sapthasringi-devi
|| तीर्थक्षेत्र ||
सप्तशृंगी देवी हे भारतातील महत्त्वपूर्ण तीर्थक्षेत्र आहे, जे महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्याच्या वणी गावाजवळ सह्याद्री पर्वतरांगेत वसलेले आहे. या तीर्थक्षेत्राला शक्तिपीठांमध्ये अर्धे पीठ म्हणून महत्त्व दिले जाते. सप्तशृंगी देवीला त्रिगुणात्मक देवता मानले जाते, ज्यात महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती यांचे अद्वितीय स्वरूप आहे. पुराणकाळात शुंभनिशुंभ व महिषासुर या असुरांचा पराभव केल्यानंतर देवीने तपश्चर्येसाठी या सप्तशृंगगडावर वास केला असे मानले जाते.
सप्तशृंगगड हे नाव सह्याद्रीच्या सात शिखरांवरून आले आहे. या ठिकाणाला देवीचे मूलस्थान मानले जाते आणि तीर्थक्षेत्र म्हणून जगभरातून भक्त येथे येतात. या पवित्र स्थळावर देवीचे दर्शन घेण्यासाठी भक्तगण सुमारे पाचशे पायर्‍यांचा मार्ग चढतात. देवीची मूर्ती अत्यंत भव्य असून, तिच्या अठरा हातांमध्ये विविध अस्त्र-शस्त्र आहेत. या मूर्तीला शेंदूराचा लेप करण्यात आला आहे, ज्यामुळे ती अधिक तेजस्वी दिसते. सप्तशृंगी देवीची ही मूर्ती स्वयंभू असून ती अत्यंत पवित्र आणि भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे.
नवरात्रोत्सव आणि चैत्र महोत्सव हे या ठिकाणचे प्रमुख उत्सव आहेत, ज्यात हजारो भाविक उपस्थित राहतात. चैत्र महिन्यात होणारी यात्रा विशेष महत्त्वाची आहे. या उत्सवांच्या वेळी देवीच्या भक्तांची गर्दी अत्यंत मोठी असते आणि या काळात मंदिर परिसरातील वातावरण भक्तिरसात न्हाहून निघालेले असते.
पुराणात देवीचे माहात्म्य स्पष्टपणे वर्णिले गेले आहे. देवी सप्तशृंगीला नवनाथ संप्रदायाचा विशेष महत्त्व आहे. संत निवृत्तीनाथ आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्यासारख्या संतांनी देवीच्या चरणी आपली भक्ती अर्पण केली होती. इतिहासात पेशवे, दाभाडे, होळकर यांसारख्या अनेक राजघराण्यांचा या देवीच्या भक्तीत महत्त्वाचा वाटा होता.
सप्तशृंगी देवीच्या मंदिराच्या आजूबाजूला दाट वनराई आहे. याठिकाणी सूर्यकुंड, जलगुंफा, शिवतीर्थ, तांबूलतीर्थ आणि मार्कंडेय ऋषींचा मठ अशा अनेक धार्मिक स्थळांची यात्रा करता येते. या ठिकाणचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि भक्तीमय वातावरण मन मोहून टाकणारे आहे. मंदिरात जाण्यासाठी तीन प्रमुख प्रवेशद्वारे आहेत – शक्तिद्वार, सूर्यद्वार आणि चंद्रद्वार. या दरवाजांमधून देवीचे दर्शन घेता येते, ज्यामुळे भक्तांच्या मनात आध्यात्मिक उन्नतीची भावना निर्माण होते.
सप्तशृंगगडावरील देवी सप्तशृंगी ही निवृत्तीनाथांची कुलदेवता होती, आणि त्यांच्या समाधी घेण्यापूर्वी त्यांनी इथे तीन दिवस तपश्चर्या केली होती, अशी मान्यता आहे. महाराष्ट्राबरोबरच अन्य राज्यांतूनही भाविक या देवीच्या दर्शनासाठी येतात. सप्तशृंगी देवीच्या दर्शनाने भक्तांना आपले मनोकामना पूर्ण होतात असा दृढ विश्वास आहे.
सप्तशृंगगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या दरेगावात खवाची प्रसिद्धी आहे. देवीच्या या पवित्र स्थळाचा ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वामुळे येथे येणाऱ्या भाविकांच्या संख्येत दिवसेंदिवस वाढ होत आहे.
सप्तशृंगी देवीची मूर्ती सुमारे ८ फूट उंच असून, तिच्यावर शेंदूराचा लेप आहे, ज्यामुळे ती अत्यंत प्रभावी आणि तेजस्वी दिसते. देवीच्या प्रत्येक हातात वेगवेगळी आयुधे धारण केलेली आहेत, ज्यामध्ये विविध अस्त्र-शस्त्रांचा समावेश आहे. या अठरा हातांच्या देवीला सजवण्यासाठी विशेष सोनेरी वस्त्र व अलंकार वापरले जातात.
देवीला अकरा वार साडी नेसवली जाते, तर चोळीला तीन खण असतात. तिच्या मस्तकावर सोन्याचा मुकुट आहे, जो तिच्या भव्यतेला अधोरेखित करतो. तसेच, तिच्या कानात कर्णफुले आणि नथ आहे, तर गळ्यात पुतळ्यांचे मंगळसूत्र आणि देवीला शोभेल असा कमरपट्टा बांधण्यात आला आहे. पायात तोडे घालण्यात आलेले आहेत, ज्यामुळे तिच्या अलंकारात एक वेगळाच साज भरतो.
भौगोलिक स्थान–
सप्तशृंगगड हे तीर्थक्षेत्र नाशिक जिल्ह्याच्या उत्तरेस साधारण ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. हे स्थान दिंडोरी आणि कळवण या तालुक्यांच्या सीमारेषेवर वसलेले आहे. सह्याद्रीच्या पूर्व-पश्चिम पर्वतरांगेत असलेले हे स्थान समुद्रसपाटीपासून सुमारे ४५६९ फूट उंचीवर आहे, ज्यामुळे इथून पाहिल्यास निसर्गाची विहंगम दृश्ये दिसून येतात. येथे माकडांची मोठ्या प्रमाणात वस्ती आहे, आणि या भागाच्या नैसर्गिक सौंदर्यात त्यांचा एक वेगळाच ठसा आहे.
सप्तशृंगी देवीच्या पर्वताला प्रदक्षिणा घालता येते, मात्र हा मार्ग अत्यंत खडतर व काही ठिकाणी धोकादायक मानला जातो. नांदूर गावातून गडावर पायी जाण्यासाठी रस्ता आहे, ज्याचा वापर अनेक भाविक आपल्या यात्रेच्या सुरुवातीस करतात.
सप्तशृंगी देवीच्या वास्तव्याबद्दल असे मानले जाते की ती या गडावरच स्थायिक झाली. पौराणिक ग्रंथांनुसार, राम आणि सीतेच्या वनवासादरम्यान त्यांनी सप्तशृंगी देवीचे दर्शन घेतले होते. एक कथा सांगते की महिषासुराचा पराभव करून देवीने इथे विश्रांती घेतली. महानुभावी लीळाचरित्रात उल्लेख आहे की, राम-रावण युद्धाच्या वेळी लक्ष्मण जखमी झाल्यावर हनुमानाने द्रोणागिरी पर्वत आणला, त्यातील एक भाग या सप्तशृंगगडावर पडला.
नाथ संप्रदायातील नवनाथांना देवीने स्वतः ‘शाबरी विद्या’ दिली होती असे मानले जाते. संत निवृत्तिनाथांनी समाधी घेण्यापूर्वी काही दिवस येथे उपासना केली होती. शिवाजी महाराजांनी सुरतेची लूट केल्यानंतर देवीच्या दर्शनाला आल्याचे बखरींमध्ये नमूद आहे. देवी भागवतात १०८ शक्तिपीठांचा उल्लेख असून सप्तशृंग हे त्यापैकी एक मानले जाते. नवरात्र किंवा चैत्रोत्सवाच्या वेळी लाखो भाविक, विशेषतः खानदेशातील, या पवित्र ठिकाणी अनवाणी चालत येतात.
देवीचे रूप–
महिषासुर नावाच्या राक्षसाला शंकराने असा वर दिला होता की त्याला कोणत्याही पुरुषाने मारता येणार नाही. त्यामुळे महिषासुराने स्वर्गावर आक्रमण करून इंद्राला स्वर्गातून हाकलून दिले. त्रिदेवांनी म्हणजे ब्रह्मा, विष्णू, आणि महेश यांनी आपली शक्ती एकवटून एका तेजाचा निर्माण केला, ज्यातून अंबेचे रूप प्रकट झाले.
महिषासुराने सप्तशृंगाच्या परिसरात वावरणे सुरू केले होते, तेव्हा देवीने त्याचा येथेच वध करून जगाला त्याच्या अत्याचारांपासून मुक्त केले. या पराक्रमी घटनेचा उल्लेख पौराणिक कथांमध्ये सापडतो.
दर्शन मार्ग–
सप्तशृंगी देवीचे दर्शन घेण्यासाठी चढण्यासाठी ४७२ पायऱ्या आहेत. पायऱ्यांच्या या मार्गाने भक्त देवीच्या दर्शनाला येतात. दर्शनानंतर परतीचा मार्ग वेगळा आहे, जो देखील पायऱ्यांचा आहे. २०१८ पासून येथे रज्जूमार्ग (रोपवे) सुरू झाला आहे, ज्यामुळे भक्तांसाठी देवीच्या दर्शनाची यात्रा अधिक सुलभ झाली आहे.
सप्तशृंगी देवीचे मंदिर पहाटे पाच वाजता उघडते, त्यानंतर सहा वाजता काकड आरती होते. देवीच्या महापूजेचा विधी आठ वाजता सुरू होतो, ज्यामध्ये देवीची पंचामृताने अभिषेक पूजा केली जाते. मूर्तीला पैठणी अथवा शालू नेसवून देवीचे अलंकार केले जातात. यावेळी पानाचा विडा देवीच्या मुखी अर्पण केला जातो.
नैवेद्यासाठी पेढा आणि विविध फळांचा समावेश असतो. मध्यरात्री बारा वाजता महाआरती केली जाते. सायंकाळी ७:३० वाजता शेजारती होऊन मंदिराचे दरवाजे बंद केले जातात. देशमुख आणि दीक्षित घराण्यांना या पूजेचा मान आहे.
विशेषतः नवरात्र आणि चैत्र पौर्णिमेला येथे भाविकांची मोठी गर्दी होते. संपूर्ण देशभरातून भक्त सप्तशृंगी देवीच्या दर्शनासाठी येतात. देवीला अर्पण केला जाणारा नैवेद्य प्रामुख्याने पुरणपोळी असतो. त्याचबरोबर खुरासणीची चटणी, वरण, भात, भाजी आणि पोळीही नैवेद्याचा भाग असते.
पर्वताच्या शिखरावर चैत्र शुद्ध पौर्णिमेच्या मध्यरात्री दरेगावचे गवळी पाटील कीर्तिध्वज फडकवतात, हा मान केवळ त्यांचा असतो. हा ध्वज ११ मीटर लांबीचा असून केशरी रंगाचा असतो. ध्वज फडकवताना सवाद्य मिरवणूक काढली जाते, हे दृश्य अतिशय आकर्षक असते.
गडावरील महत्त्वाची स्थळे-
- कालीकुंड
- सूर्यकुंड
- जलगुंफा
- शिवतीर्थ
- शितकडा
- गणपती मंदिर
- गुरुदेव आश्रम
गडावर जाण्याचे मार्ग–
सप्तशृंगी गडावर जाण्यासाठी नाशिकच्या जुन्या मध्यवर्ती बस स्थानक आणि दिंडोरी नाक्याहून एस.टी. बस उपलब्ध असतात. विशेषतः उत्सव काळात जादा बससेवा दिली जाते. तसेच गडावर फेनिक्युलर बससेवा देखील आहे, जी प्रवाशांना आणखी सोयीची ठरते.
राहण्याची व भोजनाची व्यवस्था-
भाविकांसाठी सप्तशृंगी मंदिर ट्रस्टने गडावर १९० खोल्यांची धर्मशाळा उपलब्ध करून दिली आहे. धर्मशाळा कार्यालय २४ तास उघडे असते. या खोल्यांसाठी कोणतीही आरक्षण पद्धत नाही. प्रथम येणाऱ्यांना खोली एक दिवसासाठी दिली जाते. ट्रस्टतर्फे केवळ १५ रुपयांच्या देणगीत पोटभर प्रसाद मिळतो. विशेषतः पौर्णिमा, नवरात्र आणि चैत्र पौर्णिमेला भाविकांना मोफत अन्नदान केले जाते. प्रसादलयात सकाळी ११ ते दुपारी २ आणि रात्री ७ ते ९ दरम्यान भोजनाची सोय आहे. प्रसादलयात एकावेळी दोन-तीनशे भाविक बसून जेवण करू शकतात.