sant-tukavipra-charitra
संत तुकाविप्र
तुकाविप्र महाराजांचा कालखंड शके १६५० ते शके १७१४, म्हणजेच इ.स. १७२८ ते १७९२ होता. हा कालखंड ‘उत्तर पेशवाई’ म्हणून ओळखला जातो. तुकाविप्र महाराज हे कीर्तनाच्या माध्यमातून जनजागृती करण्यावर विश्वास ठेवत होते. त्यांच्या अभंगांतून त्यांच्या या विचारांचा स्पष्ट प्रत्यय येतो. त्याचप्रमाणे, भक्तिमार्ग हा आत्मसाक्षात्काराच्या दृष्टीने सर्वोत्तम मार्ग आहे, असे ते मानत असत. तुकाविप्र महाराज हे वारकरी पंथाचे अनुयायी होते आणि पंढरपूरच्या वारीमध्ये भाग घेत जनकल्याणाच्या कार्यात व्यस्त होते.
त्यांचा जन्म ब्राह्मण कुटुंबात झाला होता, आणि त्यानुसार काही ठराविक पारंपारिक रितींचं पालन त्यांनी केले. संत म्हणून त्यांचा एक विशेष गुण म्हणजे त्यांनी केवळ परंपरेला मान देत, त्यात अडकून न पडता स्वतःच्या अध्यात्मिक मार्गावर चालत राहणे. म्हणूनच, कर्मकांडांची अधिकाधिक अंमलबजावणी करणं हे त्यांच्याशी संबंधित नव्हतं. संत एकनाथ महाराज यांच्यासारख्या थोर व्यक्तींच्या आदर्शानुसार, त्यांनी कधीही कर्मकांडांचं प्रचार किंवा प्रसार केला नाही. त्याऐवजी, त्यांच्या वडिलांच्या श्राद्ध प्रक्रियेत ब्राह्मणांना जेवण देण्याऐवजी गरजू, ब्राह्मणेतर लोकांना अन्नदान करणं, हे त्यांचं कार्य होतं.
तुकाविप्र महाराजांनी वेदांचे सूक्ष्म ज्ञान प्राप्त केले होते, आणि त्या ज्ञानाचं संप्रेषण त्यांनी अत्यंत साध्या शब्दांत, “वेद बोलती सकळा | भाव धरा येक भोळा” या वचनातून केले. याचा अर्थ असा की वेद साऱ्यांना साध्या आणि स्पष्ट पद्धतीने मांडले गेले आहेत, आणि त्यात भावचं महत्त्व आहे.
संत तुकाराम आणि संत नामदेव यांच्या कार्याचा आदर्श घेत, तुकाविप्र महाराजांनी त्यांच्यासारखं सर्वसामान्य लोकांच्या सेवेसाठी आपलं जीवन समर्पित केलं. त्यांनी आपल्या अभंगांतून असे व्यक्त केले की, आपला जन्म या महान संतांच्या कार्याला पुढे चालवण्यासाठीच आहे.
योग विद्येचा गहन अभ्यास असतानाही, तुकाविप्र महाराजांनी त्याचा स्वीकार न करता कीर्तनाचा मार्ग निवडला. त्यांना हे दृढपणे माहीत होते की, जनसेवा हीच खरी ईश्वरसेवा आहे.
तुकाविप्र महाराजांच्या साहित्याचा समाजात अजून व्यापक प्रसार झाला नाही आहे. संत साहित्याच्या अभ्यासकांनी आणि समाजप्रबोधन करणाऱ्या कीर्तनकारांनी या महान संताच्या कार्याला लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आपली भूमिका बजवावी, हे आवश्यक आहे.
संत तुकाविप्र – जन्म
तुकाविप्र महाराजांचा जन्म श्रावण शुद्ध अष्टमी रोजी शके १६५० मध्ये झाला. त्याच्या जन्माची ओळख त्यांच्या अभंगांमध्ये सापडते. त्यांच्या एका अभंगात, ते म्हणतात:
“श्रावण कृष्ण आष्टमी | पूर्व नेमी जन्म हा
सोळा शत नी पन्नास | शक खास जन्माचा
सौम्य नाम संवत्सर | कृपावर पूर्व जी
तुकाविप्र जाला जन्म | नाम वरं कीर्तना”
संत तुकाविप्र – गुरु परंपरा
तुकाविप्र महाराज यांची गुरु परंपरा आदिनारायणापासून सुरू होऊन पुढीलप्रमाणे जाहीर केली जाते:
दत्तात्रय → जनार्दन स्वामी → संत एकनाथ → अनंत → विठ्ठल → विप्रनाथ → संत तुकाविप्र
ही परंपरा दर्शवते की तुकाविप्र महाराजांचे आध्यात्मिक वंश परंपरेत गडद स्थान होते, ज्यांनी आपली दृष्टी आणि कार्य हे वरील गुरु परंपरेचे योग्य पालन करत निश्चित केले.
संत तुकाविप्र – पितृवंश
तुकाविप्र महाराजांचे पूर्वज विपट आडनाव असलेल्या कुटुंबाचे होते. त्यांचे पूर्वज रहीमतपूर गावात राम मंदिराची व्यवस्था व पूजा करत होते. तुकाविप्र महाराजांचे पणजोबा, प्रल्हादपंता, आपल्या कुटुंबासह रहीमतपूर सोडून पंढरपूरला आले आणि तेथे विठोबाच्या मंदिरात गंध उगळण्याचे कार्य करत होते. त्यांच्या मुलाचे नाव गंगाधर पंत होते. गंगाधर पंत यांचे सुपुत्र भगवंतराव विपट होते, जे छत्रपती शाहू महाराजांचे निष्ठावान सरदार होते. भगवंतराव विपट यांचा विवाह विप्रनाथ स्वामींच्या कन्या चिन्मयी (चिमाई) यांच्याशी झाला.
प्रल्हादपंता → गंगाधर पंत → भगवंतराव विपट (तुकाविप्र महाराजांचे वडील) → तुकाविप्र महाराज
अशा प्रकारे तुकाविप्र महाराजांचा पितृवंश आकाराला आले.
संत तुकाविप्र – मातृवंश
संत एकनाथ हे भानुदास महाराजांचे वंशज होते. भानुदास महाराजांचे चुलत बंधू, केशवस्वामी हे त्या काळातील एक महान विद्वान होते. केशवस्वामींचे वास्तव्य शेंदरे व वेचले या सातारा जिल्ह्यातील ठिकाणी होते. श्री मोरेश्वर जोशी येळंबकर यांनी “मराठवड्यातील संतांची जीवनगंगा” या पुस्तकात केशवस्वामींच्या कुटुंबाबद्दल माहिती दिली आहे.
केशवस्वामी → श्रीपति → माधव → यादव → गोविंद → गोपाल → अनंत → विठ्ठल → माणिक (विप्रनाथ) → चिन्मई (तुकाविप्र महाराजांची आई) → तुकाविप्र महाराज
हे मातृवंशाचे अनुसरण दर्शवते.
संत तुकाविप्र – उपनयन
तुकाविप्र महाराजांचा उपनयन संस्कार वैशाख शके १६५५ मध्ये झाला असावा, जेव्हा ते पाच वर्षांचे होते. त्यावेळी त्यांचे गुरु आणि आईकडील आजोबा असलेले नाथवंशीय विप्रनाथ स्वामी यांनी त्यांना उपनयन संस्कार दिला.
संत तुकाविप्र – विद्याभ्यास
तुकाविप्र महाराजांनी आपला शिक्षणप्रवास पाचव्या वर्षी सुरु केला. त्यांच्या पहिल्या गुरु, विप्रनाथ स्वामी यांच्या कडे ते सातव्या वर्षी शिकले. यानंतर, तुकाविप्र महाराजांनी नीरा नरसिंगपूर येथे अधिक शिक्षण घेतले. त्यांच्या साहित्यातून त्यांचे संस्कृत, व्याकरण आणि शास्त्रज्ञान अत्यंत गहन असल्याचे सिद्ध होते. त्यांनी चार वेद, १०८ उपनिषदे, सहा शास्त्र, अठरा पुराणे आणि विवेक चूडामणी, पंचदशी यांसारख्या ग्रंथांचा अभ्यास केला होता. त्यांच्या साहित्याच्या माध्यमातून हे सर्व स्पष्ट होते. त्यांना गायनकला देखील अवगत होती, आणि कीर्तनाद्वारे त्यांनी जनजागृती केली.
संत तुकाविप्र – लग्न
तुकाविप्र महाराजांचे लग्न शके १६५९-६० मध्ये झाले असावे, यावेळी त्यांचे वय ९ ते १० वर्षे होते. त्यांचे शिक्षण नीरा नरसिंगपूर येथे शके १६५७ पर्यंत पूर्ण झाले होते. लग्नानंतर तुकाविप्र महाराजांनी असिधारा व्रत घेतले, म्हणजेच त्यांनी पत्नीशी शारीरिक संबंध न ठेवता तिला देवतेसमान मानले.
संत तुकाविप्र – वास्तव्य
तुकाविप्र महाराजांचे वास्तव्य कसे बदलले हे देखील त्यांच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे:
- शके १६५० ते शके १६५७ – अंजनवती, जिल्हा बीड
- शके १६५८ ते शके १६६० – नीरा नरसिंगपूर
- शके १६६० ते शके १६६६ – महाराष्ट्रभर प्रवास
- शके १६६७ ते शके १६७८ – ब्रम्हपुरी, जिल्हा सातारा
- शके १६७९ ते शके १६९० – बोरबन, जिल्हा सातारा
- शके १६९२ ते शके १७०४ – कऱ्हा नदीची प्रदक्षिणा
- शके १७०५ ते शके १७१४ – पंढरपूर, जिल्हा सोलापूर, अंजनवती आणि विविध ठिकाणी प्रवास
संत तुकाविप्र महाराज यांचे साहित्य
संत तुकाविप्र महाराज यांच्या साहित्याची एक लांबलचक आणि समृद्ध परंपरा आहे. त्यांचे साहित्य अनेक विविध रचनांचा समावेश करते, ज्यात अभंग, पदे, आरत्यांचा समावेश आहे. त्यांच्या अभंगांमध्ये “तत्त्वमसि,” “सुदामचरित्र,” “भानुदास चरित्र,” “कालियामर्दन,” “पंढरीपर अभंग,” “नरदेह महिमा अभंग” इत्यादी प्रसिद्ध आहेत. याशिवाय, त्यांचे इतर संतांवर केलेले अभंग, विठोबावर रचलेला पोवाडा, आणि विविध धार्मिक गाणी देखील आहेत.
१९५६ मध्ये चंद्रभागेच्या महापुरात या साहित्याचे मोठे नुकसान झाले होते, जेव्हा पंढरपूर येथील विप्र दत्त मंदिराच्या इमारतीत आलेल्या महापुरामुळे बरेच साहित्य नष्ट झाले. तथापि, यापूर्वीचे साहित्य, जस की पुनर्लिखित किंवा मुद्रित हस्तलिखित रूपात, आज देखील उपलब्ध आहे. १९४४ मध्ये इतिहास संशोधक श्री रा. ग. हर्षे यांनी पंढरपूरातील मठांचे सर्वेक्षण केले होते, त्यावेळी तुकाविप्र महाराज यांचे साहित्य उपलब्ध असल्याची नोंद घेतली होती. याबद्दल अधिक माहिती श्री वा. ल. मंजुळ यांनी आपल्या “श्री क्षेत्र पंढरपूरातील मठांचा इतिहास” या पुस्तकात दिली आहे.
संत तुकाविप्र महाराज यांच्या साहित्याचे कार्य संस्कृत, व्याकरण, आणि गद्य रचनांमध्ये परिपूर्ण असल्याचे संशोधकांचे मत आहे. मराठी वाङ्मय कोश खंड १ मध्ये त्यांचे साहित्य व त्याच्या संग्रहांच्या संबंधी काही महत्वाचे उल्लेख केले आहेत, जसे की “आत्मसिंधु” (वि. ल. भावे संग्रह) आणि “भानुदास चरित्र” (गो. का. चांदोरकर संग्रह). याशिवाय, त्यांच्या अभंगांची रचना त्यांच्यावर शोध निबंध लिहिणाऱ्या संशोधकांच्या मते अत्यंत विचारशक्ती आणि भाषिक दृष्टीने उत्तम आहे.
संत तुकाविप्र महाराज यांचे देवस्थान आणि मठ
संत तुकाविप्र महाराज यांचे कार्य विविध मठांमध्ये पसरले आहे. त्यांचे प्रमुख मठ पुढीलप्रमाणे:
- अंजनवती मठ – बीड जिल्ह्यात, येथे तुकाविप्र महाराज आणि त्यांचे गुरु विप्रनाथ स्वामी यांची समाधी आहे, तसेच एकमुखी दत्त मूर्ती आहे.
- गोंदी मठ – बीड जिल्ह्यात, येथे तुकाविप्र महाराज यांनी विठोबाची मूर्ती स्थापिली.
- बोरबन मठ – सातारा जिल्ह्यात, येथे गणेश मूर्ती आणि विठोबाची मूर्ती आहे.
- ब्रम्हपुरी मठ – सातारा जिल्ह्यात, येथे तुकाविप्र महाराज यांनी विठोबाची आणि रुक्मिणीची मूर्ती स्थापिली.
- पंढरपूर – सोलापूर जिल्ह्यात, येथे बापूसाहेब विप्र यांनी एकमुखी दत्त मूर्ती स्थापिली.
संत तुकाविप्र महाराज यांचे कार्य आणि समाजकारण
तुकाविप्र महाराज हे एक महान समाजसुधारक होते. त्यांनी अखिल महाराष्ट्रभर प्रवास केला आणि जनजागृती केली. त्यांचे मुख्य कार्य भगवतभक्तीचा प्रचार करणे आणि लोकांना कर्मकांडांपासून मुक्त करणे होते. ते स्वयंप्रकाशीत होते, परंतु त्यांची धर्मनिष्ठा व भक्ति त्यांना प्रचंड आदर मिळवून देत होती. चत्रपती शाहू महाराज, नानासाहेब व भाऊसाहेब पेशवे यांसारख्या मोठ्या व्यक्ती त्यांच्या कार्यावर प्रभावीपणे प्रभावित होत्या.
संत तुकाविप्र महाराज यांच्या शिष्यपरंपरेची माहिती
तुकाविप्र महाराज यांची शिष्यपरंपरा मोठी आणि विस्तृत आहे. त्यांचे अनेक शिष्य देशभर पसरले होते. त्यात पंढरपूरचे बापूसाहेब विप्र (पांडुरंग) यांचे महत्त्वाचे स्थान आहे. पांडुरंग हे तुकाविप्र महाराज यांचे परमशिष्य होते. त्यांना अनेक जण ‘बापूसाहेब’ म्हणून ओळखत. बापूसाहेब यांनी आपले नाव पांडुरंग पुरंदरे न ठेवता ‘पांडुरंग गुरु तुकाविप्र’ असे ठेवले. तसेच, त्यांचे वंशज आजही तुकाविप्र महाराज यांच्या साहित्यिक आणि अध्यात्मिक वारशाचे जतन करत आहेत.
पसायदान
तुकाविप्र महाराज यांचे साहित्य हे भक्तिरचनांचा एक अनमोल ठेवा आहे. त्यांनी ईश्वराकडे सर्व लोकांच्या कल्याणासाठी मागितलेले पसायदान, त्यांच्या विचारशक्तीचे आणि भक्तिपंथाच्या मार्गाचे प्रतीक आहे. त्यांच्या पसायदानात ते ‘काम, क्रोध, निंदा, द्वेष’ व ‘अहंकार’ या सर्व दुर्गुणांना दूर करायला सांगतात आणि ‘सत्यवाणी’ आणि ‘नाम गर्जना’ यांना महत्त्व देतात.
समाधी योग
संत तुकाविप्र महाराज यांचा समाधी योग अत्यंत प्रसिद्ध आहे. अंजनवती (बीड जिल्हा) येथे त्यांनी १४ दिवसांपर्यंत सतत कीर्तन करत आपल्या देहाला पंचतत्त्वात विलीन केले. त्यांचा योगविद्येचा अभ्यास आणि त्यांचे “तत्त्वमसि” हे ग्रंथ यावरून त्यांचा आध्यात्मिक ज्ञान आणि साधना स्पष्टपणे दिसते.
संत तुकाविप्र महाराज यांचा प्रभाव केवळ धार्मिकच नव्हे, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टीने देखील अति मोठा आहे. त्यांचे कार्य, साहित्य, आणि जीवन दर्शन आजही लोकांच्या हृदयात जागृत आहे.