saraswati
|| सरस्वती ||
सरस्वती: विद्या आणि कलेची अधिष्ठात्री
सरस्वतीचे स्वरूप आणि महत्त्व
देवी सरस्वती ही हिंदू धर्मातील ज्ञान, संगीत, कला, विद्या आणि शिक्षणाची देवता मानली जाते. त्रिदेवींमध्ये – सरस्वती, लक्ष्मी आणि पार्वती – ती एक महत्त्वाची देवी आहे. तिचे निवासस्थान ब्रह्मलोक असून ती ब्रह्मदेवाची पत्नी आहे. सरस्वतीला अनेक नावांनी ओळखले जाते, जसे की शारदा, शतरूपा, वीणावादिनी, वीणापाणी, वाग्देवी, वागेश्वरी आणि भारती. तिचे वाहन हंस आहे, जे शुद्धता आणि विवेकाचे प्रतीक मानले जाते; परंतु जैन पुराणे आणि काही लोककथा तिचे वाहन मोर असल्याचे सांगतात.
(मोर हे कार्तिकेयाचेही वाहन आहे.) पुराणांनुसार, सरस्वती ही विद्या आणि बुद्धीची दाता आहे. माघ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील पंचमी हा तिच्या जन्माचा दिवस मानला जातो, जो वसंत पंचमी किंवा श्रीपंचमी म्हणून साजरा होतो. या दिवशी तिची विशेष पूजा केली जाते आणि तिला सरस्वती जयंती म्हणून संबोधले जाते.
सरस्वतीचे चित्रण आणि प्रतीके
चित्रकलेत सरस्वतीला शुभ्र वस्त्र परिधान केलेली आणि कमळावर विराजमान असलेली दर्शवले जाते. तिच्या हातात वीणा असते, जी संगीत आणि कलेचे प्रतीक आहे. तिच्या बाजूला अनेकदा मोर दिसतो, जो सौंदर्य आणि वैभवाचे प्रतिनिधित्व करतो. हंस हे तिचे पारंपरिक वाहन आहे, जे तिच्या शुद्ध आणि निर्मळ स्वभावाला अधोरेखित करते. तिच्या व्यक्तिमत्त्वातून ज्ञानाचा प्रकाश आणि अज्ञानाचा अंधार दूर करण्याची शक्ती व्यक्त होते. ती ब्रह्मलोकात वास्तव्य करते आणि तिचा उल्लेख महाभारताच्या शांती पर्वात, देवी भागवतात आणि ऋग्वेदात आढळतो. तिचे तीर्थक्षेत्र म्हणून शृंगेरी येथील शारदा पीठ प्रसिद्ध आहे.
सरस्वती वंदनेचा श्लोक आणि अर्थ
सरस्वतीचे वर्णन करणारा एक प्रसिद्ध श्लोक असा आहे:
“या कुंदेन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना।
या ब्रह्माच्युतशंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता
सा माम् पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा॥”
याचा अर्थ असा की, जिचे रूप कुंद पुष्प, चंद्र आणि हिमहार यांसारखे शुभ्र आहे, जी स्वच्छ वस्त्रांनी आवृत्त आहे, जिच्या हातात वीणेचे दंड सुशोभित आहे, जी श्वेत कमळावर बसलेली आहे, आणि जी ब्रह्मा, विष्णू, शंकर यांसारख्या देवांनी नेहमी वंदन केली जाते, ती सरस्वती मला सर्व अज्ञानापासून मुक्त करो आणि माझे रक्षण करो.
दुसरा श्लोक असा:
“शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमामाद्यां जगद्व्यापिनीम्
वीणा-पुस्तक-धारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम्।
हस्ते स्फटिकमालिकां विदधतीं पद्मासने संस्थिताम्
वन्दे तां परमेश्वरीं भगवतीं बुद्धिप्रदां शारदाम्॥”
याचा अर्थ – जी शुभ्र आहे, ब्रह्मविचाराची सार आहे, विश्वात सर्वत्र व्याप्त आहे, वीणा आणि पुस्तक धारण करते, अभय देते, अज्ञानाचा अंधार दूर करते, हातात स्फटिक माला धारण करते आणि कमळासनावर बसते, त्या बुद्धी देणाऱ्या शारदा परमेश्वरीला मी वंदन करतो.
सरस्वतीचे वैशिष्ट्य आणि पूजा
सरस्वती ही विद्या आणि सर्जनशीलतेची प्रेरणा आहे. तिच्या मंत्रातून तिला आवाहन केले जाते – “श्री सरस्वत्यै नमः”. तिच्या पूजेतून माणसाला ज्ञान, संगीत आणि कलेची प्राप्ती होते. वसंत पंचमीच्या दिवशी विद्यारंभ करणाऱ्या मुलांसाठी हा दिवस विशेष महत्त्वाचा मानला जातो. तिच्या हातातील वीणा संगीताचे प्रतीक आहे, तर पुस्तक ज्ञानाचे आणि स्फटिक माला एकाग्रतेचे प्रतिनिधित्व करते.
तिचे शुभ्र रूप आणि शांत स्वभाव मनाला शांती आणि प्रेरणा देतो. सरस्वती ही केवळ देवी नाही, तर ती प्रत्येक साधकाच्या जीवनात बुद्धी आणि विवेकाची ज्योत प्रज्वलित करते. तिच्या कृपेने अज्ञानाचा नाश होतो आणि सत्याचा प्रकाश प्राप्त होतो. अशा या सरस्वतीला सर्व विद्या आणि कला क्षेत्रातील लोक श्रद्धेने वंदन करतात.
