नगार खाण्याची व्यवस्था पाहतात. सर्व धर्माच्या लोकांना एकत्र आणणारे ठिकाण म्हणजे शंभू महादेवाचे मंदिर. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि संभाजी महाराजांच्या पवित्र पादस्पर्शाने पावन झालेले हे तीर्थक्षेत्र आहे.
नंदीच्या समोर एक मोठा अष्टकोण कोरलेला आहे. या अष्टकोणात शिवाजी महाराजांनी शंभू राजांचे शुद्धीकरण केले होते. महादेवाच्या गाभाऱ्यात दोन लिंग असून त्यात एक शंकराचे आणि एक पार्वतीचे आहे. लिंगावर विविध लेप लावल्यामुळे ते गुळगुळीत झाले आहे. शिंगणापूरचे लिंग स्वयंभू मानले जाते. मंदिराच्या बाहेरील नंदी दगडाचा असून त्यावर पत्रा बसविला आहे. नंदीच्या मंडपाचे रचनात्मक काम शंभर कमळांच्या स्वरूपात आहे.
शिखर शिंगणापूरच्या परिसरात पुरातन शिल्पकला पाहायला मिळते. मंडपाच्या एका भिंतीवर कलींया मर्दनाचे सुंदर शिल्प कोरलेले आहे. मंदिरात चार प्रवेशद्वार आहेत, एक मुख्य आणि तीन उपप्रवेशद्वार. दक्षिणेकडील प्रवेशद्वारातून बाली मंदिराचे दर्शन होते, तर पश्चिमेकडील प्रवेशद्वारातून शिवाजी महाराजांचे स्मृतीस्थळ पाहायला मिळते.
मंदिराच्या दक्षिणेस सुमारे शंभर यार्डावर दुसऱ्या टेकडीवर दगडी बांधकाम आहे, ज्यात तीन स्मारके आहेत. या स्मारकांमध्ये पश्चिमेकडील स्मारक शिवाजी महाराजांचे, मध्यवर्ती शहाजी महाराजांचे आणि पूर्वेकडील संभाजी महाराजांचे आहे.
मंदिराचे दोन भाग आहेत: मूळ गाभारा आणि बाहेरील सभा मंडप. सभा मंडप चांदणीसारखा आहे, ज्याला बारा भक्कम खांबांवर बांधले गेले आहे. प्रत्येक खांबावर पुराणातील कथा शिल्परुपात कोरलेल्या आहेत. मंदिराच्या प्रवेशद्वारांवरून विविध ऐतिहासिक कथा समजतात, ज्या शिवाजी महाराजांच्या काळातील आहेत. शिंगणापूरच्या मंदिराची साक्षीदार हेमाडपंती बांधकामाची आहे, जी शिवाजी महाराजांच्या काळातील आहे.
शंभू महादेवाच्या मंदिराजवळ डोंगराच्या खाली अमृतेश्वराचे मंदिर आहे, ज्याला बाली महादेवाचे मंदिर म्हणून ओळखले जाते. यासोबत, शिंगणापूरच्या मंदिरात शिव आणि हरी एकच असलेले दर्शवणारे शिल्प आहे. हत्ती आणि नंदीच्या रूपकातून शिव आणि विष्णू यांचे एकत्व दाखवले आहे.
शिखर शिंगणापूर यात्रा-
शिखर शिंगणापूरच्या यात्रा उत्सवाची सुरवात गुढीपाडव्याच्या दिवशी, म्हणजेच चैत्र शुद्ध प्रतिपदेला होते. या दिवशी, शुभशकुनाची गुढी उभारून श्री शिखर शिंगणापूरच्या यात्रेला प्रारंभ केला जातो. पंचमीच्या दिवशी, शंभू महादेव आणि पार्वती मातेला हळद लावली जाते, आणि अष्टमीच्या रात्री बारा वाजता देवाचे लग्न उधळले जाते.
एकादशीच्या दिवशी, इंदूरच्या राजघराण्यातील युवराज किंवा राजा शिखर शिंगणापूरला येतो, आणि देवस्थानाच्या वतीने राजाचा भव्य सत्कार केला जातो. इतिहासानुसार, देवाच्या लग्नाच्या वेळी राजाला आमंत्रण न आल्यामुळे, राजा नाराज होऊन घोड्यावरून शिखर शिंगणापूरच्या दिशेने निघाला.
राजाच्या रागानुसार, त्याने कांदा भाकरी खाऊन देवाच्या लग्नात भाग घेतला. महादेवाने राजाची समजूत काढली, त्याचा राग शांत केला आणि राजाचा मान वाढविला. आजही ह्या परंपरेचा सन्मान राखला जातो.
शिखर शिंगणापूरची यात्रा डोंगराच्या पायथ्याशी असलेल्या उमाबन येथे संपन्न होते. उमाबनमध्ये प्रत्येक गावासाठी एक झाड असते, ज्याच्या आसपास गावकरी जमा होऊन यात्रा साजरी करतात. ही झाडे वाटण्याची परंपरा विशेष असली तरी त्याच्या आधीची यात्रा असावी लागते. श्री शिखर शिंगणापूरच्या यात्रेतील सर्वात अद्भुत सोहळा म्हणजे पालखी सोहळा. देवाला अभिषेक करण्यासाठी विविध तीर्थक्षेत्रांचे पाणी कावडीतून आणले जाते.
विविध गावांमधून कावडी येतात, पण भुतोजी तेली यांची कावड सासवड गावातून येते. ही मानाची कावड पूर्वीपासूनच यात्रा भाग आहे. भक्तांच्या मनाची शुद्धता लक्षात घेऊन, भुतोजी तेली शिखर शिंगणापूरच्या यात्रेला जाण्यापूर्वी आपल्या घरादारास आग लावून जातात. त्यांच्या मनातील संकोच आणि चिंतेचे चिन्ह म्हणून हे करण्यात आले आहे, त्यामुळे कावड शिखर शिंगणापूरच्या पायथ्याशी पार पोहोचते.
दुपारच्या वेळेस, ही कावड अवघड असलेल्या मुंगी घाटातून महादेवाच्या डोंगरावर चढवली जाते. सध्या रस्ते तयार केले आहेत, पण कावडींची यात्रा अजूनही धोंड्याच्या मुंगी घाटातूनच पार पडते. भुतोजी तेली यांच्या मानाच्या कावडीला इतर कावड्या मागोमाग येतात.
पुरातन काळी, भुतोजी तेली यात्रेनंतर घरी परतताना, त्यांचे घर सुरक्षित व सुखरूप राहिल्याचे मानले जात असे. श्री शंभू महादेवाच्या लीला अप्रतिम आहेत, आणि त्याचे चमत्कार सर्व भक्तांना अनुभवता येतात. सर्व भाविक या विलोभनीय सोहळ्यात मनोभावे सामील होतात.
कावड सोहळा अत्यंत रंगतदार असतो, ज्यात हलगी, तुरे आणि लेझीम याच्या तालावर भक्त नाचतात. कावड सहा कावडींच्या खांद्यावरून नेली जाते, तीन पुढे आणि तीन मागे अशी व्यवस्था असते. कावडीतील पाणी नीरा नदीच्या पात्रातून भरले जाते. या सोहळ्यात अनेक भक्त कावडीचे दर्शन घेतात. लहान मुलांना कावडीच्या खाली झोपवले जाते, असे मानले जाते की त्यांना देवाचा आशीर्वाद मिळतो.
आजही भुतोजी तेली यांचे वंशज कावडी घेऊन शिखर शिंगणापूरच्या यात्रेस येतात. प्रतीकात्मक रूपाने, गवताची झोपडी जाळली जाते आणि मग कावड शिखर शिंगणापूरच्या दिशेने चालू लागते. द्वादशीच्या रात्री बारा वाजता कावडीच्या पाण्याने देवाला अभिषेक केला जातो. त्यानंतर, चिमणगाव तालुका कोरेगाव येथील पालखीची मिरवणूक काढली जाते. या सोहळ्यानंतर शिखर शिंगणापूरची यात्रा संपते आणि सर्व यात्रेकरू आपापल्या घरी परततात.