sartha-sridurga-saptashati
|| सार्थ श्रीदुर्गासप्तशती ||
श्रीदुर्गासप्तशती: देवीउपासनेचा पवित्र ग्रंथ
श्रीदुर्गासप्तशती हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत पूजनीय आणि प्रभावशाली ग्रंथ आहे. भारतातील देवी उपासकांसाठी हा ग्रंथ म्हणजे भक्ती, ज्ञान आणि कर्म यांचा सुंदर संगम आहे. या ग्रंथात भगवती दुर्गेच्या असीम सामर्थ्यशाली लीलांचे आणि तिच्या विविध रूपांचे वर्णन आहे. यात गूढ साधनेची रहस्ये, भक्तीचा मार्ग आणि आध्यात्मिक उन्नतीचे सूत्र सामावलेले आहेत.
हा ग्रंथ भक्तांसाठी साक्षात कल्पवृक्षासमान आहे, जो सकाम भक्तांना मनोकामना पूर्ण करतो आणि निष्काम भक्तांना मोक्षाकडे मार्ग दाखवतो. या ग्रंथाच्या पठण आणि पारायणाने असंख्य भक्तांनी आपली इच्छित फळे प्राप्त केली आहेत, मग ते आर्त असोत, अर्थार्थी असोत, जिज्ञासू असोत किंवा प्रेमळ भक्त असोत.
या ग्रंथाला देवीमाहात्म्य किंवा चंडीपाठ अशीही नावे आहेत. याच्या सेवनाने भक्तांचे अज्ञान नष्ट होते आणि त्यांच्या हृदयात भगवतीच्या चरणी विनम्रता निर्माण होते. या ग्रंथाच्या पठणाने भक्तांना भौतिक आणि आध्यात्मिक सुखाची प्राप्ती होते.
आम्ही हा ग्रंथ सर्वसामान्य भक्तांसाठी सुलभ आणि शुद्ध स्वरूपात प्रस्तुत करीत आहोत, जेणेकरून प्रत्येकजण याच्या पठण-पारायणाने कल्याण साधू शकेल.
हा मंत्र भगवती दुर्गेच्या कृपेची याचना करतो आणि तिच्या विश्वरूपी सामर्थ्याचे वर्णन करतो. श्रीदुर्गासप्तशती हा ग्रंथ भक्तांच्या जीवनात प्रकाश आणि शांती आणणारा आहे. यात भगवतीच्या पराक्रमी कथा, गूढ साधनेची रहस्ये आणि भक्ती-ज्ञानाचा संगम आहे. हा ग्रंथ केवळ धार्मिक पाठ नसून, जीवनाला दिशा देणारा मार्गदर्शक आहे. याच्या पठणाने भक्तांना संकटमुक्ती, आरोग्य, समृद्धी आणि मोक्ष प्राप्त होतो.
आम्ही हा ग्रंथ शुद्ध मूळ पाठ, सुलभ मराठी अर्थ, पाठविधी, उपयुक्त स्तोत्रे, यंत्रे आणि आरत्या यांसह प्रस्तुत केला आहे. प्रत्येक श्लोकाचा पदच्छेद आणि अर्थ देऊन भक्तांना समजण्यास सुलभता आणली आहे. तसेच, शापोद्धाराचे विविध प्रकार, महत्त्वपूर्ण टिपा आणि परंपरागत पाठविधी यांचा समावेश केला आहे. या ग्रंथाच्या सेवेने प्रत्येक भक्ताचे कल्याण होवो, हीच भगवतीच्या चरणी प्रार्थना!
ग्रंथाची रचना आणि प्रमुख अंगे
श्रीदुर्गासप्तशती मध्ये 13 अध्याय आणि 700 श्लोक (सप्तशती) आहेत, जे तीन चरित्रांमध्ये विभागलेले आहेत: प्रथम चरित्र (अध्याय 1), मध्यम चरित्र (अध्याय 2-4) आणि उत्तर चरित्र (अध्याय 5-13). याशिवाय, ग्रंथाची सहा प्रमुख अंगे आहेत:
- देवीकवच: हे स्तोत्र भक्ताच्या शारीरिक आणि मानसिक रक्षणासाठी जपले जाते. यात भगवतीच्या विविध शक्तींचे आवाहन करून शरीराला अभेद्य कवच प्रदान केले जाते.
- अर्गलास्तोत्र: हे स्तोत्र पाठाच्या इच्छित फलप्राप्तीसाठी साहाय्यक आहे. यात भगवतीच्या पराक्रमी रूपांचे वर्णन आहे, जे भक्ताला शक्ती आणि आत्मविश्वास देते.
- कीलकस्तोत्र: ग्रंथाच्या पाठात येणारे अडथळे दूर करण्यासाठी हे स्तोत्र जपले जाते. यामुळे पाठाचे पूर्ण फल भक्ताला प्राप्त होते.
- प्राधानिक रहस्य: यात पराशक्ती महालक्ष्मीच्या स्वरूपाचे आणि तिच्या अवतारांचे विस्तृत वर्णन आहे.
- वैकृतिक रहस्य: यात प्रकृती आणि तिच्या विकृतींचे स्वरूप, तसेच त्यांच्या पूजनाचे महत्त्व सांगितले आहे.
- मूर्तिरहस्य: यात चंडिकेच्या अंगभूत देवीमूर्ती (जसे नंदा, रक्तदंतिका) यांचे स्वरूप आणि त्यांचे माहात्म्य स्पष्ट केले आहे.
या सहा अंगांचा क्रम असा आहे की, देवीकवच, अर्गलास्तोत्र आणि कीलक हे पाठापूर्वी, तर तीन रहस्ये हे पाठानंतर जपली जातात. यामुळे परंपरागत पद्धतीने पाठ पूर्ण होतो.
ग्रंथातील उपयुक्त घटक
या ग्रंथात भक्तांच्या सुविधेसाठी अनेक उपयुक्त घटकांचा समावेश आहे:
- पाठविधी आणि न्यास: सप्तशतीचा पाठ विधीपूर्वक कसा करावा, याचे सविस्तर मार्गदर्शन.
- नवार्ण मंत्र: भगवतीच्या नऊ अक्षरी मंत्राचा जप आणि त्याचे महत्त्व.
- सप्तश्लोकी दुर्गास्तोत्र: सप्तशतीचे सार असलेले सात श्लोक.
- श्रीदुर्गा अष्टोत्तरशतनामावली: भगवतीची 108 नावे, ज्यांचे पठण भक्ती वाढवते.
- क्षमाप्रार्थना आणि देव्यपराधक्षमापन स्तोत्र: पाठातील चुकांसाठी क्षमा मागण्यासाठी.
- सिद्धकुंजिकास्तोत्र: सप्तशतीच्या गूढ शक्ती उघडण्यासाठी प्रभावी स्तोत्र.
- उपयुक्त यंत्रे आणि मंत्र: भक्तांच्या कल्याणासाठी सिद्ध मंत्र आणि यंत्रांचा समावेश.
- भगवतीची चित्रे आणि आरत्या: भक्ती वाढवण्यासाठी सुंदर चित्रे आणि हृदयस्पर्शी आरत्या.
नवरात्रातील पाठविधी
श्रीदुर्गासप्तशती चा पाठ नवरात्रात विशेष महत्त्वाचा आहे. नवरात्रातील नऊ दिवसांत तीन चरित्रांचे पठण खालीलप्रमाणे केले जाते:
- पहिला दिवस: नित्यपूजन, विनियोग, न्यास, ध्यान आणि प्रथम चरित्र (अध्याय 1) चे पठण.
- दुसरा आणि तिसरा दिवस: मध्यम चरित्र (अध्याय 2-4) चे पठण.
- चौथा ते नववा दिवस: उत्तर चरित्र (अध्याय 5-13) चे पठण. यात प्रत्येक दिवशी दोन किंवा एक अध्याय वाचले जातात.
- सातवा दिवस: अध्याय 11 आणि 12 चे पठण.
- आठवा दिवस: अध्याय 13 चे पठण, नवार्ण मंत्राचा 108 किंवा 1008 जप, मानसपूजा आणि क्षमाप्रार्थना.
- नववा दिवस: ऋग्वेदोक्त आणि तंत्रोक्त देवीसूक्त, तीन रहस्ये, शापोद्धार (7 वेळा), उत्कीलन मंत्र (21 वेळा), मृतसंजीवनी मंत्र (7 वेळा), दुर्गाद्वात्रिंशन्नाममाला, सिद्धकुंजिकास्तोत्र आणि अष्टोत्तरशतनामावली चे पठण.
देवीकवच हे श्रीदुर्गासप्तशती चा एक महत्त्वाचा भाग आहे, जे भक्ताच्या शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक रक्षणासाठी जपले जाते. हे कवच भगवती चामुंडेच्या विविध रूपांचे आवाहन करून भक्ताला सर्व प्रकारच्या संकटांपासून अभेद्य संरक्षण प्रदान करते. याचा पाठ सप्तशती पाठापूर्वी केला जातो, ज्यामुळे पाठाचे पूर्ण फल प्राप्त होते.
विनियोग
ॐ अस्य श्रीचण्डीकवचस्य ब्रह्मा ऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, चामुण्डा देवता, अङ्गन्यासोक्तमातरो बीजम्, दिग्बन्धदेवतास्तत्त्वम्, श्रीजगदम्बाप्रीत्यर्थे सप्तशतीपाठाङ्गत्वेन जपे विनियोगः।
अर्थ:
या चंडीकवचाचा ऋषी ब्रह्मा आहे, छंद अनुष्टुप आहे, देवता चामुंडा आहे, अंगन्यासातील मातृदेवता बीज आहे, आणि दिग्बंधदेवता तत्त्व आहे. श्रीजगदंबेच्या प्रीत्यर्थ, सप्तशती पाठाचा एक भाग म्हणून या कवचाचा जप करण्याचा संकल्प आहे.
प्रारंभ
ॐ नमश्चण्डिकायै।
मार्कण्डेय उवाच:
ॐ यद्गुह्यं परमं लोके सर्वरक्षाकरं नृणाम्। यन्न कस्यचिदाख्यातं तन्मे ब्रूहि पितामह।।१।।
अर्थ:
ॐ चामुंडा देवीला नमस्कार. मार्कंडेय ऋषी ब्रह्मदेवांना म्हणाले, “हे पितामह! या जगात जे अत्यंत गूढ, सर्व मनुष्यांचे सर्व प्रकारे रक्षण करणारे आणि आतापर्यंत कोणालाही न सांगितलेले असे साधन आहे, ते मला कृपया सांगा.” (१)
ब्रह्मदेवांचे उत्तर
ब्रह्मोवाच:
अस्ति गुह्यतमं विप्र सर्वभूतोपकारकम्। देव्यास्तु कवचं पुण्यं तच्छृणुष्व महामुने।।२।।
अर्थ:
ब्रह्मदेव म्हणाले, “हे विप्र! सर्व प्राणिमात्रांच्या कल्याणासाठी अत्यंत गूढ आणि पवित्र असे साधन म्हणजे ‘देवीकवच’ आहे. हे महामुने, तू ते श्रवण कर.” (२)
नवदुर्गांचे स्वरूप
प्रथमं शैलपुत्री च द्वितीयं ब्रह्मचारिणी। तृतीयं चन्द्रघण्टेति कूष्माण्डेति चतुर्थकम्।।३।।
पञ्चमं स्कन्दमातेति षष्ठं कात्यायनीति च। सप्तमं कालरात्रीति महागौरीति चाष्टमम्।।४।।
नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः। उक्तान्येतानि नामानि ब्रह्मणैव महात्मना।।५।।
अर्थ:
देवीकवचात भगवतीच्या नऊ स्वरूपांचे (नवदुर्गा) वर्णन आहे:
- शैलपुत्री: पर्वतराज हिमालयाची कन्या, प्रथम स्वरूप.
- ब्रह्मचारिणी: तपश्चर्येने परिपूर्ण, दुसरे स्वरूप.
- चन्द्रघण्टा: मस्तकावर चंद्राच्या घंटेसमान आभूषण, तिसरे स्वरूप.
- कूष्मांडा: विश्वाची निर्मिती करणारी, चौथे स्वरूप.
- स्कंदमाता: कार्तिकेयाची माता, पाचवे स्वरूप.
- कात्यायनी: कात्यायन ऋषींनी पूजलेली, सहावे स्वरूप.
- कालरात्री: अंधकाराचा नाश करणारी, सातवे स्वरूप.
- महागौरी: शुद्ध आणि तेजस्वी, आठवे स्वरूप.
- सिद्धिदात्री: सर्व सिद्धी देणारी, नववे स्वरूप.
ही नावे साक्षात ब्रह्मदेवांनी सांगितली आहेत, ज्यामुळे यांचे पठण अत्यंत पवित्र मानले जाते.
देवीचे माहात्म्य
दुर्गे स्मृता हरसि भीतिमशेषजन्तोः स्वस्थैः स्मृता मतिमतीव शुभां ददासि।
दारिद्र्यदुःखभयहारिणि का त्वदन्या सर्वोपकारकरणाय सदाsर्द्रचित्ता।।१७।।
अर्थ:
हे दुर्गे! तुझे स्मरण केल्याने तू सर्व प्राण्यांचे भय पूर्णपणे नष्ट करतेस. शांत मनाने तुझे चिंतन करणाऱ्याला तू अत्यंत कल्याणकारी बुद्धी प्रदान करतेस. दारिद्र्य, दुःख आणि भय यांचा नाश करणारी तुझ्यासारखी दुसरी कोण आहे? तुझ्या हृदयात सर्वांवर उपकार करण्यासाठी सतत दया आणि करुणा असते. (१७)
एभिर्हतैर्जगदुपैति सुखं तथैते कुर्वन्तु नाम नरकाय चिराय पापम्।
संग्राममृत्युमधिगम्य दिवं प्रयान्तु मत्वेति नूनमहितान् विनिहंसि देवि।।१८।।
अर्थ:
हे देवी! तुझ्या हातून असुरांचा वध झाल्याने जगाला सुख प्राप्त होते. जरी त्यांनी नरकात जाण्याइतकी पापे केली असली, तरी तू त्यांना रणांगणात वीरमरण देऊन स्वर्गलोकात पाठवतेस. यामागे तुझी करुणा आहे की, शत्रूंनाही तू उत्तम गती प्रदान करतेस. (१८)
दृष्ट्वैव किं न भवती प्रकरोति भस्म सर्वासुरानरिषु यत्प्रहिणोषि शस्त्रम्।
लोकान् प्रयान्तु रिपवोऽपि शस्त्रपूता इत्थं मतिर्भवति तेष्वपि तेऽतिसाध्वी।।१९।।
अर्थ:
हे देवी! तुझ्या दृष्टीनेच सर्व असुर भस्म होऊ शकतात, मग तू त्यांच्यावर शस्त्रप्रहार का करतेस? कारण तुझी इच्छा आहे की, शत्रू देखील तुझ्या शस्त्रांनी पवित्र होऊन उत्तम लोकांत (स्वर्गात) जावेत. अशा प्रकारे तुझी शत्रूंबद्दलही सद्भावना आहे. (१९)
खड्गप्रभानिकरविस्फुरणैस्तथोग्रैः शूलाग्रकान्तिनिवहेन दृशोऽसुराणाम्।
यन्नागता विलयमंशुमदिन्दुखण्डयोग्याननं तव विलोकयतां तदेतत्।।२०।।
अर्थ:
हे देवी! तुझ्या खड्गाच्या प्रखर तेजाने आणि त्रिशूलाच्या अग्रावर एकवटलेल्या तेजस्वी प्रकाशाने असुरांच्या डोळ्यांना चकाकी येते. तरीही तुझ्या चंद्रासमान सुंदर मुखकमळाचे दर्शन घेताना त्यांचा विनाश होत नाही, हे तुझ्या करुणेचे आणि सौंदर्याचे लक्षण आहे. (२०)
देवीकवचाचे महत्त्व
देवीकवच भक्ताला सर्व प्रकारच्या भय, संकट आणि नकारात्मक शक्तींपासून संरक्षण देते. यात नवदुर्गांच्या स्वरूपांचे वर्णन आहे, जे भक्ताच्या शरीराच्या प्रत्येक अंगाचे रक्षण करते. याचा जप नवरात्रात, विशेषतः सप्तशती पाठापूर्वी, केल्याने भक्ताला भगवतीची कृपा प्राप्त होते आणि त्याचे मन आत्मविश्वासाने भरते.
ऋग्वेदोक्त देवीसूक्तम्
ऋग्वेदोक्त देवीसूक्त हे ऋग्वेदातील (मंडल 10, सूक्त 125) एक शक्तिशाली स्तोत्र आहे, ज्यामध्ये वाक् (बागाम्भृणी) नावाच्या ब्रह्मज्ञानी कन्येने भगवतीच्या विश्वरूपी स्वरूपाचे वर्णन केले आहे. हे सूक्त भगवतीच्या सर्वव्यापी शक्तीचे आणि तिच्या सर्व प्राण्यांवरील कृपेचे गान करते.
प्रारंभ
ॐ अहं रुद्रेभिर्वसुभिश्चराम्यहमादित्यैरुत विश्वदेवैः।
अहं मित्रावरुणोभा बिभर्म्यहमिन्द्राग्नी अहमश्विनोभा।।१।।
अर्थ:
ॐ मी (सच्चिदानंदस्वरूपी आणि सर्वव्यापी भगवती) एकादश रुद्र, अष्ट वसु, द्वादश आदित्य आणि समस्त विश्वदेवांच्या रूपात संचार करते. मी मित्र, वरुण, इंद्र, अग्नी आणि अश्विनीकुमारांना धारण करते. सर्व देवता माझ्याच शक्तीने कार्य करतात. (१)
अहं सोममाहनसं बिभर्म्यहं त्वष्टारमुत पूषणं भगम्।
अहं दधामि द्रविणं हविष्मते सुप्राव्ये यजमानाय सुन्वते।।२।।
अर्थ:
मी शत्रूंचा नाश करणारा सोम, त्वष्टा प्रजापती, पूषा आणि भग यांना धारण करते. जो यजमान उत्तम हवि आणि सोमरसाने यज्ञ करतो, त्याला मी धन, समृद्धी आणि यज्ञाचे उत्तम फल प्रदान करते. (२)
अहं राष्ट्री संगमनी वसूनां चिकितुषी प्रथमा यज्ञियानाम्।
तां मा देवा व्यदधुः पुरुत्रा भूरिस्थात्रां भूर्यावेशयन्तीम्।।३।।
अर्थ:
मी विश्वाची स्वामिनी, धन आणि समृद्धी प्रदान करणारी, परब्रह्माशी एकरूप आणि सर्व पूजनीय देवतांमध्ये प्रमुख आहे. मी विश्वातील अनेक रूपांमध्ये आणि सर्व प्राणिमात्रांमध्ये जीवरूपाने प्रविष्ट आहे. देवता जे कार्य करतात, ते सर्व माझ्यासाठीच आहे. (३)
मया सोऽन्नमत्ति यो विपश्यति यः प्राणति य ईं शृणोत्युक्तम्।
अमन्तवो मां त उपक्षियन्ति श्रुधि श्रुत श्रद्धिवं ते वदामि।।४।।
अर्थ:
जो कोणी अन्न खातो, पाहतो, श्वास घेतो किंवा ऐकतो, तो माझ्याच शक्तीने हे सर्व करतो. जे माझ्या स्वरूपाला जाणत नाहीत, ते हीन आणि दीन होतात. हे बहुश्रुत! मी तुला श्रद्धेने प्राप्त होणाऱ्या ब्रह्मतत्त्वाचा उपदेश करते, तो ऐक. (४)
अहमेव स्वयमिदं वदामि जुष्टं देवेभिरुत मानुषेभिः।
यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्।।५।।
अर्थ:
मी स्वतः हे ब्रह्मज्ञान सांगते, जे देव आणि मानवांनी अनन्य भक्तीने प्राप्त केले आहे. ज्याच्यावर माझी कृपा होते, त्याला मी प्रगल्भ ब्रह्मज्ञानी, त्रिकालदर्शी आणि उत्तम बुद्धिमान बनवते. (५)
अहं रुद्राय धनुरा तनोमि ब्रह्मद्विषे शरवे हन्तवा उ।
अहं जनाय समदं कृणोम्यहं द्यावापृथिवी आ विवेश।।६।।
अर्थ:
मी ब्रह्मद्वेषी असुरांचा नाश करण्यासाठी रुद्राचे धनुष्य सज्ज करते. शरणागत जनांच्या रक्षणासाठी मी शत्रूंशी युद्ध करते आणि अंतर्यामिरूपाने पृथ्वी आणि आकाशात व्याप्त आहे. (६)
ऋग्वेदोक्त देवीसूक्ताचे महत्त्व
हे सूक्त भगवतीच्या सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान आणि करुणामयी स्वरूपाचे वर्णन करते. यात वाक् (बागाम्भृणी) आपल्या ब्रह्मज्ञानाचा आणि देवीशी एकरूपतेचा अनुभव व्यक्त करते. याचा जप भक्ताला आध्यात्मिक प्रगती, शत्रूविजय आणि सर्व इच्छांची पूर्ती प्रदान करतो. नवरात्रात याचे पठण विशेष फलदायी आहे.
पाठविधी
- देवीकवच:
- सप्तशती पाठापूर्वी याचा जप करावा.
- शुद्ध स्नान, स्वच्छ वस्त्र आणि शांत मनाने पाठ करावा.
- रुद्राक्ष माळेवर 108 वेळा जप प्रभावी मानला जातो.
- यामुळे भक्ताला सर्व संकटांपासून संरक्षण मिळते.
- ऋग्वेदोक्त देवीसूक्त:
- नवरात्राच्या नवव्या दिवशी याचे पठण करावे.
- याचा जप भगवतीच्या विश्वरूपी दर्शनासाठी आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी करावा.
- यामुळे भक्ताला शांती, समृद्धी आणि शत्रूविजय प्राप्त होतो.
