sarth-pandurangashtakam
|| सार्थ पांडुरंगाष्टकम् ||
पांडुरंगाष्टक हे श्री शंकराचार्य यांनी रचलेले एक अत्यंत पवित्र आणि भक्तिमय स्तोत्र आहे, जे पांडुरंग विठ्ठलाच्या दैवी स्वरूपाचे वर्णन करते. हे स्तोत्र पंढरपूर येथील भीमा नदीच्या तीरावर वसलेल्या विठ्ठलाच्या परब्रह्मरूपी स्वरूपाला समर्पित आहे.
प्रत्येक श्लोकात विठ्ठलाच्या अलौकिक सौंदर्याचे, तेजाचे आणि करुणेचे गुणगान आहे. या अष्टकाचे नियमित पठण भक्ताला भवसागरातून मुक्ती मिळवून परमात्म्याच्या चरणी स्थान देते. खाली या अष्टकाचे सविस्तर आणि मराठीत सुलभ अर्थासह वर्णन दिले आहे.
श्लोक १
महायोगपीठे तटे भीमरथ्या वरं पुण्डरीकाय दातुं मुनीन्द्रैः।
समागत्य तिष्ठन्तमानंदकंदं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।१।।
अर्थ:
भीमा नदीच्या तीरावर, पंढरपूर हे महायोगपीठ आहे, जिथे परम आध्यात्मिक शक्ती वास करते. याच पवित्र क्षेत्रात पुंडलिक नावाच्या भक्ताने आपल्या माता-पित्याची निष्ठेने सेवा केली. त्याच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन पांडुरंग अनेक मुनीं सोबत येथे प्रकट झाला आणि भक्तांना वरदान देण्यासाठी स्थिर झाला. हा आनंदाचा कंद, जो परब्रह्माचा अवतार आहे, त्या पांडुरंगाला मी मनोभावे नमस्कार करतो.
विवरण:
पंढरपूर हे भक्ती आणि योगाचे केंद्र आहे. पुंडलिकाच्या भक्तीमुळे विठ्ठलाने येथे कायमचे वास्तव्य केले. त्याचे परब्रह्मरूपी स्वरूप भक्तांना शाश्वत आनंद देते आणि जीवनाला दिशा प्रदान करते.
श्लोक २
तडिद्वाससं नीलमेघावभासं रमामन्दिरं सुंदरं चित्प्रकाशम्।
वरं त्विष्टिकायां समन्यस्तपादं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।२।।
अर्थ:
ज्याचे वस्त्र विद्युल्लते प्रमाणे तेजस्वी आहे, ज्याची अंगकांती नीलमेघाप्रमाणे श्याम आणि शोभिवंत आहे, जो लक्ष्मीचा निवासस्थान आहे, जो अतीव सुंदर आणि चित्प्रकाशी (चेतनेचा प्रकाश) आहे, आणि जो भक्तांना दर्शन देण्यासाठी विटेवर दोन्ही पाय ठेवून उभा आहे, त्या परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचे श्यामसुंदर रूप आणि त्याचे तेजस्वी वस्त्र भक्तांचे मन मोहित करते. विटेवर उभे राहून तो भक्तांना सहज दर्शन देतो, ज्यामुळे त्याच्या सान्निध्यात भक्तांना परम शांती मिळते. त्याच्या हृदयात लक्ष्मी वास करते, जी समृद्धी आणि भक्तीचे प्रतीक आहे.
श्लोक ३
प्रमाणं भवाब्धेरिदं मामकानां नितम्बः कराभ्यां धृतो येन तस्मात्।
विधातुर्वसत्यै धृतो नाभिकोषः परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।३।।
अर्थ:
पांडुरंग आपल्या भक्तांना दाखवतो की, भवसागर (संसाराचा सागर) फक्त कमरे एवढाच खोल आहे, म्हणजेच त्याच्या भक्तीने तो सहज पार करता येतो. यासाठी त्याने कमरेवर हात ठेवले आहेत. तसेच, ब्रह्मदेवाला निवासस्थान देण्यासाठी त्याने नाभिकमळ धारण केले आहे. अशा परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचा हा संदेश भक्तांना आत्मविश्वास देतो की, संसाराचे संकट त्याच्या भक्तीने सहज पार होतात. त्याचे नाभिकमळ विश्वाच्या निर्मितीचे प्रतीक आहे, ज्यामुळे तो सृष्टीचा आधार आहे.
श्लोक ४
स्फुरत्कौस्तुभालङ्कृतं कण्ठदेशे श्रिया जुष्टकेयूरकं श्रीनिवासम्।
शिवं शान्तमीड्यं वरं लोकपालं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।४।।
अर्थ:
ज्याच्या गळ्यात कौस्तुभमणी चमकते, ज्याच्या बाहूंवर बाजूबंद शोभतात, ज्याच्या हृदयात लक्ष्मी वास करते, जो शांत, कल्याणकारी आणि सर्व लोकांचा पालक आहे, त्या परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचे तेजस्वी आभूषणे आणि शांत स्वरूप भक्तांना आकर्षित करते. त्याच्या हृदयातील लक्ष्मी समृद्धी आणि प्रेमाचे प्रतीक आहे, तर त्याचा लोकपाल स्वभाव सर्वांचे रक्षण करतो.
श्लोक ५
शरच्चंद्रबिम्बाननं चारुहासं लसत्कुण्डलक्रान्तगण्डस्थलाङ्गम्।
जपारागबिम्बाधरं कञ्जनेत्रं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।५।।
अर्थ:
ज्याचे मुख शरदऋतूतील पूर्ण चंद्र प्रमाणे मोहक आहे, ज्याच्या चेहऱ्यावर सदा सुहास्य विलसते, ज्याच्या गालांवर कुंडलांची कांती झळकते, ज्याचे ओठ जास्वंदीच्या फुला प्रमाणे रक्तवर्णी आहेत, आणि ज्याचे कमलनयन अमृतमय आहेत, त्या परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचे सौंदर्य अतुलनीय आहे. त्याचे हास्य आणि नेत्र भक्तांच्या मनाला शांती आणि आनंद देतात. त्याच्या चेहऱ्यावरील प्रत्येक भाव भक्तीचा उत्साह वाढवतो.
श्लोक ६
किरीटोज्ज्वलत्सर्वदिक् प्रान्तभागं सुरैरर्चितं दिव्यरत्नैरनर्घ्यैः।
त्रिभङ्गाकृतिं बर्हमाल्यावतंसं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।६।।
अर्थ:
ज्याच्या मुकुटाची कांती सर्व दिशांना प्रकाशमान करते, ज्याची देवता अनमोल रत्नांनी पूजा करतात, ज्याने त्रिभंगाकृती (गुडघ्यावर रांगणारा बालकृष्ण) रूप धारण केले आहे, आणि ज्याच्या गळ्यात वनमाला आणि मस्तकावर मोरपिसांचा तुरा शोभतो, त्या परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचे त्रिभंगाकृती रूप त्याच्या लीलामय स्वभावाचे प्रतीक आहे. त्याचा मुकुट आणि आभूषणे विश्वाला उजळवतात, आणि त्याची पूजा देवतांनाही प्रिय आहे.
श्लोक ७
विभुं वेणुनादं चरन्तं दुरन्तं स्वयं लीलया गोपवेषं दधानम्।
गवां वृन्दकानन्दनं चारुहासं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।७।।
अर्थ:
जो सर्व विश्वाला व्यापून आहे, जो वेणुनादाने सर्वांना मंत्रमुग्ध करतो, ज्याचा अंत लागत नाही, जो सहज लीलया गोपवेश धारण करतो, आणि जो गायींच्या कळपाला आनंद देतो, त्या परब्रह्मरूपी पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठलाचा गोपवेश आणि वेणुनाद त्याच्या सौम्य आणि लीलामय स्वरूपाचे दर्शन घडवतो. तो गायींना आनंद देतो, जे सृष्टीच्या सौंदर्याचे प्रतीक आहे.
श्लोक ८
अजं रुक्मिणीप्राणसञ्जीवनं तं परं धाम कैवल्यमेकं तुरीयम्।
प्रसन्नं प्रपन्नार्तिहं देवदेवं परब्रह्मलिङ्गं भजे पाण्डुरङ्गम्।।८।।
अर्थ:
जो अजन्मा आहे, जो रुक्मिणीचा प्राणाधार आहे, जो भक्तांचा परम विश्रामधाम आहे, जो कैवल्य आणि तुरीय (तीन अवस्थांच्या पलीकडील) अवस्थेचा स्वामी आहे, जो सदा प्रसन्न आहे, आणि जो शरणागतांचे दुःख हरण करतो, त्या देवांचा देव असलेल्या पांडुरंगाला मी नमस्कार करतो.
विवरण:
विठ्ठल हा भक्तांचा आधार आहे. त्याचे प्रसन्न स्वरूप आणि शरणागतवत्सल गुण भक्तांना संकटातून मुक्त करतात. तो परम शांती आणि मोक्षाचा स्रोत आहे.
पांडुरंगाष्टकाचे महत्त्व
पांडुरंगाष्टक हे भक्तीचा आणि परमात्म्याच्या सौंदर्याचा आल्हाद आहे. या अष्टकाचे नियमित पठण भक्ताला भवसागरातून मुक्ती मिळवून परब्रह्मरूपी विठ्ठलाच्या चरणी स्थान देते. जो भक्त एकाग्र चित्ताने आणि प्रेमाने हे स्तोत्र पठण करतो, त्याला जीवनात शांती, समृद्धी आणि आध्यात्मिक उन्नती प्राप्त होते. हे स्तोत्र वारकरी संप्रदायात विशेष महत्त्वाचे मानले जाते, आणि आषाढी एकादशी सारख्या प्रसंगी याचे पठण भक्तीचा उत्साह वाढवते.
