sant-tukaram-maharaj-charitra
संत तुकाराम महाराज आजच्या वेगळ्या अवतारांमुळे तुकाराम म्हणून ओळखले जाणारे एक व्यक्ती, याच्या विचारांनी मानव जीवनाला किंवा त्याच्या सार्थकतेला कसं बदललं, हे सर्व किंवा किती लोकांना ओळखतात ते एक विचाराचा विषय बनतात. तुकाराम आणि त्याच्या कृतींमुळे समाजात अद्वितीय स्थान मिळाले आहे. त्याचे विचार आणि काम एक अद्वितीय सामाजिक परिपेक्ष्यात आहे. तुकारामच्या अवतारांमध्ये उभे असलेले विचार आणि कृतींमुळे मानव जीवनाच्या विविध पहाटें पुन्हा आणि पुन्हा अंबार करतात.
संत तुकाराम तुकोबा (उर्फ तुकोबा) हे इ.स.च्या सतराव्या शतकातील एक वारकरी संत होते. त्यांचा जन्म वसंत पंचमीला-माघ शुद्ध पंचमीला होता. त्यांना पंढरपूरच्या विठ्ठल वा विठोबा हे आदर्श देवता होते. तुकोबा वारकरी संप्रदायातल्या ‘जगद्‌गुरु’ म्हणून मानले जाते. वारकरी संप्रदायातील प्रवचन आणि कीर्तनांच्या शेवटी, “पुंडलीक वरदे हरी विठ्ठल, श्री ज्ञानदेव तुकोबा, पंढरीनाथ महाराज की जय, जगद्‌गुरु तुकोबा महाराज की जय” असे जयघोष केले जाते. तुकोबा एक लोककवी होते.
मूळ नाव : तुकाराम बोल्होबा अंबिले (मोरे)
जन्म : इ.स. १५९८, देहू, महाराष्ट्र
निर्वाण : इ.स. १६५०, देहू, महाराष्ट्र
संप्रदाय : वारकरी संप्रदाय, चैतन्य संप्रदाय
गुरू : केशवचैतन्य (बाबाजी चैतन्य),ओतूर
शिष्य : निळोबा,बहिणाबाई
साहित्यरचना : तुकारामाची गाथा (पाच हजारांवरअभंग)
कार्य : समाजसुधारक, कवी, विचारवंत, लोकशिक्षक
संबंधित तीर्थक्षेत्रे : देहू
व्यवसाय : वाणी
वडील : बोल्होबा अंबिले
आई : कनकाई
पत्नी : आवळाबाई
तुकाराम महाराज हे एक साक्षात्कारी, निर्भीड आणि एका अर्थाने बंडखोर संत कवी होते. त्यांच्या विशिष्ट वर्गाच्या पारंपरिक मक्तेदारीमुळे वेदांतची संदेशात्मकता तुकारामांच्या अभंगांमध्ये सामान्य जनांपर्यंत प्रवाहित झाली. ‘अभंग म्हटला की तो फक्त तुकोबांचाच’ (अभंग तुकयाचा) असा म्हटला जातो ज्यामुळे त्यांच्या अभंगांना अत्यंत लोकप्रियता मिळाली. संत तुकारामांची भावकविता म्हणजे अभंग, ह्या अभंगांमुळे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेचे महान द्योतक आहेत. वारकरी, ईश्वरभक्त, साहित्यिक, अभ्यासक व सामान्य रसिक सर्वांनी त्यांच्या अभंगांचे सुखाचे आणि आध्यात्मिक आनंद अनुभवू शकतात. आजही त्यांच्या अभंगांची लोकप्रियता वाढत आहे आणि ह्या अभंगांच्या अभ्यासाने लोकांनी अधिक शांतता, संतोष आणि आनंद मिळविण्याची शक्ती प्राप्त केली आहे.
भागवत धर्माचा ज्ञान प्राप्त करण्याचे महादान संत तुकाराम महाराजांना मिळाले. महाराष्ट्रातील लोकांच्या हृदयात त्यांचे अभंग स्थिर झाले आहेत. त्यांच्या अभंगांमध्ये परमात्म्याचा स्पर्श असतो. मंत्रांची पावित्र्य त्यांच्या शब्दांमध्ये दिसते. त्यांचे अभंग हे ‘अक्षर वाङ्मय’ म्हणजे अक्षरांचा समृद्ध जगत आहे. त्यांच्या अभंगांची वाचनातून त्यांच्या भावनांची अनुभूती होते. त्यांच्या काव्यातील मधुरता आणि भाषेची रसाळता अतुलनीय आहे. संत तुकाराम महाराजांनी आपल्या अभंगलेखनाच्या सहितांनी गवळणीही साधली. संत तुकारामांच्या अभंगांच्या सौंदर्याचा प्रयत्न करण्याचा प्रेरणास्त्रोत केला आहे
तुकारामांचे अवतार – संत तुकाराम महाराज –
पुराणकथानुसार, सत्ययुगातील अंबऋषीसत्यामार्गावर सातत्यांनी चालणारे असे म्हणजे तुकाराम महाराज असा एक अवतार होते. अंबऋषीस्वरूप तुकोबाराय दुर्वासऋषींचे शिष्य होते. गुरू-शिष्यांमध्ये थोडय़ा कलह झाल्यामुळे दुर्वासऋषींनी अंबऋषींवर सुदर्शन चक्र सोडले. अंबऋषी ब्रह्मलोकांत पोहोचले; पण सुदर्शन चक्राने त्यांचा पाठलाग सोडला नाही. शेवटी अंबऋषी वैकुंठात गेले. भगवान विष्णूंची शरणागती पत्करली. त्यांनी अंबऋषींना दुर्वासांना शरण जावं, असे सांगितले. दुर्वासऋषींनी सुदर्शन चक्र रोखले, मात्र तुला प्रत्येक अवतारकार्यात गर्भवास सोसावा लागेल, असा शापही दिला.
महाराजांचे चार युगांप्रमाणे अवतार, पहिल्या अवतारात म्हणजेच कृतयुगात तुकोबाराय प्रल्हादस्वरूप होते. या अवतारात त्यांचे आराध्य दैवत श्री भगवान विष्णू होते. दुस-या अवतारात त्रेतायुगात तुकोबाराय अंगदस्वरूप होते. तर तिस-या अवतारात द्वापारयुगात तुकाराम महाराज उद्धव स्वरूप होते. कलियुगात चौथ्या अवतारात ते नामदेवराव होते. तर पाचवा अवतार हा तुकाराम नावाने जगात प्रसिद्ध झाला आहे. याची साक्ष देणारा अभंग.
। जे जे झाले अवतार। तुका त्यांचे बरोबर।
सत्ययुग : अंबऋषी, गुरू : दुर्वासऋषी आणि आराध्य : विष्णू
कृतयुग : प्रल्हाद, गुरू आणि आराध्य : भगवान विष्णू
त्रेतायुग : अंगद, गुरू आणि आराध्य : राम
द्वापारयुग : उद्धव, गुरू आणि आराध्य : भगवान कृष्ण
कलियुग : नामदेव, गुरू : येसोबा खेचर, आराध्य : भगवान परमात्मा पांडुरंग
कलियुग : तुकाराम, गुरू : बाबाजी चैतन्य आणि
आराध्य : भगवान परमात्मा पांडुरंग
वंशावळी
- विश्वंभर आणि आमाई अंबिले
यांना दोन मुले हरि व मुकुंद
- यांतील एकाचा मुलगा विठ्ठल
- दुसऱ्याची मुले –
- पदाजी अंबिले
- शंकर अंबिले
- कान्हया अंबिले
- बोल्होबा आणि कनकाई अंबिले
यांना तीन मुले
- सावजी (थोरला) तीर्थयात्रेला जाण्यासाठी घर सोडले.
- तुकाराम व कान्होबा( धाकटा )
तुकाराम महाराजांचा परिवार आणि शिष्यगण – संत तुकाराम महाराज –
संत तुकाराम महाराजांचे पूर्ण नाव तुकाराम वोल्होबा आंबिले (मोरे) होते. तुकोबा मूळचे देहू गावचे स्थायिक होते. त्यांच्या कुटुंबात आई कणकाई, वडील वोल्होबा मोरे, थोरला भाऊ सावजी आणि धाकला भाऊ कान्होबा यांचा संघटित होता. महाराजांची पहिली पत्नी रखमाबाई आणि दुसरी जिजाबाई ऊर्फ अवली होती. महाराज आणि रखमाबाई यांचा पहिला पुत्र संतू होता. यानंतर अवली हिची मुले पहिली मुलगी गंगा, दुसरा व तिसरा मुलगा भोळ्या आणि विठू, चौथी मुलगी भागीरथी होतीत.
महाराजांचे आराध्य दैवत विठोबा होते. महाराजांचे गुरू बाबाजी चैतन्य होते. महाराजांचे शिष्य नाहुजी आणि बहेनाबाई शिऊरकर होते. स्वर्गारोहणानंतरचे महाराजांचे शिष्य निळोबाराय व कान्होबाराय होते. तुकाराम महाराज हे नामदेवांचे अवतारकार्य पूर्ण करण्यास आले होते याची साक्ष देणारा अभंग.
। प्रमाणाची संख्या सांगे शत कोटी।
। उरले ते शेवटी लावी तुका।
जीवनोत्तर प्रभाव – संत तुकाराम महाराज-
संत बहिणाबाई शिवुर ता.वैजापूर ही तुकारामांची शिष्या होती. तुकारामांनी तिला स्वप्नात गुरूपदेश दिला होता. तुकाराममहाराजांनीं वैकुंठगमन केल्यावर बहिणाबाईची निष्ठा पाहून तिला साक्षात दर्शन दिले होते, असे म्हणतात. तुकारामांनी बहिणाबाईला बौद्धांच्या ‘वज्रसूची’ या बंडखोर ग्रंथाचे मराठी भाषांतर करायला सांगितले होते. यावरून तुकाराम महाराज पाळीत असलेल्या धर्माचे स्वरूप किती उदार होते याची कल्पना यावी.
तुकाराम महाराजांवर सद्गुरुकृपा – संत तुकाराम महाराज-
तुकाराम महाराज यांचे सद्गुरू बाबाजी चैतन्य यांनी महाराजांना बीजमंत्र दिला. त्यांच्या कृपाशीर्वादाने महाराजांना ज्ञान प्राप्त झाले.
। माझिये मनीचा जाणोनिया भाव। तो करी उपाव गुरूरावो।
। आवडीचा मंत्र सांगितला सोपा। जेणे नोहे गुंफा कोठे काही।
तुकाराम महाराजांना वैराग्यप्राप्ती कशी झाली..? – संत तुकाराम महाराज –
तुकाराम महाराजांना साधुसंतानी विचारले, “महाराज, तुम्हाला वैराग्यप्राप्ती कशी झाली?” महाराज म्हणतात, “अहो, मला वैराग्यप्राप्ती झाली नाही. माझ्या विठूरायाने ती घडवून आणली. काय माझे होते जे मी गमावले, ज्यामुळे मला वैराग्य प्राप्त होईल. दुष्काळात माझी एक पत्नी अन्न अन्न करून मेली. होते नव्हते ते द्रव्य गेले, मग माझ्याकडे देवभक्तीशिवाय पर्यायच राहिला नाही. देवाला ही दुष्काळात नैवेद्य मिळत नव्हता म्हणून वाटलं भक्ती करावी. आरंभी एकादशीला कीर्तन करत होतो. पण अभ्यासात चित्त नव्हते. मी संसाराधीन होतो. संतांची पदं पाठ करून मी कीर्तन करायचो. मग सद्गुरूंनी कृपा केली. त्यांच्या वचनाने मला वैराग्य प्राप्त झाले.”
महाराज म्हणतात, “या संसारात मी खूप त्रासलो होतो. धनामागे पळण्याची आस मेली होती; त्यामुळे मी धन याचकांना दिले. प्रिय व्यक्तींचा सहवास सोडला आणि मी करंटा झालो. लोकांपासून दूर राहण्यासाठी मी रानावनांत एकांत शोधला.”
संत तुकाराम महाराज यांचा छत्रपती शिवाजी महाराज यांना उपदेश – संत तुकाराम महाराज–
एका दिवशी छत्रपती शिवाजी महाराज संत तुकाराम महाराजांचे दर्शन, सत्संग आणि आशीर्वाद मिळवण्यासाठी देहू या गावी गेले होते. ईश्वरनिष्ठ महापुरुषाला पाहून ते इतके प्रभावित झाले की, त्यांच्या कृपेची याचना करू लागले; परंतु दूरदृष्टीसंपन्न लोकसंत तुकाराम महाराजांनी त्यांना समर्थ रामदासस्वामींना शरण जाण्याचा उपदेश केला. संत तुकाराम महाराजांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांना क्षात्रधर्म म्हणजे काय, हे सांगून राजधर्म समजावला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी तुकाराम महाराजांच्या कीर्तने आणि मार्गदर्शने यांतून प्रेरणा घेतली.
तुकाराम महाराज वैकुंठ गगन – संत तुकाराम महाराज –
परंतु अनेक लेखकांना तुकोबांचे मृत्यूबद्दलची असीम विश्वास आहे. तुकाराम महाराजांच्या वंशज श्रीधरमहाराज मोरे (देहूकर) यांनी तुकाराम महाराजांच्या चरित्रावर लेखन केलेले आहे. त्यांच्या पुस्तकात तुकारामांच्या जीवनावरील एक प्रसंग दिलेला आहे.
श्रीधरमहाराज लिहितात- ‘इंद्रायणीकाठी तुकोबांचं कीर्तन सुरू होतं. त्यांनी सर्वांना ‘आम्ही वैकुंठाला जात आहोत, तुम्ही माझ्याबरोबर वैकुंठाला चला’ असं सांगितलं. १४ टाळकऱ्यांनी क्षेमालिंगन दिले. सर्वांनी माझी प्रार्थना करा. परतोनि घरा जावा. अशी सूचना दिली. आणि भगवतीच्या कथा करण्यात असताना तुकोबा अदृश्य झाले.
या प्रयाणाचा उल्लेख राज्याभिषेक शके 30च्या देहूगावच्या सनदेत आहे असं श्रीधरमहाराजांनी लिहिलं आहे. ‘तुकोबांच्या गुप्त होण्याने सर्वत्र सभांतर दुःखसागरात लुटवले. तुकोबांच्या मुले, बंधू, अनुयायी त्यांच्याबरोबरच राहिले. पंचमीला तुकोबांचे टाळ, पत्र, कथा आकाशामागे आली. रामेश्वरशास्त्रींनी निर्णय दिला. तुकोबा शाश्वत वैकुंठाला गेले.
