संत सेना महाराज हे महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत होते, आणि त्यांचा समावेश ज्ञानदेव आणि नामदेव यांच्या पंरपरेत होतो. ते संत नामदेव, नरहरी सोनार, परिसा भागवत, जनाबाई, चोखामेळा यांसारख्या महान संतांच्या परंपरेतील मानले जातात. तथापि, संत सेनाजींचे जीवनचरित्र थोडक्यात उपलब्ध आहे आणि त्यांच्याबद्दल सुसंगत माहिती मिळवणे कठीण आहे. त्यांच्या जीवनातील आणि काव्याच्या माध्यमातून एक भक्तिरसाचा संदेश देण्यात आला होता. संत जनाबाई यांच्यासारख्या समकालीन संतांनी आपल्या अभंगांमध्ये सेनाजींचा उल्लेख केला आहे. तसेच, शिखांचे पवित्र ग्रंथ ‘गुरुग्रंथसाहिब’ मध्ये देखील त्यांचे एक पद समाविष्ट आहे, ज्यामुळे त्यांच्या भक्तिरचनांचे महत्त्व इतर धर्मपरंपरांमध्ये देखील वर्धित झाले आहे.

संत सेनाजींच्या जन्मस्थळाबाबत आणि जन्मकाळाबाबत अनेक विविध मतप्रवाह आहेत. काही संशोधक त्यांना महाराष्ट्रातील संत मानतात, तर काही त्यांना उत्तर भारतीय संत म्हणून मानतात. वारंवार त्यांच्या जन्मस्थळाबाबत निरनिराळ्या सिद्धांतांची चर्चा केली जात आहे, तरीही त्यावरील मतभेद कायम आहेत. संत सेनाजींच्या काव्याचा अभ्यास करताना मराठी भाषेतील संस्कार ठळकपणे दिसून येतात, तरीही उत्तर भारतातील विविध प्रांतांमध्ये त्यांच्या काव्याचा उल्लेख आढळतो. या मतांमध्ये विविधताही आहे, जसे की स्वामी रामानंदांचे शिष्यत्व स्वीकारल्यानंतर ते उत्तर भारतातील संत म्हणून देखील ओळखले जातात.

संत सेनाजींचे कार्य हे केवळ महाराष्ट्रातच मर्यादित नव्हते, तर त्यांचा प्रभाव उत्तरेकडील संत परंपरेवरही पडला. अनेक इतिहासकारांच्या मते, ते आपल्या जीवनाच्या उत्तरार्धात उत्तर भारतात गेले होते आणि तिथे त्यांनी स्वामी रामानंदांचे शिष्यत्व स्वीकारले होते. संत सेनाजींच्या काव्यशैलीत मराठी आणि हिंदी भाषांचा संयोग आढळतो, आणि त्यामुळे दोन्ही प्रांतांमधील भक्तिसंप्रदायाला ते जोडले गेले. संत नामदेवांप्रमाणेच, त्यांनी मराठी आणि हिंदी भाषांमध्ये रचनांचा समावेश केला आणि त्या माध्यमातून भक्तिरसाचा प्रचार केला.

sant-sena-maharaj-charitra

संत सेनाजींच्या जीवनावर आणि त्यांचे कार्यावर अनेक संशोधकांनी विविध मते मांडली आहेत. काही संशोधक असे मानतात की, त्यांचा जन्म महाराष्ट्रात झाला आणि त्यांनी इथेच वारकरी संप्रदायाचे प्रचारक म्हणून कार्य केले. दुसरीकडे, काही लोक त्यांना उत्तर भारतीय संत मानतात आणि त्यांचे काव्य तेथे लिहिले गेले आहे, हे सिद्ध करतात. डॉ. अशोक कामत आणि इतर तज्ज्ञांचे मत आहे की, संत सेनाजी हे अव्वल महाराष्ट्रीय संत होते, कारण त्यांच्या अभंगांची रचना आणि त्यांच्या काव्यशैलीत असलेल्या मराठी संस्कारांमुळे ते स्पष्टपणे महाराष्ट्रीय संत म्हणून ओळखले जातात.

संत सेनाजींनी मराठीत असलेल्या व्रती, संस्कार आणि वळणांमध्ये अभंग रचले. त्यांच्या अभंगांच्या माध्यमातून समाजाच्या विविध अंगांचे निरूपण झाले. त्यांच्या अभंगांमध्ये भारतीय भक्तिसंप्रदायाचा गोडवा आणि मानवी समानतेचे प्रतीक दिसते. ते मुख्यतः भक्तिरचनांचे, सामाजिक सुधारणा आणि व्यक्तिमत्त्व विकासाचे संदेश देत होते. त्यांच्या अभंगांमधील शब्दशक्ती, गवळणींमध्ये येणारे मराठी शब्द आणि भाव व्यक्त करणारी शैली त्यांच्या महाराष्ट्रीयत्वाचा ठळक संकेत आहे.

डॉ. शं. गो. तुळपुळे यांनी संपादित केलेल्या ‘मराठी वाङ्मयाचा इतिहास खंड – पहिला’ मध्ये संत सेनाजींच्या जन्म आणि स्थानाबद्दल एक महत्त्वपूर्ण सूचना दिली आहे. ते म्हणतात, “संत सेना न्हावी जातीतला होता आणि त्याचे जन्मस्थान बांदूगड (जबलपूर जवळ) येथील राजाच्या दरबारी होते. त्याची मातृभाषा हिंदी होती, आणि त्याचे अनुयायी उत्तरेकडील दिसतात.” यावरून तुळपुळे यांचे मत स्पष्टपणे उत्तरेकडील संत परंपरेत सेनाजींचे स्थान दर्शवते. परंतु, त्यांच्या या मताला काही विरोधही आहे, कारण महाराष्ट्रातील अनेक ठिकाणी सेनाजींच्या धर्मशाळा, मठ आणि मंदिरे आहेत. वारकरी संप्रदायात न्हावी समाज सेनाजींना अत्यधिक आदर देतो आणि प्रत्येक वर्षी त्यांचा स्मृती दिन साजरा करतो. या संदर्भात, तुळपुळे यांचे मत एकांगी आणि अपूर्ण असल्याचे दिसते.

डॉ. गिरीधर प्रसाद शर्मा यांनी एक हस्तलिखित पोथीच्या आधारे संत सेनाजींचा संबंध उत्तर भारतीय कवी म्हणून दर्शविला आहे. त्यांनी उल्लेख केले की संत सेनाजी स्वामी रामानंदांचे शिष्य होते आणि त्यांचा प्रभाव हिंदी साहित्याच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण होता. पंधराव्या शतकातील सेनाजी, जो न्हावी जातीत जन्मला, हा राजस्थानी किंवा गुजराथी असावा, असे त्यांचे मत आहे. संत मीराबाई देखील आपल्या कवितेत संत सेनाजींचा उल्लेख करत असतानाही, त्यांचा संप्रदाय मुख्यतः उत्तर भारतात पसरला होता.

आधुनिक संशोधक भ. कृ. मोरे यांनी म्हटले की, संत सेनाजी हे महाराष्ट्रात प्रवासी म्हणून आले असावेत आणि इथे त्यांनी वारकरी संप्रदायातील संतांशी गाठीभेट घेतल्या असाव्यात. त्यांनी पुढे सांगितले की, सेनाजींच्या जातीयतेबद्दल विवाद हा गौण आहे, कारण त्या काळात आत्मोन्नती साधण्याची प्रक्रिया महत्त्वाची होती. त्यांनी त्यांच्या शिष्यपरंपरेत एक साधक म्हणून कार्य केले आणि त्याची महती हि त्याच्या काव्याद्वारे मांडली गेली.

डॉ. अ. ना. देशपांडे यांनीही, ‘प्राचीन मराठी वाङ्मयाचा इतिहास’ मध्ये सांगितले की, संत सेनाजी आपल्या आयुष्याच्या सुरुवातीला महाराष्ट्रातच राहिले असावे, परंतु नंतर ते उत्तर भारतात गेले आणि तिथे त्यांनी स्वामी रामानंदांचा सहवास घेतला.

शं. पू. जोशी यांनी ‘पंजाबातील नामदेव’ या ग्रंथात सेनाजींच्या भक्तांची व्यापकता उल्लेखली आहे. ते म्हणतात, “जरी सेनाजी दक्षिणेत असले, तरी पंजाबमध्ये त्याचे भक्त रात्रंदिवस त्याचे भजन करत असतात, ज्यावरून हे स्पष्ट होते की, ते दक्षिण भारतातील संत नव्हते.”

रावबहादूर चिंतामणी वैद्य यांनी संत सेनाजींच्या संदर्भात व्यापक संशोधन केले असून, त्यांना हे विश्वासाने म्हणता येते की, सेनाजी महाराष्ट्रातून प्रवास करत असताना वारकरी संप्रदायाच्या संतांशी भेटले आणि त्यांचा प्रभाव घेतला.

अर्थात, संत सेनाजींच्या जीवनाविषयी असंख्य मतप्रवाह आहेत. त्यांच्या स्थानाबद्दल विविध विचार मांडले गेले आहेत, मात्र त्यांच्या काव्यशैलीत असलेले अस्सल मराठी संस्कार आणि त्यांच्या अभंगांतून दिसणारी मराठी भावना त्यांच्या महाराष्ट्रातील असण्याचा स्पष्ट संकेत देतात. मराठी प्रांतातील वाक्प्रचार आणि बोलीभाषा त्यांच्या काव्यांतून स्पष्टपणे दिसून येतात. अस्सल मराठी शब्द आणि भावना वाचनाऱ्याला एक स्वाभाविकच संप्रदायाची ओळख करून देतात.

संत सेनाजींचा प्रवास आणि त्यांच्या विचारशक्तीचा विस्तार प्रामुख्याने महाराष्ट्राबाहेरही झाला, कारण त्यांनी राजस्थान, पंजाब, उत्तरप्रदेश यांसारख्या ठिकाणी देखील रचनांमध्ये योगदान दिले. त्यांच्या काव्याच्या केवळ मराठी भाषेतील अद्वितीयतेमुळे ते मराठी संप्रदायात चिरस्थायी स्थान मिळवू शकले.

संत भगवद्भक्त सेनाजींचा जन्म बुंदेलखंडातील रेवा संस्थानच्या राजधानी असलेल्या बांधवगड येथे इसवी सन १२७८ साली झाला, असे मानले जाते. “भगवद्भक्त सेनाजी चरित्र” या ग्रंथाच्या अनुसार, ‘श्री क्षीरसैन बंशप्रकाश’ मध्ये त्यांच्या जन्माचा अधिकृत कालवधि वैशाख शुद्ध १२, रविवार, विक्रम संवत् १३५७ असा दिला आहे. काही अभ्यासकांचे मत आहे की, संत सेनाजींचा काळ शके १२०० ते १२८० (इसवी सन १२७२ ते १३५८) दरम्यान असावा. पं. ना. कुलकर्णी यांनी देखील ‘सेना म्हणे’ या ग्रंथाच्या प्रस्तावनेत स्पष्टपणे म्हटले आहे की, “संत सेनाजी हे पूर्णपणे मराठी संत होते आणि त्यांचे प्रमुख वास्तव्य महाराष्ट्रातच होते.” तसेच, त्यांच्या वडिलांचे नाव देविदास आणि आईचे नाव प्रेमकुंवरबाई असे सांगितले आहे, परंतु काही अन्य चरित्रकारांनी दुसरेही नाव दिले आहेत.

संत सेनाजींच्या जन्मस्थळाबद्दल अनेक विविध मतप्रवाह आहेत. काही संशोधक आणि ग्रंथकारांचा असा विश्वास आहे की, पंजाबमधील अमृतसर किंवा राजपुताना प्रांतात त्यांचा जन्म झाला. ‘श्रीसेन प्रकाश’ या हस्तलिखित ग्रंथात त्यांचा जन्म राजपुतान्यात झाला असल्याचा उल्लेख आहे. तसेच, ‘कल्याण मासिक’ आणि गोरखपूरमधील ‘बोधगड राज्य’ संदर्भात देखील त्यांच्या जन्मस्थानाचा उल्लेख केला गेला आहे.

वरील माहितीवरून हे स्पष्ट होते की, संत सेनाजींच्या जन्मस्थळाबद्दल विविध ठिकाणी असलेल्या विदयांचा समावेश आहे, आणि त्या ठिकाणांची निश्चितता अजूनही अस्पष्ट आहे. तथापि, संत सेनाजींच्या जीवनाची गाथा अनेक ग्रंथकारांच्या आणि संशोधकांच्या कामांद्वारे समोर आलेली आहे. ‘भगवद्भक्त सेनाजी चरित्र’ आणि ‘श्रीक्षेमराज’ यांसारख्या अनेक ग्रंथांमध्ये त्यांच्या जीवनाच्या विविध टप्प्यांचा आणि काव्याचा उल्लेख केलेला आहे.

१३व्या शतकात, रेवा संस्थानमध्ये वाघेला राजपूत वंशाचा राजाचा राज्य होता, आणि त्या राज्याची राजधानी असलेल्या बांधवगड किल्ल्याच्या परिसरात संत सेनाजींचा जन्म झाला. बांधवगड किल्ला आज पडक्या अवस्थेत असून, याचा इतिहास खूप समृद्ध आहे. त्या काळी राजपुते वंशाचे महाराजा रामराजा (रामसिंह) राज्य करीत होते. महाराज रामराजांच्या दरबारात देविदास नामक एक न्हावी होता. तो राजाच्या सेवेत असून, केस-दाढी करण्याचे काम करत असे, मात्र तो अत्यंत धार्मिक व सात्त्विक स्वभावाचा होता. राजाचे धार्मिक चर्चांमध्ये आणि सेवेत असताना त्याचे जीवन साधेपणाचा आदर्श बनले होते.

राजा रामराजा आणि देविदास यांचे नातं अतिशय सखोल आणि आपुलकीचे होते. देविदास आणि त्याची पत्नी साधुसंतांचा आदर करत, त्यांना घरामध्ये असलेले श्रेष्ठ सत्संग सामायिक करत. स्वामी रामानंद यांचा प्रभाव देविदासावर होता, आणि त्यांच्या आशीर्वादामुळे १२७८ साली देविदास आणि त्याच्या पत्नीच्या पोटी संत सेनाजींचा जन्म झाला.

संत सेनाजींचे आईवडील अत्यंत धार्मिक वृत्तीत वाढलेले होते, आणि त्यांचे संपूर्ण कुटुंब एक आदर्श धार्मिक वातावरणात पिकले होते. यामुळे, सेनाजींच्या बालपणापासूनच भगवद्भक्तीचा शहाणपणा आणि त्यांच्यावर देवतेच्या प्रेमाचे गोड व्यसन लागले होते. वडिलांबरोबर ते रोज मंदिरात जात आणि तिथे कथा-कीर्तन आणि भजनात भाग घेत असत. घरात आलेल्या भक्तांसोबत वडिलांची धार्मिक चर्चाही चालू असायची, आणि सेनाजी या चर्चांना आवड म्हणून ऐकत असत. त्यांची बालपणापासून संतसंगतीला महत्त्व होती, आणि ते नेहमीच ईश्वरभक्तीच्या मार्गावर लक्ष केंद्रित करत होते.

‘सेना म्हणे’ या ग्रंथात माधवराव सूर्यवंशी यांनी सेनाजींच्या बालपणाबद्दल काही महत्त्वाचे तपशील दिले आहेत. ‘संस्कृत भक्तमाला’ या ग्रंथातील एक श्लोक, जो चंद्रदत्तविरचित आहे, त्यामध्ये सेनाजींच्या बाल्यावस्थेतील धार्मिक प्रवृत्तींविषयी सांगितले आहे:

“स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः। सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥”

या श्लोकात ते स्पष्टपणे सांगतात की, सेनाजी आपल्या लहानपणापासूनच साधूजनांच्या सेवा करण्यात रमले होते आणि त्यांच्याद्वारे मिळवलेल्या धनाचे वितरण दीन-दुबळ्यांना ते नेहमी करत होते.

त्यांचा जीवदया आणि सेवा भाव खूप उंचावलेला होता. ते नुसते त्यांचं धार्मिक कर्तव्य पार करत असत, तर कधी कधी ते दमलेले लोकांचे पाय धुऊन, गोरगरिबांची हजामत करीत, त्यांच्या अंगाला तेल लावून त्यांना आराम देत. या प्रकारच्या सेवेसाठी त्यांना कोणतेही प्रतिफळ अपेक्षित नसत, ते एक तपस्वी मनाने हे कार्य पार करत असत. यामुळे त्यांना वडिलांकडून केवळ धार्मिक ज्ञानच नाही, तर अत्यंत साधेपणाचे संस्कारदेखील मिळाले होते.

त्यांच्या ज्ञानाची आणि बुद्धिमत्तेची धार लहानपणापासूनच दिसून येत होती. ते विविध विषयांत समृद्ध होते, आणि त्यांच्या विचारशक्तीचे विविध पैलू त्यांचे शिष्य आणि समकालीन लोक गहिर्या प्रमाणात समजून घेत होते. त्यांची विनम्रता, सोज्वळपणा आणि साधेपणामुळे सामान्य लोक त्यांच्याकडे आकर्षित होत होते. हेच त्यांचे व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यामुळे ते एक आदर्श आणि सर्वसामान्य व्यक्ती म्हणून ओळखले जात.