sant-vithabai-charitra
संत विठाबाई चरित्र –
संत विठाबाई यांचे जीवनचरित्र हे एका असामान्य भक्तीच्या प्रवासाचे प्रतीक आहे. त्यांचा जन्म पंढरपूर या पवित्र नगरीत इ.स. १७९२ मध्ये, आषाढ महिन्यातील वद्य चतुर्दशी या दिवशी, मंगळवारी पहाटेच्या शुभ मुहूर्तावर झाला. अठराव्या शतकाच्या अखेरीस जन्मलेल्या या स्त्री संताची कथा अत्यंत प्रेरणादायी आहे.
त्यांचे वडील रामप्पा नायक आणि आई संतूबाई या दांपत्याला एकुलती एक मुलगी म्हणून विठाबाई लाभल्या. असे सांगितले जाते की, विठ्ठलदेवाने स्वप्नात दृष्टांत देऊन या दांपत्याला मुलगी होईल असे संकेत दिले होते, म्हणूनच त्यांनी आपल्या कन्येचे नाव ‘विठा’ असे ठेवले.
संत विठाबाई यांनी आपल्या जीवनातील अनुभव आणि भावना अभंगांच्या माध्यमातून व्यक्त केल्या. असे मानले जाते की त्यांनी सुमारे चार हजार अभंगांची रचना केली, ज्यापैकी आज सुमारे सहाशे अभंग आणि काही मोजकी पाच-सहा पदे उपलब्ध आहेत. त्यांच्या रचनांमध्ये गुरुचे महत्त्व, नामस्मरणाचा महिमा, संतांचे गुणगान आणि स्वतःच्या जीवनातील अनुभवांचे वर्णन आढळते.
त्यांनी आपल्या अभंगांमधून हेही सांगितले की, त्यांचा पूर्वजन्म हा संत जनाबाई यांच्याशी जोडलेला होता. त्यांनी ‘राजाराम’ नावाच्या गुरुचे शिष्यत्व स्वीकारले होते, ज्यांच्याबद्दल त्यांना अढळ श्रद्धा होती की ते संत तुकारामांचे पुनर्जन्म आहेत. त्यांच्या काही रचनांमध्ये बत्तीस अभंगांचा संग्रहही सापडतो, जो आजही अभ्यासकांसाठी मौल्यवान ठरतो.
संत विठाबाई यांच्या अभंगांचा हस्तलिखित संग्रह हा गौड नावाच्या एका कुटुंबाकडे सुरक्षित आहे. या कुटुंबाकडून मिळालेल्या माहितीनुसार, हे अभंग बादामी कागदावर लिहिलेले असून, त्यांची रोज नित्यपूजा केली जाते. हस्तलिखित स्वरूपातील हे अभंग कोणाच्याही हाती सोपवले जात नाहीत, अशी परंपरा या कुटुंबाने जपली आहे. विठाबाईंनी आपल्या रचनांमधून प्रपंचातील सुख-दुःख, संघर्ष आणि भक्तीचा मार्ग यांचे सखोल चित्रण केले आहे.
“भ्रतार हो मजसी वोदतो येकांती भोगावे मजसी म्हणुनीया ।
ओडोनिया बहुत मारीतो मजसी । मध्यरात्र जाण समयासी।’
त्यांचे बालपण अवघ्या पाचव्या वर्षापासूनच विठ्ठल भक्तीने व्यापले गेले. लहानपणीच त्यांचे हृदय विठ्ठलाच्या चिंतनात रममाण झाले. वय वाढत गेले तसे भक्तीचा खरा अर्थ त्यांना उमगू लागला. लग्नाच्या वयात आल्यावर त्यांनी विवाहास विरोध दर्शवला, कारण त्यांचे मन केवळ विठ्ठलाच्या भक्तीत गुंतले होते. परंतु, आई-वडिलांना ही गोष्ट मान्य नव्हती. समाजाच्या रूढी आणि परंपरांचे दडपण त्यांच्यावर आले.
पालकांना वाटले की, अविवाहित मुलगी ही त्यांच्यासाठी कलंक ठरेल. शेवटी, चौदाव्या वर्षी त्यांची इच्छा नसतानाही कुटुंबीयांनी त्यांचा विवाह एका पुरुषाशी लावून दिला.
पंढरपूर हेच त्यांचे माहेर आणि सासर होते. परंतु संसारात त्यांना कधीच रस वाटला नाही. सासरच्या लोकांकडून त्रास सुरू झाला, तर पतीकडूनही छळाला सुरुवात झाली. त्यांना प्रपंचात सुख मिळाले नाही, उलट दुःख आणि यातनांचा डोंगर उभा राहिला. पतीने बळजबरीने देहभोगाची मागणी केली, जी त्यांना असह्य वाटली. त्यांनी आपल्या अभंगातून हे सारे स्पष्ट शब्दांत मांडले आहे:
“एकांतात मला भोगावे म्हणतोस, माझ्यावर हात उगारतोस, रात्रीच्या गडद अंधारात मारहाण करतोस, मला हे सारे सहन होत नाही.”
जेव्हा हे सारे असह्य झाले, तेव्हा विठाबाईंनी संसाराचा त्याग केला. विठ्ठलाची मूर्ती हाती घेऊन त्या अनवाणी पायांनी रानावनात भटकू लागल्या. माहेर आणि सासरचा आधार त्यांना नव्हता. अशा परिस्थितीत त्यांनी विठ्ठलाचा धावा सुरू केला. भुकेलेल्या अवस्थेतही त्या देवाशी संवाद साधत राहिल्या.
एकदा स्वप्नात विठ्ठलाने त्यांना दृष्टांत दिला, “मी कुंदगोळ गावी ब्राह्मणाच्या वेषात तुला भेटेन. माझा भक्त राजाराम, जो प्रत्यक्षात तुकाराम आहे, तुला माझ्यापर्यंत घेऊन येईल.” विठाबाईंनी करुणा भाकली, “आई, मला तुझ्या जवळ येऊ दे, मी परदेशी झाले आहे.”
एकदा रात्री विठ्ठलाने प्रत्यक्ष दर्शन दिले आणि सकाळी त्यांच्या दारात दिंडी आलेली दिसली. दोन महिने दिंडीसोबत गावोगावी फिरत त्या कुंदगोळ गावी पोहोचल्या. तिथे ब्राह्मण वेषातील चिदंबर स्वामींनी त्यांना शिष्य म्हणून स्वीकारले. विठाबाईंना चिदंबर स्वामींमध्ये विठ्ठल दिसला नाही, परंतु त्यांना एका महान पुरुषाची अनुभूती झाली. त्यांनी स्वतःला, गुरु राजाराम आणि इतर संतांना विठ्ठलाच्या भक्तीपरंपरेत सामील करून घेतले.
चिदंबर स्वामी आणि राजाराम यांसारख्या गुरूंमुळे विठाबाई एकट्या, निराधार राहिल्या नाहीत. त्यांनी स्वतःला विठ्ठल भक्तीत पूर्णपणे झोकून दिले. कुटुंबातील पती, आई-वडील त्यांना शोधत कुंदगोळला पोहोचले. पतीने त्यांना मारण्याचा प्रयत्न केला, परंतु विठाबाई निर्भय झाल्या होत्या.
त्यांनी ठामपणे सांगितले, “तुझी सत्ता माझ्या देहावर आहे, माझ्यावर नाही. देह म्हणजे मी नाही.” नंतर त्या समाधीत लीन झाल्या. कुटुंबीयांना वाटले की त्या मृत्यूमुखी पडल्या आणि ते पंढरपूरला परत गेले. तेव्हा चिदंबर स्वामींनी त्यांच्या मस्तकावर हात ठेवून आशीर्वाद दिला.