sant-sopandev-charitra
संत सोपानदेव चरित्र
संत ज्ञानेश्वर यांच्या भावंडांमध्ये तिसऱ्या क्रमांकाचे स्थान संत सोपानदेव यांचे आहे. ते त्यांच्या भावंडांतील सर्वात लहान होते आणि अनेक प्रकारे ते थोडेच कमजोर मानले जात. मात्र, त्यांचा जीवनप्रवास विशेष होता. त्यांची धाकटी बहीण मुक्ताबाई आणि ते सतत एकत्र होते, आणि त्यांचं जीवन एकमेकांच्या सोबतीनेच पूर्ण होतं. त्यांच्या वावरण्यात इतकी एकात्मता होती की जन्मापासून ते समाधीपर्यंत ते एकमेकांच्या पाठीमागे, सोबतच होते. जरी त्यांची शारीरिक रूपे वेगळी होती, तरी त्यांचा आत्मा एकाच धाग्यात बांधलेला होता, असे वाटत होते. यामुळेच त्यांच्या जीवनाची गोडी अधिक खुलते. संत सोपानदेवांचे चरित्र वाचताना, या गहन आणि अद्वितीय संबंधांची दखल घेणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. त्यांच्या जीवनातील या एकात्मतेने त्यांचं अस्तित्व अधिक दिव्य बनवलं.
संत सोपानदेव – जीवनकथा
संत सोपानदेव हे विठोबापंत व रुक्मिणी यांच्या संत निवृत्तीनाथ आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्यानंतर आणि संत मुक्ताबाई यांच्यापूर्वी जन्मलेल्या संत होते. त्यांचा जन्म संपूर्ण कुटुंबाच्या जीवनात एक महत्त्वपूर्ण घटना होती. आई-वडिलांच्या देहावसानानंतर, हे सर्व भावंड लहान होते. संत ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ (भावार्थदीपिका) लिहिली तेव्हा, म्हणजेच शके १२१२ (इ.स. १२९०) मध्ये सोपानदेवांचा वय पंधरा ते सोळा वर्षांचा होता. सोपानदेव हे संत निवृत्तीनाथापेक्षा सहा वर्षांनी आणि संत ज्ञानेश्वरांपेक्षा तीन वर्षांनी लहान होते, तर संत मुक्ताबाई यांच्या पेक्षा तीन वर्षांनी मोठे होते.
संत सोपानदेव – बालपण
संत जनाबाईंच्या अभंगानुसार, सोपानदेवांचा जन्म शके ११९६ (इ.स. १२७४) असा गृहित धरला जातो. त्यांचे बालपण काही प्रमाणात आई-वडिलांच्या छत्रछायेखाली गेले, पण हे प्रेम त्यांना अल्पकाळासाठीच मिळाले. आई-वडिलांच्या नंतरचे बालपण त्यांनी आपल्या थोरल्या भावंडांसोबत, निवृत्तीनाथ व ज्ञानेश्वरांच्या सान्निध्यात व्यतीत केले. त्यांच्या जीवनात संस्कार आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा वारसा थोर भावंडांकडून मिळाला. त्यावेळी त्यांना त्र्यंबकेश्वरच्या यात्रा आणि निवृत्तीनाथांच्या जंगलात हरवलेल्याचा अनुभव घेतला. त्यांच्या बालपणीच विविध धार्मिक स्थळांना भेटी दिल्या आणि त्यांमुळे त्यांना भटकंतीचा अनुभव झाला.
संत सोपानदेव – शिष्यपरिवार
सोपानदेव हे वयाने लहान असले तरी आध्यात्मिक दृष्ट्या अत्यंत प्रगल्भ होते. निवृत्तीनाथ आणि ज्ञानेश्वरांच्या संगतीत राहून त्यांनी आध्यात्मिक प्रगती साधली होती. त्यांच्याकडे अनेक संत आकर्षित होऊ लागले होते, आणि त्यातले काही संत त्यांच्या शिष्यत्वास स्वीकारले. त्यांच्या शिष्यपरिवारात आदिनाथ, मच्छिंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, गहनीनाथ, निवृत्तीनाथ, सोपान, विसोबा, नामदेव, परिसा भागवत आणि चोखा यांचा समावेश होतो. विशेष म्हणजे, विसोबा खेचर यांनी आपल्या अभंगात सोपानदेवांना आपल्या गुरू म्हणून मान्यता दिली आणि त्यांचा शिष्य म्हणून उल्लेख केला.
संत सोपानदेव – अवतार समाप्ती
संत सोपानदेव आणि त्यांची भावंडे निवृत्तीनाथांच्या सान्निध्यात एकमेकांशी घट्ट बांधलेली होती. विविध जीवनसंकटे, भटकंती आणि धार्मिक यात्रांमध्ये ही भावंडे एकत्र होती. तथापि, संत ज्ञानेश्वरांच्या प्रयाणानंतर, सोपानदेवांना समाधी घेण्याची इच्छा प्रगट झाली. संत ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्या जीवनात आनंदाचा संचार केला होता, पण त्यानंतर सोपानदेवांना त्यांच्या जीवनातील गहन तत्त्वज्ञान व आध्यात्मिक स्थितीचा समर्पण करण्याची गरज वाटली. त्यामुळे, ज्ञानेश्वरांच्या समाधीच्या एक महिन्याच्या आत, सोपानदेवांनी सासवड येथे मार्गशीर्ष वद्य १३ रोजी समाधी घेतली.
सोपानदेवांचे वाङ्मयीन कार्य
संत सोपानदेव हे निसर्गत: करूणावतार होते आणि त्यांचा लेखनकार्याशी देखील एक अनोखा संबंध होता. ज्ञानेश्वर, निवृत्तीनाथ, मुक्ताई यांच्यासोबत राहून, त्यांना लेखनाची प्रेरणा मिळाली. त्यांच्या नावावर “सोपानदेवी” या ग्रंथाचा उल्लेख केला जातो, पण तो ग्रंथ सध्या उपलब्ध नाही. तथापि, सोपानदेवांच्या अभंगांचा संग्रह उपलब्ध आहे. त्यांच्या अभंगांच्या लेखनात भक्तिभाव आणि त्यांच्यातील गोडी यांचा प्रत्यय येतो.
संत सोपानदेवांची अभंगरचना
सोपानदेवांच्या अभंगांची संख्या जरी कमी असली तरी त्यामध्ये असलेली भावनिक गोडी अत्यंत महत्त्वाची आहे. त्यांच्या अभंगात, त्यांनी जन्माच्या, मरणाच्या, आणि आत्मसाक्षात्काराच्या गूढ विषयांवर प्रकाश टाकला आहे. त्यांचे अभंग अत्यंत अंतर्मुख करणारे होते आणि ते जीवनाच्या गहन तत्त्वज्ञानावर आधारित होते. प्रा. कृष्णा गुरब यांच्या मते, सोपानदेवांचे अभंग जीवनाच्या संघर्षातून उचललेली आंतरिक शुद्धता आणि भक्तीचा गोड प्रसार करतात.
संत सोपानदेव – अभंग
पंढरीमाहात्म्य व नामपर
संत सोपानदेवांच्या अभंग रचनांमध्ये प्रामुख्याने पंढरपूरच्या महिमा आणि पंढरपूरातील पांडुरंगाच्या नामस्मरणाचे अद्भुत महत्त्व दर्शविले गेले आहे. पंढरीसंबंधी वारकऱ्यांची एक अडिग श्रद्धा आहे, की पंढरी हा निसर्गातील सर्वश्रेष्ठ स्थल म्हणजेच भूवैकुंठ आहे. पंढरपूरला जाऊन, तिथे पंढरीच्या वारीत भाग घेतल्याने व्यक्तीला स्वर्गाची प्राप्ती होईल, हा विश्वास संत सोपानदेवांसह अनेक वारकरी संतांच्या हृदयात ठाम आहे. त्याचप्रमाणे, पांडुरंगाच्या पायाची पूजा आणि नामस्मरणाने जीवनातील सर्व दु:खं नष्ट होऊन आत्मा मुक्त होतो, यावर त्यांचा ठाम विश्वास आहे. सोपानदेवांनी या विश्वासाने प्रेरित होऊन त्यांच्या रचनांमध्ये पंढरीच्या महात्म्याचा आणि पंढरपूरातील वारीच्या महत्त्वाचा सजीव उलगडा केला आहे.
उघडली दृष्टी इंद्रिया सकट । वैकुंठीची वाटपंढरी जाणा ॥१॥
दृष्टीभरी पाहे दैवत । पूर्ण मनोरथ विठठलदेवे ।।२।।
हाची मार्ग सोपा जनासी उघड | विषयाचे जाड टाकी परते ॥३॥
सोपान म्हणे गुफसी सर्वथा। मग नव्हे उत्तथा भक्तिपंथे ॥४॥”
संत सोपानदेव यांच्या अभंगांतून हे स्पष्ट होते की, जेव्हा आपली मानसिकता व विचारशक्ती जागृत होतात, तेव्हा आपणास नवीन दृष्टिकोन प्राप्त होतो आणि पंढरीची वारी म्हणजेच आत्मज्ञान आणि मुक्ति प्राप्तीच्या मार्गावर पाऊल टाकणे होय. पंढरपूरला गेले की, तेथे विठोबाचे दर्शन घेणं म्हणजेच आपला परमेश्वर आपल्या समोर आहे आणि त्या भेटीने आपले सर्व इच्छापूर्त होऊन आपले जीवन धन्य होते. सोपानदेव सर्वसामान्य जनतेला एक महत्त्वपूर्ण संदेश देतात की, हेच खरे आणि सोपे साधन आहे स्वर्गाच्या, अर्थात वैकुंठाच्या प्राप्तीसाठी. म्हणूनच, प्रत्येकाने पंढरीच्या वारीत सहभागी होऊन त्या स्थानाच्या पवित्रतेचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे, याच मार्गाने आपला उद्धार होईल.
चलारे वैष्णवलो जाऊ पंडरीयेसी । प्रेमामृत खुण मागो त्या विलासी ॥१॥
चालिले गोपाळ वाहताती वाकुल्या । भरले प्रेमरसे मग ते वाताती टाळीया ॥२॥
दिंड्या गरूडटके मृदंगाचे नाद । गाताती विठ्ठलनाम करिताती आल्हाद ।।३।।
प्रावले पंढरी भीमा देखीयेली दृष्टी । वैष्णवांवा गजरू आनंदे हेलावली सृष्टी ॥४॥
गजरू गोपाळांचा श्रवणी पाडेयेला । शंखचक्र करी विठ्ठल सामोरा आला ॥५॥
कासवदृष्टी न्याहाळीतु रंगी नाचतु पै उगला । सोपान म्हणे आम्ही वाळवंटी केला काला ॥६॥
संत सोपानदेव सर्व वैष्णव भक्तांना पंढरपूरच्या पवित्र स्थळी येण्याचे आमंत्रण देतात आणि तेथे सर्वांनी एकत्र येऊन विठोबाच्या चरणांमध्ये प्रेमाचा अमृतरस पिऊन, त्याच्याकडे श्रद्धेने व प्रीतीने प्रार्थना कराव्यात, असे सांगतात. पंढरपूरच्या रस्त्यावर भक्तांची दिंडी वाजत असून त्यात टाळ, मृदुंग यांचा गजर होतो, आणि त्याच्या तालावर भक्त आपले हर्षित मन एकत्र आणून आनंदी गजर करीत आहेत. शंख आणि चक्र धारण केलेला विठोबा या भक्तांच्या प्रेमळ गजराच्या आवाजात त्यांना भेटण्यासाठी समोर येतो, आणि त्याचं दर्शन त्यांचं जीवन धन्य करून टाकतं. सोपानदेव म्हणतात की, या अद्भुत आणि अद्वितीय दर्शनामुळे, भक्त प्रफुल्लित होऊन पंढरीच्या वाळवंटात त्या आनंदाचा अतिरेक करून तेथे कळा वाजवत आहेत.
आणीक ऐके गा दुता । जेथे रामनाम कथा तेथे करद्वय जोडूनी हनुमंता । सदासन्मुख असिजे ।।१।।
रामनामी चाले घोष । तो धन्य देशु धन्य दिवसु । प्रेम कळा महा उल्हासु । जगन्निवासु विनवितुसे ।।२।।
दिंड्या पताका मृदंग । टाळ घोळ नामे सुरंग । तेथे आपण पांडुरंग । भक्तसंगे नाचत ॥३॥
तथा भक्ता तिष्टती मुक्ती । पुरुषार्थ तरी नामे कीर्ति । रामनामी तया तृप्ती । ऐसे त्रिजगती यमु सांगत ।।४।।
ज्या नामे शंकर निमाला। गणिका अजामेळ पद पावला। अहिल्येचा शाप दग्ध माला । तोची पान्हा दिवला पांडुरंगे ॥५॥
चित्रगुप्त म्हणती यमा । काय करावे गा धर्मा। लोक रातले रामनामा । पुरुषोत्तमा विठ्ठलदेवा ॥६॥
कलिकालासी दाटुगे नाम । रुखे घरीले मला प्रेम । त्रिभुवनी विस्तारीले सप्रेम । रामनाम उच्चारी यम तोही तरला जाणा ।७।।
ऐसे नाम अगाध बीज । उच्यारी तो होय चतुर्भुज सोपान म्हणे है गुज । उमाशंकर देवाचे ॥८॥
जिथे रामकथेचे माहात्म्य साजरे केले जात असते, त्या ठिकाणी हनुमान दोन्ही हात जोडून भक्तिपूर्वक उभा राहतो. जेथे रामकथा ऐकली जाते, तो देश आणि तो दिवस अत्यंत पवित्र व भाग्यशाली असतो. टाळ व मृदुंगाच्या गजरात भक्तांची दिंडी पंढरपूरच्या दिशेने चालली की, त्यात विठोबा देखील भक्तांबरोबर नाचत आणि आनंद साजरा करत असतो. अशा वातावरणात जो आध्यात्मिक आनंद मिळतो, त्याचीही मुक्तीला इषारा कसा वाटावा हे सांगणे कठीण आहे. संत सोपानदेव असं म्हणतात की, ज्याच्या नामस्मरणाने शंकरही मोहित होतात, ज्यामुळे अजामेळा, गणिका, अहिल्या यांसारख्या व्यक्तींच्या जीवनाचा उद्धार झाला, तोच विठोबा आहे.
सोपानदेव अधिक म्हणतात की, चित्रगुप्त आणि यमराज यांसारखे दिव्य न्यायाधीशसुद्धा विठोबाच्या नामाच्या भक्तांपुढे हतबल होतात. यांना कधीही मृत्युचं व्रण दिसत नाही. संत सोपानदेव याच संदर्भात प्रश्न करतात की, अशा भक्तांना, ज्यांना रामकथा किंवा विठोबाचे नाम घेणाऱ्यांना अमरत्व प्राप्त होतं, आमच्या उपायांनी काय उपयोग होईल? त्या वचनानुसार, सोपानदेव स्पष्ट करतात की, रामकथा किंवा विठोबाचे नाम घेणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीला मुक्ती मिळवण्यासाठी आध्यात्मिक शुद्धतेचा व्रत निश्चितपणे मोडणार आहे, कारण हे स्वतः उमाशंकर देवाचे वचन आहे.
“सर्वकाल ध्यान हरिरुप ज्याचे । तथा सर्व रुप साचे जवळी असे ॥ हरि हरि जाला प्रपंच अबोला ।
हरिसुख निवाला तोचि धन्य ।।१।।
हरि हरि जाला प्रपंच अबोला । हरिसुख निवाला तोची धन्य।।२।।
हरि हेचि मन संपन्न अखंड । नित्यता ब्रह्मांड त्याचे देही ।।३।।
सोपान विदेही सर्वरूपी बिंबतु । हरि रूपी रतु जीव शिव ॥४॥”
जो व्यक्ती सदैव श्रीहरीच्या स्वरूपाचे ध्यान करत असतो, त्याच्याजवळ श्रीहरी त्या स्वरूपात वास्तव असतो. जे व्यक्ती श्रीहरीच्या स्मरणात जणू सर्व भौतिक बंधनांचा त्याग करतात, ते लोक श्रीहरीच्या दिव्य रूपात विलीन होतात. ज्याचे मन पूर्णपणे श्रीहरीच्या भक्ति आणि ध्यानात मग्न होते, त्याला अखेर ब्रह्मांडाचा अखंड अनुभव मिळतो. संत सोपानदेवांनी अशा एका उच्च अवस्थेचा अनुभव घेतला असून, ते श्रीहरीच्या रूपात पूर्णपणे रममाण झाले आहेत. त्यांचा आत्मा श्रीहरीच्या अस्तित्वात समरस होऊन एकाकार झालेला आहे, जिथे त्यांना साक्षात्कार आणि शांतीची अनुभूती प्राप्त झाली आहे.
“मनाचे मवाळ हरिरुप चितिती । रामकृष्ण मूर्ति नित्य कथा ।।१।।
रामकृष्ण ध्यान सदा पै सर्वधा । न पवेल आपदा नाना योनी ॥२॥
हरि ध्यान जप मुक्त पै अनंत । जीव शिवी रत सर्वकाळ ॥३॥
सोपान प्रेमा आनंद हरीचा । तुटला मोहाचा मोहपाश ॥४॥
जे भक्त मनाने मवाळ व समर्पित असतात, ते निरंतर श्रीराम आणि श्रीकृष्णाच्या रूपाचे ध्यान करतात. त्यांचे मन सदैव हरीच्या परम रूपात रमलेले असते, ज्यामुळे त्यांच्या हृदयात रामकृष्णाची मूर्ती दृढतेने वास करते. हे भक्त त्यांच्या ध्यानात तल्लीन होऊन जन्म-मरणाच्या चक्रातून मुक्त होतात. अशा भक्तांचे जीवन सदैव हरीनामाच्या प्रेमात रंगलेले असते, आणि त्या भक्तांचा मोह आणि अज्ञानाचा पाश फेकला जातो. सोपानदेव स्पष्टपणे सांगतात की, जेव्हा एखादी व्यक्ती हरीनामाच्या गोडीमध्ये न्हालेली असते, तेव्हा ती व्यक्ती या जगाच्या भुलाभुलयांपासून पारदर्शक होऊन पूर्णपणे मुक्त होईल.
आवडीचे मागे प्रवृत्तीचे नेघे । नाममार्गे वळगे निषे रया ।।१।।
नाम परब्रह्म नाम परब्रह्म । नित्य रामनाम जपीतुसे ॥२॥
अंतरीच्या सुखे बाहिरिलिया वैखे पर्रह्म सुखे जपतुसे ॥३॥
सोपान निवांत रामनाम मुखात । नेणे दुजी मात हरिविण ।।४।।
नामस्मरण हा आपल्या जीवनाचा अत्यंत प्रिय आणि आवडता मार्ग आहे, कारण हे नामच परब्रह्माचे शुद्ध रूप आहे. म्हणूनच, आपण नियमितपणे रामनामाचा जप करतो. जेव्हा आपले मुख सदैव रामनामाने भरलेले असते आणि आपली संपूर्ण कृती या नामास्मरणाशी निगडीत असते, तेव्हा यामुळे आपल्याला निश्चितपणे मुक्ती प्राप्त होईल, अशी अडचण नसलेली खात्री आहे. या ठाम विश्वासामुळेच आपल्याला मानसिक शांतता आणि समाधानी जीवन अनुभवता येते. सोपानदेव सांगतात की, ही आंतरिक विश्रांती आणि पवित्रता आपल्याला एका उंच अवस्थेपर्यंत नेईल, जिथे मुक्ती आपल्यापर्यंत सहजपणे पोहोचेल.
“सबाझ कोंदले निरवात उगले । रामरसे रंगले अरे जना ।।१।।
हरि रामकृष्ण हरि रामकृष्ण । दिननिशी प्रश्न मुखे करा ॥२॥
तरा पै संसार रामनामे निरंतर । अखंड जिव्हार रामरसा ॥३॥
सोपान जपत रामनामी रतु । नित्यता स्मरतु रामकृष्ण ॥४॥”
जे व्यक्ती अंतर्बाह्यपणे ‘रामकृष्ण हरी’ यांच्या पवित्र नामात पूर्णपणे浸लेले असतात, त्यांना संसाराच्या भवसागरातून सहजपणे पार जाण्याची क्षमता प्राप्त होते. त्यांच्या जीवनात या दिव्य नामाचा सतत जागरूक असलेला चिंतन त्यांना या जन्म-मरणाच्या गोंधळापासून मुक्त करतो. याच कारणामुळे सोपानदेव देखील सुसंगतपणे आणि अखंडपणे रामनामाचा जप करत असतात आणि निरंतर भगवानाचे स्मरण करत असतात, जेणेकरून ते आपली आत्मिक उन्नती साधू शकतील आणि भवसागर पार करू शकतील.
“अव्यक्ताच्या घरी प्रकृति कामारी । निषधे माजि घरी दडोनिया ॥१॥
तैसे नका करू प्रगट सर्वेश्वरू । हरिनाम उच्चास जपा वाचे ।।२।।
विज्ञानी पै ज्ञान आटलेसे संपूर्ण । उभयता चैतन्य तैसा हरि ॥३॥
सोपान निवांत रामनामी रत । संसार उचित रामनामे ।।४।।
विज्ञानाच्या प्रगतीच्या या काळात खरे ज्ञान गमावले जात आहे, तरीदेखील एकच परिपूर्ण स्रोत आहे जो या दोन्ही क्षेत्रांमध्ये जीवनाचे चैतन्य संचारित करू शकतो, तो म्हणजे श्रीहरीच, असा विश्वास सोपानदेवांचे आहे. या ठाम विश्वासामुळे ते अत्यंत शांत आणि समाधानी आहेत, आणि रामनामाच्या निरंतर स्मरणात मग्न आहेत. यामुळे त्यांचे जीवन पूर्णपणे रामनामाच्या दिव्य सुरात रंगले आहे, जे त्यांचे संसार रामनामाच्याच रूपात परिपूर्ण झाल्याचे दर्शवते.
“मोकषालागी धन वेचावे नलगे । रामकृष्ण वोळगे जपीतुसे ।। १।।
रामकृष्ण मुखे तया अनंत सुखे। तो जाय विशेषे बैकुठभुवनी ॥२॥
वेगाचेनि वेगे जपा लागवेगे । प्रपंथ वाजगे हरिनामे ॥३॥
सोपान संचित रामनामामृत । नित्यता सेवित हरिकथा ॥४॥”
मोक्ष प्राप्तीसाठी कोणत्याही प्रकारचा आर्थिक खर्च आवश्यक नाही. फक्त एक गोष्ट हवी असते, ती म्हणजे सतत रामनामाचा जप. जो व्यक्ती आपले जीवन रामनामात मग्न करून त्याचे स्मरण करतो, तोच खरा वैंकुंटाचा अधिकारी ठरतो. त्याच्या मुखात सदैव हरीनाम असतो, आणि तो भवसागराचा निवारण करून मुक्तीच्या मार्गावर निघालेला असतो, अशी वेदाची ग्वाही सोपानदेव देतात. म्हणूनच, रामनामाचा जप करण्यासाठी आपण तत्पर होऊन कोणत्याही प्रकारच्या संसाराच्या गुंत्यात अडकू नये, असे त्यांनी सांगितले आहे. सोपानदेव त्यांच्यासाठी हे असे सांगतात की, आमच्या पूर्वजन्मांच्या पुण्यसंचयामुळे आम्हाला रामनामाच्या अमृताचा अनुभव घेण्याचे भाग्य प्राप्त झाले आहे आणि आम्ही निरंतर हरीकथेचे सेवन करून त्या दिव्य अमृतात रत आहोत.
ज्याचे मुखी हरि तोचि धन्य ये जगी । तरला पै वेगी वेदु बोले ।।१।।
हरि हाचि आत्मा तत्व पै सोहपे । लरितील पापे लरिनामे ॥२।।
वैकुठीचे सुख नलगे पै चित्ती । हरि हेचि मुर्ति विद्ठल ध्यावो ।।३॥
याचेनि स्मरणे कैवल्य साचार । सोपान विचार हरि जपे॥४॥”
ज्याच्या मुखात कायम हरीनाम विराजमान असतो, तो व्यक्ती या पृथ्वीवर धन्य ठरतो. तोच खरा संसाराच्या वर्तुळातून मुक्त होऊन जातो. हे वेदांचे सत्य आहे. श्रीहरी हेच खरे आत्मस्वरुप आहे, असे सोपानदेवांनी अत्यंत सोप्या शब्दात सांगितले आहे. यामुळे आपली सर्व पापे दूर होतात आणि आत्मा शुद्ध होतो. श्रीहरी विठोबाच्या मूर्तीचे ध्यान करणे इतके महत्त्वाचे आहे की, त्याच्या प्रकाशात आम्हाला प्रत्यक्ष स्वर्ग, अर्थात वैकुंठ प्राप्तीचे सुख देखील अधूरी वाटते. याच कारणास्तव, ज्याच्या स्मरणात कैवल्यप्राप्तीचा सामर्थ्य असतो, अशा पांडित्यपुंडित विठोबाचे नाम जपण्यात सोपानदेव आपले जीवन समर्पित करतात.
हरिनाम जपे सहस्त्रवरि सोपे । जातीलरे पापे अनंतकोटी ।। १।
हरिविण नाम नाहीपारे सार । दुसरा विधार करू नको ॥२॥
हरि ध्यान चोख पवित्र परिकर । नित्यता शकर हरिष्यानी।।३॥
शा सोपान म्हणे हरि जप करारे सर्वथा । न पावाल व्यथा भवजनी ॥४॥
जो व्यक्ती नियमितपणे हरीनामाचा जप करतो, त्याची सर्व पापे जळून नष्ट होतात. श्रीहरीचे नाम जितके सोपे आणि प्रभावी आहे, तितके दुसरे नाम नाही. त्यामुळे या नामाचे स्मरण करतांना अन्य कोणत्याही विचाराने मनात येऊ नये. प्रत्यक्ष भगवान शंकर देखील, जे रामनामाचे स्मरण करतात, त्याचप्रमाणे ‘रामनाम’ हे सर्वश्रेष्ठ आणि पवित्र नाम आहे, हे सोपानदेव स्पष्ट करतात. म्हणूनच, सर्व भक्तांना विनंती केली जाते की, ते सतत हरीनामाचा जप करीत राहावेत, कारण याच नामाच्या सामर्थ्याने भवसागर पार करून अंतिम मुक्ती प्राप्त केली जाऊ शकते.
“कृष्णाचिया पंथे चालिलो दातारा । तब मार्ग येसरा तुजमाजी ।।१।।
आदि ब्रह्ममूर्ति तूचि विष्णु स्थिती । तुज कैवल्यपती मोल नाही ।।२॥
अमोल्य जे वस्तु पुंडलिक देवा । जगाचा विसावा जनकु माझा ॥३॥
सोपान म्हणे साफडे तुजचि सर्व कोडे । विनवितु मी बाडे वरणापाशी ॥४॥
नामस्मरण करणे म्हणजेच भगवान श्रीकृष्णाने दाखवलेल्या भक्तिमार्गावर चालणे. हे नाम अत्यंत अमोल आहे आणि त्याचे महत्व ब्रह्मा आणि विष्णू यांच्या संयोगासमान आहे. भक्त पुंडलिकाच्या कारणामुळे हे अमूल्य गूढ आपणास सापडले आहे, हे लक्षात ठेवून सोपानदेव भक्तांना या नामाच्या सामर्थ्याची जाणीव करून देतात. म्हणूनच, सर्व अज्ञ जीवांना आपले कल्याण साधण्यासाठी भगवंताचे निरंतर नामस्मरण करावे, असा कळकळीचा आग्रह सोपानदेव करत आहेत.
राम कृष्ण मूर्ति या पुजीतसे भावे । सर्व तुवा व्हावे केशीराजा ॥१॥
रामकृष्ण म्हणे नित्य काळसदा । नेणे दुजा बंदा तुजविण ॥२॥
माहेर आठवे करिता कामना । तुझ्या चरणी वासना जडोनि ठेली ॥३॥
सोपान म्हणे सरते तुजचि आवडते । माझया मनोरथे तूची आशा ॥४॥
मी राम आणि कृष्ण यांच्या मूर्तीची प्रामाणिकपणे पूजा करत असून, केशीराज, माझे संपूर्ण अस्तित्व तुझ्याच आहे. त्यांच्या स्मरणाशिवाय माझ्या जीवनात काहीच अर्थ नाही. या भगवंताच्या चरणांमध्येच माझे सर्व सुख आहे, आणि यामुळेच माझ्या सर्व वासनांचा नाश झाला आहे. मी त्याच्या इच्छेनुसारच सर्व कर्मे करत आहे, आणि त्याची कृपा मिळवणे हीच माझी सर्वोत्तम आकांक्षा आहे, असे सोपानदेव सांगतात.
भी नेणे ती भक्ति नेणे त्या मुक्ति । तुझ्या नामपंथी मार्गु मना ॥१॥
हेचि मज चाड न करि मी आशा । तुज हषीकेशा चितितुसे ।।२।
तूची माझे धन जोडी हे निजाची । जननी तू आमुची जीवलगे ।।३।।
सोपान म्हणे तुजविण न कळे । तुजमानी सोडळे मने केले ॥४॥
देवाची योग्य पूजा कशी करावी, मुक्ती प्राप्त कशी करावी, याबाबत मला काहीही माहिती नाही. मात्र, तुझ्या नामस्मरणाचा मार्गच माझ्यासाठी योग्य आहे. तुझ्या शरणाशिवाय माझ्या जीवनात दुसरी कोणतीही आशा नाही. तुझी कृपा आणि तुझी प्राप्तीच माझे खरे धन आहे, असे सोपानदेव ठामपणे मानतात.
सर्वपटी रुप समसारिखे आहे। म्हणोनिया ते सोय आम्हा भक्ता ।।१।।
निर्गुणी सगुण गुणामाजी गुण । जन तू संपूर्ण दिससी आम्हा ॥२॥
तेचि रुप रूपस दाविसी प्रकाश । पंढरीनिवास होऊनी ठासी ॥३॥
सोपान सलगी न बोलता उगा । तुजविण वाउगा ठाव नाही ॥४॥”
तुझे स्वरूप सर्व जीवांच्या मध्ये एकसारखे आहे. तू सगुण आहेस की निर्गुण, हे माझ्या बुद्धीला समजत नाही; पण तुझे दिव्य रूप पंढरपूरात एक तेजस्वी रूपाने उभे आहे. या पंढरीनाथाशिवाय दुसरी कुठेही मी शरण जाण्याचा विचार करीत नाही, असे सोपानदेव व्यक्त करतात.
“सागरीचे सोय जगा निवारीत । मागुते भरीत पूर्णपणे ।। १॥
तैसे आम्ही दास तुज माजी उदास । तू आमुचा निवास सर्व देवा ॥२॥
तुजमाजी विरो सुखदुः विसरो । तुझ्यानामे तरो येची जन्मी ।।३।।
सोपान निकट बोलोनी सरल । तुष्टला गोपाळ अभय देत ॥४॥
जसें सागराचे पाणी पावसाच्या रूपात पृथ्वीवर जीवन देऊन पुन्हा सागरातच मिसळते, त्याचप्रमाणे आम्ही तुझे भक्त होऊन, तुझ्या भक्तीत राहून संसाराच्या दुःखापासून मुक्त होऊन, निःस्वार्थ प्रेम आणि शांतता अनुभवली आहे. आम्हाला आता भूतकाळातील सर्व मोह, आसक्ती आणि जटिलता पार करून एक आंतरिक सुख आणि विरक्ती प्राप्त झाली आहे. सर्व सुख-दुःख तुझ्या चरणात असले, असे सोपानदेव स्पष्टपणे सांगतात, आणि हे ऐकून भगवंतही आनंदित होऊन त्यांच्या भक्तांना अभयदान देतात.
“हरिसुखवेषे नाचतो सर्वदा । गोविंद परमानंदा हरिबोधे ॥१॥
रामकृष्ण नामी या नामी आनंदु । नित्पनित्य गोविंद आम्हाधरी ॥२॥
निगुण नेणे सगुणाचार । सगुण विचार सर्वकाळ ॥३॥
सोपान पावप अवघेचि हरिरुप । हरिविण स्वरुप ने चित्ती॥४॥”
“रामकृष्णहरी” च्या नामघोषात आम्ही आनंदाने नाचत आहोत आणि हरिनामाच्या दिव्य अनुभवात स्वतःला विलीन करत आहोत. म्हणूनच आम्हाला खात्री आहे की आमच्या घरात ‘गोविंद’ सदैव निवास करत आहेत. सोपानदेव यांचा विश्वास आहे की, आम्ही निर्गुण परमेश्वराच्या भक्तीमध्ये नाही, तर सगुण रूप धारण केलेल्या पांडुरंगाच्या भक्तीमध्ये जीवन व्यतीत करत आहोत. म्हणूनच, त्या श्रीहरीच्या रुपाचा विचार करूनच आमच्या मनात इतर काही विचार येत नाहीत. आमच्या चित्तात केवळ त्यांचे रूप आणि भक्ति आहे.
गोपाळ अच्युत हा नाममहिमा । नित्यता पूर्णिमा आम्हा देही ॥१॥
रामकृष्ण नाम हा जप परम । ऐसा नित्य नेम सारू रया ॥२॥
वासना वोढाळ नेषो पै बरळ । नित्यता अढळ गोपाळ सेवू ॥३।।
सोपान सार जपतुसे नाम । दिननिशी नेम हृदयात ॥४॥
‘गोपाळ’ आणि ‘अच्युत’ या दिव्य नामांच्या स्मरणाने आमच्या जीवनात नित्य आनंद आणि शांति वास करते, जसे पौर्णिमेच्या चंद्रप्रमाणे सर्वत्र प्रकाश पसरलेला असतो. आम्ही वासना आणि मोहाच्या बंधनात अडकणार नाही, कारण आम्ही सतत गोपाळाच्या नामाचा जप करत आहोत. सोपानदेव या नामाचा नित्यस्मरण करतात, आणि तोच नाम त्याच्या हृदयात सदैव स्थिर राहतो.
गोविंद मायव हा जपु आमुचा । नाही प्रपंचाचा आम्हा लेशु ॥१॥
गोविंद स्मरणे नित्यता पारणे । हरिनाम पटणे मोभमुक्ति ।। २।॥
नलगती तीर्थे एक गोविंद पुरे । वेगी कृष्ण धुरे बोलगो सदा ॥३॥
सोपान सांगत गोविंद स्मरणे । नित्यता ध्याने गोविंद ऐसे॥४॥”
‘गोविंद’ आणि ‘माधव’ या पवित्र नामांचा जप आम्ही नित्य करीत असतो, ज्यामुळे आमच्या मनात या संसाराशी संबंधित कोणत्याही भौतिक गोष्टींचा थोडा देखील विचार शिल्लक राहात नाही. हे नामस्मरणच आमच्यासाठी मोक्ष प्राप्तीचे कारण ठरते. एका गोविंदाच्या नामस्मरणामुळेच आम्हाला इतर कोणत्याही तीर्थयात्रेची किंवा पुण्याची आवश्यकता भासत नाही. म्हणूनच सोपानदेव हे सांगतात की, सतत गोविंदाचे स्मरण करणेच खरे आत्मकल्याण आहे.
“विठ्ठल पै सार हा जपु आमुचा । आणि त्या शिवाचा नित्यनेमु ।।१।।
गोविंद श्रीहरि हेचि तो उच्चारी । शिव वराचरी आत्माराम ।।२।।
नामेविण नेणे दुनियाची मातु । गोविंद स्मरतु शिवराणा ॥३॥
सोपान धारणा गोविंद पाठाची । कोटि पै कुळाची कुळवडी ।।४।।
‘श्रीविठोबा’ या पवित्र नामाचा जप आम्ही करतो, जो भगवान शंकरांनी देखील केला आहे. ‘गोविंद’ आणि ‘श्रीहरी’ या दिव्य नामांचा सतत उच्चार करणे, आणि याशिवाय इतर कोणताही विचार मनात न आणणे, ही भगवान शिवाचीदेखील शिकवण आहे. यामुळेच सोपानदेव यांच्यात देखील या नामाचं महत्त्व दृढ झाले आहे. याच्या प्रभावामुळे आमच्या कुटुंबांचा आणि पूर्वजांचा उद्धार होईल, असा ठाम विश्वास त्यांचा आहे.
“हरिविण दुजे न देखे चित्त माझे । म्हणोनि सहजे विचरतु १॥
सर्व हरि हरि तो माझा कैवारी । दुजी भरोबरी नेघो आम्ही ॥२॥
राम हा सकळ सर्व आम्हा आहे । दुजे ते न साहे परब्रह्मी ॥३॥
सोपान सलगी विनवितो तुम्ता सर्व हा परमात्मा आम्ता दिसे ।।४।।
श्रीहरीच माझ्या हृदयात एकटा वसलेला आहे, त्याच्या शिवाय इतर कोणताही विचार माझ्या मनात येत नाही. श्रीहरी हेच माझे खरे रक्षण करणारे दाता आहेत आणि त्यांची तुलना कुणाशीही होऊ शकत नाही. हा सर्वश्रेष्ठ परमात्मा जो आपल्या सर्वात आहे, त्याच्या चरणीच सर्व सुख मिळतात. सोपानदेव याच श्रीहरीच्या अनंत महिम्याचे वर्णन करतात आणि सर्वांना त्या परमेश्वराची भक्ती करण्याचे आवाहन करतात.
“हरिविण दुजे नावडे पै दैवत । जी समर्थ बोले सृष्टि ।।१।।
हरिराम गोविंद नित्य हाचि छंद । हृदया आनंद प्रेमबोधु ॥२॥
हरि हेचि दैवत समर्थ पै आमूचे । बोलणे वेदांचे बोलती मुनी ॥३॥
सोपान आलगटु नामपाठ वावे । नित्य विठ्ठलाचे चरण सवयी ॥४॥
सोपानदेव यांनी पंढरपूरच्या नगरीचे अत्यंत महत्त्व सांगितले आहे आणि त्यात पंढरीच्या आणि पांडुरंगाच्या महिम्याचा गौरव केला आहे. पंढरपूरची तुलना ते वैकुंठाशी करतात, कारण ते या नगरीला भूवैकुंठ मानतात. पांडुरंग हाच भगवान श्रीकृष्णाचा अवतार आहे, जो पुंडलिकाच्या दर्शनासाठी पंढरीत आगमन करतो.
सोपानदेव अनेक वेगवेगळ्या नावांनी पंढरंगाचे स्तुत्य वर्णन करतात – ‘गोविंद’, ‘गोपाळ’, ‘श्रीहरी’, ‘अच्युत’, ‘माधव’. त्यांचे हे विविध नावांचे उच्चार पंढरपूरच्या वारीला अधिक महत्व देतात. पंढरीची वारी आणि पांडुरंगाचे निरंतर स्मरण करणाऱ्याला दुसऱ्या कोणत्याही देवतेच्या भक्तीत गढून जाण्याची किंवा अन्य तीर्थस्थळांची यात्रा करण्याची आवश्यकता नाही. इतकेच नाही, पंढरीची वारी आणि पांडुरंगाचे चिंतन हेच त्याला वैकुंठप्राप्तीची गंतव्यकेंद्र बनवते. या साध्या साध्याने त्याचे जन्ममरणाचा चक्र थांबतो आणि त्याचा संसारामध्ये बंधनमुक्त होण्याचा मार्ग खुला होतो.
सोपानदेव यांचे दृढ मत आहे की, ‘रामकृष्ण हरी’ या नामाच्या जपाने व पंढरीच्या वारीनेच प्रपंचातून मुक्ती मिळते.
संत सोपानदेव – श्रीनिवृत्तीनाथ कृपा
श्रीनिवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वरीतील सर्व वारकऱ्यांचे अत्यंत आदरणीय गुरू होते. ज्ञानदेव, सोपानदेव, आणि मुक्ताई यांसारख्या संतांना त्यांनी आपली गुरूदिक्षा दिली आणि त्यांची आध्यात्मिक मार्गदर्शन केली. त्यामुळे या सर्व संतांमध्ये निवृत्तीनाथांबद्दल विशेष आदर आणि प्रेम आहे. त्यांच्या कृपाबशीरतेसाठी आणि त्याच्या भव्य उपदेशांमुळे या सर्व संतांनी निवृत्तीनाथांचा गौरव केला आहे. त्यासाठी त्यांनी विविध अभंग रचले आहेत. सोपानदेवांचेही असे अभंग आहेत, ज्यात त्यांनी निवृत्तीनाथांची कृपादृष्टी व प्रेम व्यक्त केले आहे. त्या अभंगांचा परामर्श येथे घेतला गेला आहे.
नाही नाही भान न दिसे प्रपंच । रोहिणी आहाव मृगजळ ।। १।।
तुटलासे साटा वासना चोखाळ । दिननिशी फळ राम झाला ॥२॥
रामेविण दुजे नाही पै हो बिजे । बोलतु सहजे वेदु जाणा ॥३॥
निरवृत्ति खुणा विज्ञान देवा हरि । सोपान झडकरी झोबियेला ॥४॥”
आम्ही प्रपंचाच्या विषयात पूर्णपणे विसरले असून, आमच्या हृदयात वासना किंवा सांसारिक आकर्षणांना स्थानच नाही. कारण आमच्या मनात सदैव रामाचे नाम घुमते. रामाशिवाय दुसरे काहीही आम्हाला विचारात येत नाही, हेच आम्ही वेदांच्या उपदेशातून शिकले आहे. हे समग्र ज्ञान आम्हाला निवृत्तीनाथांच्या कृपेमुळे प्राप्त झाले असून, सोपानदेवांनी ते आपले अंगीकारले आहे.
तुझा तुचि थोर तुज नाही पार । आमुचा आचार विद्वलदेव ।। १।।
आपी सधर सर्व हा श्रीधर । सर्व कुळाचार पांडुरंग ॥२॥
न दिसे दुसरे निर्धारिता खरे । श्रीगुरूविचारे कळले आम्हा ॥३॥
सोपान म्हणे रखुमादेवीवर । तूचि आमुचे पर कुछवटी ॥ ४ ॥
तूच सर्वश्रेष्ठ आहेस, आणि तुझ्या वगळता आम्हाला अन्य कोणत्याही गोष्टीचे आश्रय नाही. तूच विठ्ठल आमच्या कुलाचा आधार व रक्षण करणारा आहेस. विठ्ठलाशिवाय आम्हाला काहीही दिसत नाही, हे ज्ञान आम्हाला श्रीगुरूंच्या उपदेशाने मिळाले आहे. त्यामुळे आमच्या कुलाचा उध्दार विठ्ठलच करील, हेच सोपानदेव यांचे ठाम विश्वास आहे.
“मी माझी कल्पना पळाली वासना । जनी जनार्दना सेवितुसे ॥१॥
तू तव संपन्न आमुवे हो थन । सांगितली खूण निवृत्तीदेवी ॥२॥
तुजमाजी प्रेम गेले सप्रेमे । जप व्रत नेम हारपले ॥३॥
सोपान सगळा न दिसे इही डोळा । तूची बा गोपाळा आत्माराम ॥४॥
माझ्या मनातील सर्व इच्छाशक्ती आणि वासनाही संपूर्णपणे नष्ट झाली आहेत, आणि आता विठ्ठलच आमचा एकटा आधार व अडगळी आहे. ही खरी गोष्ट आम्हाला निवृत्तीनाथांच्या मार्गदर्शनातून समजली आहे. आम्ही त्याच्यावर एवढे प्रेम दाखवले आहे की, त्यापुढे इतर सर्व व्रत, तप, आणि पूजा नुसती निरर्थक वाटतात. त्यामुळे सोपानदेवांच्या मनात दुसरी कोणतीही आकांक्षा नाही; त्यांचे एकमेव ‘आत्माराम’ विठ्ठल आहे, असा त्यांचा ठाम विश्वास आहे.
आत्मरुप सुख आत्मपणे चोख । निर्गुणीचे चोख सगुणी जाले ।।१।।
रुप अरुप रूयामाजी सर्व । रूपी भावाभाव नाटवती ।॥२।।
बुडाले सगुण नाही मी तू पण । अंतराची खूण मावळली ॥३॥
सोपान गुरू ते ते ब्रह्म पुरते । पुसोनी आरूते ठाकियेले ॥४॥
आत्मस्वरूप असलेले निर्गुण रूप आता सगुण रूपात प्रकटले आहे. रुप आणि निरूप, तसेच सर्व भेद या एकाच रूपात विलीन झाले आहेत. या सगुण रूपाच्या अनुभवामुळे माझ्या मी-तू च्या भेदाची भावना नष्ट झाली आहे आणि अंतरीचा सर्व भ्रमही निःशेष झाला आहे. हे सारे अनंत कृपेमुळे मला श्रीगुरूंच्या आशीर्वादाने प्राप्त झाले आहे, असे सोपानदेव मनापासून व्यक्त करतात.
पहाते न नटे मन तिये वाटे । बोलणेची खुटे बोलणेपणे ॥१॥
परतल्या श्रुती पडियेले मौन । शास्त्र ते संपन्न नेणे तया ॥२॥
गेला तो आचार आवघाची विचार । परे परता पर परब्रह्म ॥३।।
शा सोपान दयाळ गुरूनामे बळ । आपण निखळ आपरूपे ॥४॥
ज्याची ओळख पहिल्या नजरेतून पटत नाही, ज्याचे स्वरुप आणि अस्तित्व सुस्पष्टपणे सांगणे श्रुती आणि शास्त्रांच्या पलीकडे जाते, अशा परमेश्वराची साक्षात्कार आम्हाला प्राप्त झाली आहे. हे साक्षात्कार फक्त आणि फक्त श्रीगुरूंच्या अनुकंपेमुळेच शक्य झाले आहेत, असा गौरवपूर्ण विश्वास सोपानदेवांनी व्यक्त केला आहे.
“दिन व्योम तारा ग्रहगण शेखी । एक हपीकेशी सर्व आम्हा ।।१।।
ब्रह्मेविण नाही रिता ठावो पाही । निवृत्तीच्या ठायी बुडी देत ।॥२॥
सर्व हे निखळ आत्माराम सर्व । नाही देहभाव विकल्यता ।।३।।
सोपान निकट गुरूनामपेठे । नित्यता वैकुंठ जवळी असे ॥४॥”
ग्रहताऱ्यांनी आपली ताकद आणि ज्ञान कितीही दाखवले तरी आमच्यापुढे त्याचा काही उपयोग नाही. कारण आमच्यासोबत प्रत्यक्ष हृषिकेश आहेत, आणि आम्हाला आत्मारामाची साक्षात्कार झाली आहे. श्रीगुरू निवृत्तीनाथांच्या जवळच्या सान्निध्यातून आम्हाला एक अशी अनुभूती झाली आहे की, आम्ही प्रत्यक्ष वैकुंठातील सुखाचा अनुभव घेत आहोत, असे सोपानदेव स्पष्टपणे सांगतात.
आम्ही नेणो माया नेणो ते काया । ब्रह्म लवलाह्या आम्हामाजी ।।१।।
मी तू गेले ब्रह्मी मन गेले पूर्णी । वासना ते जनी ब्रह्म जाली ॥२॥
जीवशिवभाव आपणची देव । केला अनुभव गुरूमुखे ।।३॥
सोपान ब्रह्म वर्ततसे सम । प्रपंचाचा अम नाही नाही ॥४॥
आम्ही मायेच्या मोहात अडकणार नाही, कारण आमच्या अंतरात ब्रह्मस्वरूपाचा वास आहे. आमच्या अंतर्मनातील मी-तूपणाची आणि वासनेची भावना आता पूर्णपणे ब्रह्ममय झाली आहे. आम्ही प्रपंचाच्या भ्रमात अडकलेले नाही, कारण आम्ही त्याच्या मायाजालापासून मुक्त झालो आहोत, आणि हे सर्व श्रीगुरूंच्या अनंत कृपेचे फलित आहे, असे सोपानदेव सांगतात.
“दुजेपणी ठाव द्वैत हे फेडिले । अद्वैत बिंबले तेजोमय ।। १ ॥
तेजाकार दिशा बिंबी बिंब एक । निवृत्तीने चोख दाखविले ॥२॥
निमाली वासना बुडाली भावना । गेली ते कल्पना ठाव नाही ॥३॥
सोपान नैश्वर परब्रह्म साचार । सेवितु अपार नाम घोटे ॥४॥”
आमच्यातील मी-तूपणाच्या द्वैतभावनेचा नाश झाला आहे आणि आम्ही पूर्णपणे अद्वैतवादी बनलो आहोत. श्रीगुरू निवृत्तीनाथांनी दाखवलेला आध्यात्मिक मार्गच आपला खरा मार्ग आहे. आमच्यातील सर्व वासना, भावना आणि विकार आता नष्ट झाले आहेत, आणि आम्ही केवळ परब्रह्माच्या नामस्मरणात मग्न आहोत. हे सर्व आम्हाला श्रीगुरूंच्या अनुग्रहाने मिळाले आहे, असे सोपानदेव कबूल करतात.
अशाप्रकारे, आपल्या वरिष्ठ बंधू आणि श्रीगुरू निवृत्तीनाथ यांच्या मार्गदर्शनामुळेच आपल्याला भक्तिमार्ग सापडला आहे. माया, वासना आणि विकारांपासून मुक्तता मिळाल्यानंतरच आम्ही खऱ्या परमेश्वराकडे जाण्याचा आध्यात्मिक मार्ग ओळखू शकलो. या सर्व कृपेच्या आणि मार्गदर्शनाच्या प्रती कृतज्ञता व्यक्त करत, सोपानदेवांनी त्यांच्या अभंगांद्वारे आदरपूर्वक आणि नम्रपणे आपली श्रद्धा व भावना व्यक्त केली आहे.
संत सोपानदेव – उपदेशपर
आमच्यातील मी-तूपणाच्या द्वैतभावनेचा नाश झाला आहे आणि आम्ही पूर्णपणे अद्वैतवादी बनलो आहोत. श्रीगुरू निवृत्तीनाथांनी दाखवलेला आध्यात्मिक मार्गच आपला खरा मार्ग आहे. आमच्यातील सर्व वासना, भावना आणि विकार आता नष्ट झाले आहेत, आणि आम्ही केवळ परब्रह्माच्या नामस्मरणात मग्न आहोत. हे सर्व आम्हाला श्रीगुरूंच्या अनुग्रहाने मिळाले आहे, असे सोपानदेव कबूल करतात.
अशाप्रकारे, आपल्या वरिष्ठ बंधू आणि श्रीगुरू निवृत्तीनाथ यांच्या मार्गदर्शनामुळेच आपल्याला भक्तिमार्ग सापडला आहे. माया, वासना आणि विकारांपासून मुक्तता मिळाल्यानंतरच आम्ही खऱ्या परमेश्वराकडे जाण्याचा आध्यात्मिक मार्ग ओळखू शकलो. या सर्व कृपेच्या आणि मार्गदर्शनाच्या प्रती कृतज्ञता व्यक्त करत, सोपानदेवांनी त्यांच्या अभंगांद्वारे आदरपूर्वक आणि नम्रपणे आपली श्रद्धा व भावना व्यक्त केली आहे.
हरि असे देही हाचि भावो खरा । वाया तू सैरा धावू नको ॥१॥
धावता अवचटे पडसील व्यसनी । संसारपसणी योनिमाळे ॥२॥
हरिचेनि ध्यान निरंतर करी । बाह्य अभ्यंतरी एकु राम ॥३॥
सोपान म्हणे राम नादे सर्वा घटी । विधी जगजेठी क्षरलासे ॥४।।
ज्याच्या प्राप्तीसाठी संपूर्ण विश्व धडपडत असते, त्या श्रीहरीला प्राप्त करण्यासाठी इतरत्र धावपळ करण्याची आवश्यकता नाही. कारण तो श्रीहरी आपल्या शरीरातच वास करतो. जर आपण इतरत्र धावत राहिलो, तर आपल्या जीवनात व्यसनांचा तडाखा बसू शकतो आणि संसाराच्या आक्रोशात अडकून लक्षयोन्यांच्या भ्रामक फेऱ्यातही सापडू शकतो. त्यामुळे, तो एकच श्रीराम जो आपल्या शरीराच्या आत आणि बाहेर देखील वास करतो, त्याचे ध्यान निरंतर केले पाहिजे. श्रीराम सर्व प्राण्यांच्या देहात वास करतो, हे लक्षात ठेवून त्याच्या अस्तित्वाची जाणीव ठेवावी, अशी उपदेश सोपानदेवांनी दिली आहे.
“हरि नांदे देही ऐसा भावो आहे। परतोनि पाहे अरे जना॥१॥
परतलिया दृष्टि चैतन्याची दृष्टि । नामेव वैकुंठी पावे जना ॥२॥
हा बोध श्रीरंगे अर्जुना उपदेशु । सर्व हृषीकेशु सर्वा रूपी ॥३॥
सोपान धारणा हरि नांदे सर्वत्र । त्याचेचि चरित्र करलेसे ।॥४ ॥
श्रीहरी आपल्या शरीरात वास करतो, हे आपल्याला नेहमीच लक्षात ठेवायला हवे. यामुळे, केवळ त्याच्या नामस्मरणानेच आपण बैकुंठाची प्राप्ती करू शकतो. हेच ज्ञान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला दिले होते, की भगवंत सर्वत्र व्याप्त आहे. म्हणूनच, त्याच सर्वव्यापी रूपाचेच स्मरण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सोपानदेव देखील याच मार्गदर्शनानुसार सांगतात की, आपले मन त्याच भगवंताच्या नामात रमता राहावे, ज्याच्यामुळे आपल्याला सर्वश्रेष्ठ मोक्ष प्राप्त होईल.
“हरिविण भावो न धरावा पोटी । सर्वभावे सृष्टि एकातत्त्वे ॥१॥
तत्त्वता श्रीहरि सर्वाघटी आहे । उभारोनि बाहे वेद बोले ।॥२॥
हरिविण नाही जीवशिव पाही। शिवाच्या हो देही आत्मा हरि ॥३॥
सोपान म्हणे हरिविण नाही तत्व । हरि हाचि सर्वत्र सर्वी वसे ॥४॥”
श्रीहरीशिवाय आपल्या मनात इतर कोणताही विचार ठरवू नये, कारण तोच सर्व सृष्टीत व्यापला आहे. हेच सत्य वेदांमध्येही सांगितले आहे. सर्व प्राण्यांच्या शरीरात आणि सर्व ठिकाणी श्रीहरीच दिसतो, आणि तोच भगवान शिवाच्या देहात देखील वास करतो. म्हणूनच, श्रीहरीच सर्वत्र असलेला सर्वोच्च तत्त्व आहे आणि त्याशिवाय इतर कोणतेही तत्त्व नाही, हे ध्यानात ठेवा, असे सोपानदेव आवाहन करतात.
शरीर निर्मळ वासना टवाळ । का रे तु वरळ भक्तिविण ।।१।।
सर्व ब्रह्म हरि नेणसि सोवळे । एकाचि गोपाळे जन वन ॥२॥
आप पृथ्वी तेज वायो व्योम । पंचभूती सम वर्ततसे ॥३॥
सोपान म्हणे गुरूचा उपदेश शुद्ध । तरीच वासना प्रबुद्ध तया नरा ॥४॥”
शरीराचे मूळ स्वरूप निर्मळ असते, परंतु वासना त्याला अशुद्ध करत असतात. म्हणूनच, वासना आणि विकारांपासून मुक्त राहण्यासाठी भक्तीमार्ग अवलंबावा लागतो. श्रीहरी सर्व ब्रह्मांडात सर्वत्र व्यापलेला आहे आणि जल, पृथ्वी, आकाश, वायू, अग्नी या सर्व घटकांमध्ये तो वास करतो. म्हणूनच, श्रीहरीची भक्ती करण्यासाठी वासनेचा त्याग करणे आवश्यक आहे, आणि हे सर्व श्रीगुरूंच्या उपदेशामुळेच शक्य होते, असे सोपानदेव सांगतात.
ज्ञानदेव आणि इतर भावंडे साधारणपणे शांत व मृदू मनोवृत्तीचे होते. मात्र, सोपानदेव यांची वृत्ती समाजातील चुकीच्या पद्धतींच्या विरोधात होती. ब्राह्मण समाजाने त्यांना वाळीत टाकले होते, आणि त्यांच्यावर उपनयन संस्कार देखील केले गेले नव्हते.
“जे लोक उपनयन संस्कारास हेतुतः नाकारतात, त्यांना समाजात फक्त शूद्र मानले जात नाही, तर अस्पृश्य ठरवले जाते. त्यांचा छायास्पर्शही निषिद्ध मानला जातो. त्यांच्या स्पर्शामुळे सर्व काही अशुद्ध होईल, असे मानले जातं. यामुळे त्यांना मोठा संताप होतो. सोवळा आणि अपवित्र या गोष्टींचा निर्णय करणे ही मूर्खपणाची परंपरा होती, जी सोपानदेवांना पूर्णपणे अस्वीकार्य होती. देह सर्वांनाच एकच प्रकारे मिळतो, तो एका निर्मितीप्रक्रियेचा भाग आहे, त्यामुळे देहावर असा भेदभाव करणे चुकीचे आहे. जर विटाळ मानायचा असेल, तर फक्त अशुद्ध वासनेला विटाळ मानले जाऊ शकते, असा सोपानदेवांचा तर्क आहे,” असे रा. चि. ढेरे यांनी त्यांच्या अभिप्रायात नमूद केले आहे.
“मन आधी मुंडी वासनेते खंडी । विद्ठल ब्रह्मांडी एक आहे ॥ १॥
मन हे सोवळे सदा शौच करी । तुज निरंतरी हरि पावे ॥२॥
विवेक वैराग्य ज्ञानाचे सौभाग्य । सोवळा आरोग्य हरि देख ॥३।।
सोपान नेणे सलगीचा सोवळा । त्याने वेळोवेळा स्मरे हरि ॥४॥
सोपानदेव हे सांगतात की, जेव्हा आपण आपल्या मनातील वासना आणि विकार दूर करतो, तेव्हा आपल्याला या विश्वात श्रीविठ्ठलचं सर्वत्र वास दिसू लागतो. यासाठी, सर्वप्रथम मनाला शुद्ध करणे आवश्यक आहे. विवेक, वैराग्य आणि ज्ञानाचे आत्मसात करणारे हे तीन प्रमुख गुण आहेत, ज्यामुळे श्रीहरीचे साक्षात दर्शन घडते. हे गुण आपल्या जीवनात रुजवल्यानंतरच आपल्याला श्रीहरीच्या निरंतर स्मरणाची अवस्था प्राप्त होते.
“पृथ्वी सोवळी आकाश सोवळे । मन हे बोवळे अमक्ताचे ॥ १॥
ब्रह्म है सोवळे न देखो वोवळे । असो खेळेमेळे इये जनी ॥२॥
ब्रह्मांड पंढरी सोवळी हे खरी । तारिसी निर्धारी एका नामे ॥३॥
सोपान अखंड सोवळा प्रचंड । न बोलो वितंड हरिविण ।।४।
सोपानदेव सांगतात की, पृथ्वीपासून आकाशापर्यंत संपूर्ण विश्व शुद्ध आहे, परंतु जे अभक्त आहेत, त्यांचे मनच अशुद्ध असते. ब्रह्म हा स्वच्छ आणि पवित्र असतो. पंढरी, या पवित्र स्थळी श्रीविठ्ठल निवास करत असल्याने, त्याच्या नामस्मरणामुळे भवसागर तरून जाणे अत्यंत सोपे होते. म्हणूनच सोपानदेव श्रीहरीशिवाय इतर कोणत्याही चर्चेत भाग घेत नाहीत, कारण त्यांना गुरुकृपेने भगवंताच्या प्राप्तीचा अनुभव झाला आहे आणि पवित्रतेचा अनुभव साधता आला आहे.
संतांचे जीवन विवेकाने परिपूर्ण असते, ज्याचे स्वरूप अग्नीसारखे असते. हे विवेक ज्ञान दांभिकांना जणू जळत असल्यासारखे वाटते, पण भाविकांना ते शुद्ध करणारे आणि शीतल वाटते. सोपानदेव यांच्या जीवनात एक अत्यंत महत्त्वाचा अनुभव आला. जरी ते उच्च जातीत जन्मले असले, तरी त्यांना समाजाच्या काही भागांनी नाकारले आणि त्यांच्या प्रतिष्ठेसाठी मार्ग बंद केला. यामुळे त्यांच्या मनात तीव्र भावना उमठल्या. त्यांनी त्या दीन-दलित आणि पतितांना आत्मबलाने आपल्या स्थितीतून बाहेर येऊन प्रतिष्ठा मिळवता येईल, असे ठामपणे सांगितले. सोपानदेवांनी समाजाच्या या अन्यायाच्या विरोधात आवाज उठवला आणि दलितांसाठी समानता आणि प्रतिष्ठा प्राप्त करण्याचा मार्ग दाखवला.
संत सोपानदेव – ज्ञानपर
सोपानदेवांनी सामान्य भक्तांसाठी अभंगांची रचना केली, ज्यात पंढरीच्या क्षेत्राचे महात्म्य, विठोबाच्या रूपाचे वर्णन, नामाचा महिमा, संतांची थोरवी, भोळ्या भक्तांना उपदेश आणि श्रीगुरुचा महिमा यांचे सुसंगतपणे वर्णन केले आहे. हे अभंग साध्या आणि सुगम भाषेत लिहिल्यामुळे सामान्य भक्तांना सहज समजतात. मात्र, सोपानदेवांच्या हृदयात एक विशेष इच्छा देखील आहे.
ज्यांना आध्यात्मिक ज्ञानाची खरी भूक आहे आणि जे भगवंतांच्या प्राप्तीसाठी योग्यतेच्या मार्गावर चालत आहेत, त्यांना हे गूढ ज्ञान मिळावे असे त्यांना वाटते. हे ज्ञान देण्यासाठी त्यांनी ‘ज्ञानपर’ अभंगांची रचना केली असावी. हे अभंग जरी संख्येने कमी असले, तरी त्यात दडलेला ज्ञानाचा खजिना अत्यंत मौल्यवान आहे. सोपानदेवांचे हे अभंग त्याच गूढ ज्ञानाचे पुरावे आहेत, जे भक्तांना उच्च आध्यात्मिक साधनेची प्रेरणा देतात.
राम सर्वोत्तम या नामे निखळ । जन हे सफळ दिसताहे ।।१।।
भिन्न नाही दुजे सर्व आत्मराज । नाचताती भेज योगीराज ।।२।।
माता पिता देव गृह दारा जन । सर्व जनार्दन सर्वा रूपी ॥३॥
सोपान खेचर ब्रह्म माजिवडे । ब्रह्मांडा एवढे आत्माराम ॥४॥”
सोपानदेव सांगतात की, सर्वोत्तम असलेल्या रामनामामुळे सर्व मानवतेचे कल्याण साधले जाते. हे रामनाम आणि आत्मा एकच असतात, हे ज्ञान योगींना प्राप्त झाले आहे. हे नाम फक्त घरातील माता-पिता, पत्नी किंवा देवता यांपुरते सीमित नाही, तर सर्व प्राणिमात्रांच्या हृदयात, प्रत्येक जीवाच्या अस्तित्वात तो राम आत्मारूपाने वास करतो. हा आत्माराम अनंत आणि विशाल आहे, तो संपूर्ण ब्रह्मांडात व्याप्त आहे, असे सोपानदेव स्पष्ट करतात.
“काढले कुटाळ वासना बळ । सर्व हा गोपाळ भरियेला ॥१॥
गेला पै परते शरीर हे रिते । नाशिवंत भुते दुरी केली ॥२॥
स्थावर जंगम स्थावरिला राम । सर्व शाम निःसंदेह ॥३॥
सोपान विनटे परब्रह्म घोटे। प्रपंच सपाट निर्वटियेला ।।४।।
सोपानदेव सांगतात की, वासनेचे सर्व कडवट विचार एकदा मनातून काढून टाकले की शरीरात श्रीगोपाळाची उपस्थिति निश्चीतपणे होऊ लागते. पंचमहाभूते जी नाशवंत आहेत, त्यांना दूर केल्यावर शरीर रिकामे होते आणि त्यात एकाच घटकाचे, म्हणजे श्रीरामाचे वास होतो. या ज्ञानानेच सोपानदेव प्रपंचाच्या मोहाच्या बंधनातून पूर्णपणे मुक्त झाले आहेत.
हरि असे देही सर्वकाळ संपन्न । म्हणोनि चिंतन निरंतर ॥१॥
हरिविण नाही हरविण नाही । दिशा द्रुम पाही विंबलासे ।॥२॥॥
हरिविण देवो नाही अन्य भावो । हरि असे सर्व देहभावी ।।३।॥
सोपान सांगत हरि सर्वत्र वसे । भाग्यवंता दिसे सर्व काळ ॥४॥”
सोपानदेव म्हणतात की, श्रीहरीचा वास सदैव देहामध्ये असतो, त्यामुळे त्याचे निरंतर चिंतन करणे अत्यंत आवश्यक आहे. जेव्हा आपण कोणत्याही दिशेला पाहतो, तेव्हा फक्त श्रीहरीच आपल्यासमोर दिसतो, त्याव्यतिरिक्त काही दिसत नाही. श्रीहरी ही एकमात्र दिव्य सत्ता आहे जी प्रत्येक देहामध्ये वास करते आणि तोच सर्वत्र आहे. सोपानदेव आपल्या उपदेशातून सांगतात की, जे भाग्यशाली असतात त्यांना या सर्वव्यापक श्रीहरीचे दर्शन नेहमीच होते.
त्यांच्या अभंगात व्यक्त केलेल्या विचारानुसार, श्रीहरी एकाच तत्त्वात आहे आणि त्याचा अन्य कोणताही रूप नाही. त्याची भक्ती करणाऱ्यांना हेच साक्षात्कार होत असतो.
पाहाणे परिसणे नामरूपी गेले । निराकारी ठेले एकतत्वेसी ॥१॥
एकतत्वेसी हरि एक रूप माझा । भिन्न भाव दुजा नाही नाही ।।२।।
संग परिकर सापडला आम्हा । सर्व आत्माराम पूर्णपणे ॥३॥
सोपान देव्हडे मन माजिवडे । ब्रह्मांड येवढे गिनियेले ॥४॥”
सोपानदेव सांगतात की, श्रीहरीचे रूप पाहणे, ऐकणे आणि त्याचे नामस्मरण करणे हेच सर्वात महत्वाचे आहे. या एका तत्त्वातच श्रीहरीचे अस्तित्व एकरूप झालं आहे आणि त्याबद्दल मला कुठलीही शंका नाही. संतांच्या संगतीतून आम्हाला आत्मारामाचे अज्ञेय रूप स्पष्टपणे समजले आहे, आणि हे स्वरुप इतके विराट आहे की ते संपूर्ण ब्रह्मांडाला आपल्या गाभ्यात सामावून घेऊ शकते.
“ना रुप ठसा निरालंब जाला । सगुणी उदेला तेजाकार ॥१॥
तेजरुप तेजी आरुप काजी । जीव शिव भोजी नांदताती ॥२॥
राहाते पाहाते जिवाचे पोखीते । आपणची उखीते दिसे एक ॥३॥
सोपानी नलगे प्रपंची वियोग । ब्रह्मार्पण भोग नुरे तोही ॥४॥”
ज्याच्या रूपाचा ठसा मनावर कोरला गेला आहे असा भगवंत सगुण साकार अवतीर्ण झाला आहे. या तेजोमय रूपामध्ये जीव आणि शीव दोन्ही एकत्र नांदतात. तोच जीवाचे रक्षण करतात आणि तो जीवच होतो. या ज्ञानामुळेच सोपानदेवांचा प्रपंच सुटला आणि त्यांनी सारे भोग ब्रह्मस्वरूपी अर्पण केले, म्हणूनच त्यांना भगवंताची प्राप्ती झाली.
“नाद रसी लीन ब्रह्म सामावले । त्यामाजि सानुले ब्रह्म चोख ।।१।।
मन हे निकट ब्रह्मारूपे चोख । ब्रह्मी ब्रह्म लेख एकपणे ॥२॥
साशकित गावी जाला परिमाण । घट मटा दिन हारपला ॥३॥
सोपान सोपारे निरालंब निर्धरि । नंदाचे गोजिरे माजि खेळे ॥४॥”
सोपानदेव सांगतात की, जेव्हा मन पूर्णपणे ब्रह्मस्वरूपात विलीन होऊन त्यात निरंतर एकसूत्रता प्राप्त होते, तेव्हा मन आणि परमात्मा यांच्यात कोणतीही भिन्नता राहात नाही. ज्यांना या तत्त्वाची शंका आहे, त्यांचा जन्म व्यर्थ जातो. माझे मन निर्धाराने श्रीहरीच्या चरणांमध्ये पूर्णपणे समर्पित झाले असून, त्याच्या कृपेने गोकुळातील खेळणाऱ्या भगवान श्रीकृष्णाचा आशीर्वाद आम्हाला प्राप्त झाला आहे, असे सोपानदेव स्पष्ट करतात.
नाद ब्रह्म मुसे नादरुप वसे । तैसा जनी दिसे आत्मपणे ।।१।।
बाहेर साबडा आम्हा दिसे घड़ा । मातियेचा वेढा जीवनालागी ।।२।।
तैसे हे शरीर आत्मपणे नीट । मन हे निकट बोखाळपणे ।।३।।
सोपान साजिरे ब्रह्म ते गोजिरे । जीवन साकार ब्रह्म हेतु ॥४॥”
आत्मा हा मूलतः ब्रह्मस्वरूप आहे, परंतु मानवाच्या देहात तो मातीने बनवलेल्या घड्याप्रमाणे मूर्तिमंत होऊन दिसतो. शरीरात जो मन वास करतो, तो आपली कार्ये चोखपणे पार करत असतो. जेव्हा सोपानदेवांना या ब्रह्मस्वरुपाची साक्षात्कार झाली, तेव्हा त्यांचे संपूर्ण जीवन ब्रह्माच्या दिव्य स्वरूपाने आपले झाले. त्यांना हे समजले की, शरीरातील मन व आत्मा एकाच ब्रह्मात विलीन होऊन त्या दिव्यतेचा अनुभव घेत आहेत.
“शांति दया क्षमा तेथील उपाया । निर्गुणी ते माया आपरूप ॥१॥
ज्योतीरुप छाया सर्व हे निर्गुण । आत्मारामी भिन्न नाही नाही ।॥२।।
मौन्य परे मिठी पश्चंतीसी नुठी । मध्यमेच्या बेटी खुंटे तारू ।।३।।
सोपान वैखरी देहामाजी भारी । पुर्ण तो श्रीहरी बिंबी बिंब ॥४॥”
दया, क्षमा आणि शांती हे सद्गुण आत्मसात केल्यावर, मायेच्या बंधनांपासून मुक्ती मिळवता येते. आत्माराम हा शुद्ध ज्योतीस्वरुप आणि निर्गुण आहे, त्याशिवाय दुसरे काहीही अस्तित्वात नाही. त्याच्या परा, पश्चंती, मध्यमा या स्वरूपाच्या सुस्पष्ट वर्णनासाठी शब्द अपुरे पडतात, कारण श्रीहरी सर्वत्र पूर्णपणे व्यापून आहेत. सोपानदेव सांगतात की, या सर्वव्यापी श्रीहरीचे वर्णन फक्त वाणीच्या माध्यमातूनच साकारता येऊ शकते.
“वैकुठ आगळे न करू वेगळे । मन ब्रह्मेळे एक ठेले ।॥१॥
उपमे वैकुंठ ब्रह्म हे तत्त्वबीज । सूचना अखंड सर्वाभूती ॥२॥
उदयोस्तु परिमाण ब्रह्म । चंद्र सूर्य नेम हरपले ॥३॥
सोपान तो क्षत्री जन हेची क्षेत्र। तेथे तो विचित्र हारपला ॥४॥”
भगवंताचा निवास असलेला वैकुंठ हा एक अद्वितीय, अलौकिक स्थान आहे, ज्याची दुसरी कोणतीही उपमा देता येत नाही. वैकुंठाचे मूळतत्त्व ब्रह्म आहे, जे सृष्टीचा आधार आणि उत्पत्ति आहे. चंद्र, सूर्य आणि ग्रहगोलांचे उदय आणि अस्त याच ब्रह्माच्या ठिकाणी घडत असतात. सोपानदेव हे एक सामान्य मानव असून त्यांचा देखील त्या ब्रह्मस्वरूपाशी मिलन झाला आहे, आणि त्याच स्वरूपात त्यांची एकरूपता झाली आहे.
ज्ञानदेवी आन नाही ते भिन्न । प्रपंचाचे भरण तेथे नाही ॥१॥
स्वरूपाची खूण होऊनी सफळ । भोगी सर्वकाळ चित्सत्ता ॥२॥
आत्मापरमात्मा भेदाभेद द्वंद्ध । एकतत्त्व अभेद जनी वनी ॥३॥
सोपान दीप दिपी ते जीवन । तयामाजी जीवन एक झाले ॥४॥
ज्ञानदेवांच्या ज्ञानामुळे प्रपंचाच्या बंधनातून मुक्ती मिळाली आणि आत्म्याच्या खर्या स्वरूपाची ओळख पटल्यामुळे संपूर्ण जीवनाचं महत्त्व उमगलं. परिणामी, चिदानंद स्वरूपाची प्राप्ती झाली आणि आत्मा व परमात्म्याचा भेद नष्ट झाला. त्यांचे एकतत्त्व पूर्णपणे समजून आले. दीप आणि दीपी यांच्या भेदाचा अनुभव घेतल्यामुळे सोपानदेवांचं जीवनही त्या एकत्वात विलीन झालं आहे.
“निष्काम निश्चळ निश्चित स्वरुप । तेथे निर्विकल्प मन गेले ॥१।।
ध्येय गेले ध्यान ध्याता माजी पूर्ण । आपण सनातन होऊनी ठेला ॥२॥
निर्गुण निरालंब निर्विकार फळ । आपणची सकळ होऊनी ठेला ॥३॥
सोपान जिव्हाळे मनाचे ते आळे । परब्रह्मा सावळे तयामाजी ॥४।।
जे काही निष्काम, निश्चल आणि निश्चित स्वरूप असलेले आहे, त्याच्याकडे माझं मन पूर्णपणे लवले आहे. आता माझं ध्येय ध्यानाच्या गाभ्यात एकरूप होऊन विसावले आहे. यामुळेच मला सनातन स्वरूपाची अनुभूती झाली आहे. एक निर्गुण, निर्विकार अवस्थेची प्राप्ती देखील झाली आहे. अशा प्रकारे, त्या परब्रह्माचा, जो सावळ्या रूपात आहे, अनुभव आता माझ्या जीवनात समाविष्ट झाला आहे, असे सोपानदेव व्यक्त करतात.
“आपरुप हरी आपणची देव । आपणची भाव सर्व जाला ।।१।।
सर्व हरी हरी ब्रह्म अभ्यंतरी । एक चराचरी आत्माराम ।।२।।
सर्व काळ सम नाही तेहो विषम । आयणची राम सर्व ज्योती ।।३।।
सोपान तिष्ठत रामनामी लीन । मन तेथे मौन्य एकपणे ॥४॥
आपल्याला श्रीहरीच्या रूपाची अनुभवणीय प्राप्ती झाली असून, आपल्याला त्याची दिव्य सत्ता जाणवू लागली आहे. सर्व विश्व श्रीहरीने व्यापलेले आहे आणि प्रत्येक जीवात्म्यात आत्माराम वास करीत आहे. तोच साक्षात रामस्वरूप आहे, जो कालानुसार अनंत आहे. या सर्वव्यापी रामनामात सोपानदेव पूर्णपणे लीन झाले असून, त्याच्या चिंतनामुळे त्यांनी त्याच्या आत्म्यात एकत्वाची अनुभूती घेतली आहे.
हरिविण नाही वेदांदिका मती । श्रुती त्या संपत्ती जया रूपी ॥१॥
हरी हाची सर्व उपनिषद भाव । रोहिणीची माव जनी दिसे ।।२।।
सर्वघटी राम जीवशिव सम । सर्वरूपे ब्रह्म भरले सदा ॥३॥
सोपान निकट परब्रह्म सेवी । सर्व हा गोसावी विड्ठलराज ।।४।।
श्रीहरीशिवाय वेदांचे किमान काही अर्थ शिल्लक राहत नाहीत. हेच त्यांचे साक्षात्कार करण्याचे अंतिम तत्त्व आहे, जे सृष्टीतील गूढ आणि खोल विचार व्यक्त करत असतो. उपनिषदांचे महत्त्व देखील त्याच परमतत्त्वाशी जोडले गेले आहे. श्रीराम सर्वत्र व्यापलेला आहे आणि ब्रह्माची सर्वव्यापकता आहे. सोपानदेवांना या परब्रह्माच्या अस्तित्वाची साक्षात्कार झाला आहे, आणि त्यांच्या दृष्टिकोनात सर्व विश्व श्रीविठ्ठलने व्यापलेले आहे.
“वेदांमध्ये दिलेल्या महापरिवर्तनशील विचारांचा सार म्हणजेच श्री सोपानदेव. ते जेव्हा वेदांच्या पारंपरिक सत्त्वातून परिपूर्ण तत्त्वज्ञान साधत होते, तेव्हा त्यांनी परमकैवल्यधामाची साक्षात्कार केली. मानवाच्या असंख्य त्रासांना शान्तिपूर्वक सहन करत, त्याने मानवाच्या उद्धारणासाठी ही महात्म्यपूर्ण विचारधारा जगासमोर उलगडली. हेच सोपानदेवांचे परमकरुणेचे अंतिम प्रमाण आहे.”
संत सोपानदेव – समारोप
निवृत्ती, ज्ञानदेव या महान संतभक्तांशी आणि मुक्ताई या त्यांच्या कर्तृत्वशील बहिणीच्या सहवासात राहणाऱ्या सोपानदेवांनी समाजाचे विविध रूपे अनुभवली. त्यांनी उच्चवर्गीयांचा छळ आणि दरिद्री आणि अज्ञानी असतानाही भक्ती व प्रेम दाखवणारा सामान्य जनसमूह यांचे प्रत्यक्ष अनुभव घेतले होते. हे अनुभव त्यांना समाजाच्या अधिक शुद्धतेची आणि त्याच्या उद्धारणाची महत्त्वाची भावना दिली. त्यांचा विश्वास होता की अज्ञानाने अडकलेला आणि त्रास सहन करणारा समाज भगवंताच्या चरणी लीन होऊन त्याचे उद्धार साधू शकेल.
सोपानदेवांच्या हृदयात सामान्य जनसामान्यांसाठी सहानुभूती होती. त्यांनी भक्तिरूपाने आणि भक्तांचे कल्याण करत असताना श्रीविठ्ठलाच्या रूपात नित्यरूप श्रीहरीला पुकारले आणि त्या श्रीहरीच्या कृपेचा मार्ग दाखवण्याचे वचन दिले. त्यांनी अभंगांतून व्यक्त केले की निर्गुण निराकार श्रीहरी आपल्या पंढरपूरच्या रूपात भक्तांच्या उद्धारणासाठी स्थिर झाले आहेत, आणि त्याच्या चरणांमध्ये शरण जाऊन भक्तांचे उद्धार होईल.
सोपानदेवांचा मुख्य संदेश म्हणजे मानवाने भगवंताच्या चरणात मनापासून शरण जावे, कारण हाच जीवनाचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. या भावनिक जीवनदृष्टीनेच त्यांनी आपली जीवनभरची साधना केली. ज्ञानदेवांच्या समाधीनंतर, सोपानदेवांनीही एक महिन्याच्या अंतराने, शके १२१८ मध्ये मार्गशीर्ष वद्य १३ रोजी सासवडमध्ये, वटेश्वराच्या राऊळाजवळ समाधी घेतली आणि जीवनाची परिपूर्णता साधली.