sant-savata-mali-charitra
संत सावता माळी चरित्र:
संत सावता माळी – कुटुंबविवरण
सावता माळी हे एक अत्यंत महान मराठी संतकवी होते. त्यांचा जन्म सोलापूर जिल्ह्यातील माढा तालुक्यातील अरण या गावी झाला. दैवू माळी, सावता माळी यांच्या आजोबांचे नाव, हे पंढरपूरचे वारकरी होते. दैवू माळी यांना पुरसोबा आणि डोंगरोबा अशी दोन मुले होती. पुरसोबा हे धार्मिक असताना शेतीतून उदरनिर्वाह करीत पंढरपूरची वारी करत असत. त्यांचा विवाह पंढरपूरच्या परिसरातील सदू माळी यांच्या मुलीशी झाला. त्याच विवाहातून सावता माळी यांचा जन्म झाला. या घराण्याचे मूळ गाव मिरज संस्थानातील औसे आहे, परंतु दैवू माळी अरण येथे स्थायिक झाले होते. भेंड हे गाव अरणच्या अगदी जवळ, दोन मैलांवर स्थित आहे.
सावता माळी यांनी भेंड गावातील ‘भानवसे रूपमाळी’ घराण्याच्या जनाई नावाच्या मुलीशी विवाह केला. त्यांना दोन अपत्यं झाली – विठोबा आणि नागाताई. त्यांच्या जीवनातील भक्तिरस आणि शब्दशक्ती नेहमीच असाधारण होती. त्यांचा अभंग लेखनाचा अंदाज एक वेगळाच होता. त्यांनी आपली भक्तिपंथातील विचारशक्ती, त्यांचे व्यवसायातील वाक्प्रचार, आणि शब्दांची गोडी, अभंगांचे स्वरूप आणि वापर यांमध्ये व्यक्त केली. काशीबा गुरव यांच्यासारख्या संत कवींनी त्यांचे अभंग लिहून ठेवले.
संत नामदेव यांचे मत:
संत नामदेव हे सावता माळी यांचे काव्य आणि व्यक्तिमत्त्व याबद्दल म्हणतात:
“धन्य ते अरण, रत्नांचीच खाण। जन्मला निधान सावता तो।।
सावता सागर, प्रेमाचा आगर। घेतला अवतार माळ्या घरी।।”
संत सावता माळी – जीवनी:
‘साव’ हा शब्द शुद्धता, सज्जनपणा आणि सभ्यतेचे प्रतीक आहे. संत सावता माळी यांचे जीवन याच सिद्धांतावर आधारित होते. विठोबा भक्तीत त्यांनी लहानपणापासूनच गाढा रस घेतला. फुले, फळे आणि भाज्यांच्या काढणीचे त्यांचे पारंपरिक काम होते, आणि याच सोबत ते पंढरपूरच्या विठोबाची वंदना करत असत. त्यांच्या एका अभंगात ते म्हणतात:
“आमची माळियाची जात, शेत लावू बागाईत”
सावता माळी यांनी सांगितले की, “ईश्वरभक्ती आणि कर्तव्ये यांचा संगम आपल्याला जीवनात साधता येईल”. ते म्हणत, “नाम घेतल्याने संकटं नष्ट होतात आणि हवे ते साधता येते”. त्यांना केवळ ४५ वर्षांचे आयुष्य मिळाले, तरी त्यांनी भक्तिपंथ आणि धार्मिक शिक्षणासाठी आपले जीवन समर्पित केले. त्यांच्या जीवनात समरसता आणि अलिप्तता यांचा उत्तम संतुलन होता. अरण येथील आषाढ वद्य चतुर्दशी, शके १२१७ (१२ जुलै, १२९५) रोजी त्यांनी अनंतात प्रवेश केला. काही कालनिर्णय संदर्भानुसार, त्यांची पुण्यतिथी २५ जुलै असं मानलं जातं.
सावता माळी यांचे जीवन हे कर्ममार्गी संतत्वाचे आदर्श होते. ते कधीही पंढरपूर गेले नाहीत, परंतु प्रत्यक्ष विठोबा त्यांना भेटायला आले होते. “कर्मे ईशु भजावा” या तत्त्वानुसार, सावता माळी यांचा दृष्टिकोन सर्वसामान्य लोकांसाठी एक मार्गदर्शक ठरला.
अध्यात्म आणि भक्ती:
संत सावता माळी यांचे कार्य न केवळ भक्तिरस प्रसाराचे होते, तर ते समाजातील अंधश्रद्धा आणि कर्मठतेविरुद्ध होते. त्यांनी धर्माचरणातील दांभिकता, बाह्य अवडंबर यांना कधीही स्वीकारलं नाही. त्यांच्या शिकवणीने समाजाला अंतर्मुख होण्याचे, तत्त्वज्ञान व शुद्धता स्वीकारण्याचे प्रोत्साहन दिले. ते असे मानत होते की, ईश्वराची कृपा साधण्यासाठी कोणत्याही तडजोडीची आवश्यकता नाही. ईश्वराचे ध्यान मन, वचन, आणि क्रिया या सर्व माध्यमांद्वारे सहज आणि शुद्ध असावे लागते.
याशिवाय, त्यांच्या अभंगांत त्या काळच्या भक्तिपंथाच्या तत्त्वज्ञानाचा गोडसर प्रयोग होतो. त्यांनी सांगितले की, “प्रपंच करत असतानाही परमेश्वराच्या नावाने आत्मशुद्धी साधता येते”. तसेच, “कर्ममार्गे ईश्वर सेवा करणे, हेच खरे भक्तिसाधन आहे”.
सावता माळी आणि पंढरपूरचा संबंध:
सावता माळी यांच्या आणि पंढरपूरच्या विठोबाच्या नात्यात एक विलक्षण गोडवा होता. एक प्रसंग असा आहे की, एकदा ज्ञानदेव, नामदेव आणि पांडित्य कूर्मदास यांची भेट झाली. त्या दरम्यान, पंढरपूरचा विठोबा त्यांच्या भेटीसाठी सावता माळी यांच्याकडे गेला आणि तिथेच मुलीच्या रूपात हजर झाला. हा प्रसंग एक प्रतीक आहे, ज्यातून त्यांच्या आध्यात्मिक जवळीकतेची गोडी उचलता येते.
सावता माळी यांच्या जीवनाचे खरे महत्व म्हणजे त्यांच्या प्रत्येक कर्मात त्यांनी विठोबाचा विचार केला. त्यांच्या नित्यकर्माने आणि भक्तिरसात त्यांनी समाजाला शिकवले की, “प्रपंच करत असताना, ईश्वराचे ध्यान राखणं हा सर्वोत्तम मार्ग आहे.”
संत सावता माळी – गाजलेले अभंग:
संत सावता माळी यांच्या अभंगांमध्ये गोड शब्दांची आणि साध्या जीवनातील आध्यात्मिकतेची गोडी आहे. त्यांचे अभंग सामाजिक जीवनातील नैतिकता, कर्तव्य, भक्तिरस आणि समर्पण यांची गोड सांगड घालतात. त्यांचे काही प्रसिद्ध अभंग हे खालीलप्रमाणे आहेत:
‘आमची माळियाची जात, शेत लावू बागाईत’
‘कांदा मुळा भाजी अवघी | विठाबाई माझी’
‘लसण मिरची कोथंबिरी | अवघा झाला माझा हरि ||’
या अभंगांमधून त्यांची जीवनविचारधारा आणि भक्तीचा पवित्र संदेश व्यक्त होतो. ते जीवनाच्या सर्व बाजूंना भक्तिरसाच्या दृष्टीकोनातून पाहत.
सावता माळींच्या जीवनात एक महत्वाचा तत्वज्ञानाचा ठसा होता – ‘अनासक्त वृत्तीने ईश्वरार्पण बुद्धीने केलेला प्रपंचच परमार्थ होतो’. त्यांना मोक्ष किंवा मुक्तीच्या अपेक्षेने जीवन जगायचे नव्हते. ‘वैकुंठीचा देव आणू या कीर्तनी’ ह्या ओळीत त्यांनी केवळ भक्तिरस आणि कीर्तनद्वारे ईश्वराशी संबंध जोडला.
त्यांचे आणखी एक प्रसिद्ध अभंग आहे:
‘स्वकर्मात व्हावे रत, मोक्ष मिळे हातो हात’
‘सावत्याने केला मळा। विठ्ठल देखियला डोळा।’
या ओळींमध्ये संत सावता माळी यांच्या जीवनातील कर्मयोगी दृष्टिकोन स्पष्टपणे व्यक्त होतो. त्यांचा विश्वास होता की, ‘ईश्वराच्या दर्शनासाठी कोणत्याही बाह्य यागाची आवश्यकता नाही, परंतु कर्म आणि श्रद्धेच्या मार्गानेच आत्मा शुद्ध होतो.’ त्यांच्या अभंगांमध्ये नवरसांपैकी वत्सल, करुण, शांत, आणि भक्तिरस व्यक्त होतो.
त्यांचा आणखी एक प्रसिद्ध अभंग आहे:
‘योग-याग तप धर्म | सोपे वर्म नाम घेता।।
तीर्थव्रत दान अष्टांग | याचा पांग आम्हा नको।।’
या ओळींतून त्यांचे ईश्वरभक्तीचे वचन स्पष्ट होते. त्यांनी नेहमीच सांगितले की, नावे आणि कीर्तन ह्याच्याच माध्यमातून परमेश्वराची कृपा मिळवता येते. त्यांनी संसारिक जीवन आणि भक्ती यांचे विलक्षण संतुलन दाखवले.
सावता माळी आणि बालरुपी पांडुरंग:
सावता माळी आणि पंढरपूरच्या विठोबा यांच्यातील नातं एक अद्भुत उदाहरण आहे. एक प्रसंग सांगितला जातो ज्यात ज्ञानदेव, नामदेव आणि कूर्मदास हे एकत्र भेटीला जात असताना, पंढरपूरचा विठोबा त्यांच्या भेटीला सावलायास जाऊन म्हणतो, “तुम्ही थांबा, मी सावत्याला भेटून येतो.” तो धावत सावता माळी यांच्याकडे गेला आणि म्हणाला, “माझ्या मागे दोन चोर आले आहेत, मला कुठे लपव.”
सावता माळी यांनी पंढरपूरच्या विठोबाला बालरूपात पोटावर बांधून, त्याच्यावर उपरणं किंवा कांबळे लपवले. ज्ञानदेव आणि नामदेव त्याच्या शोधात आले आणि त्यांना समजले की, पंढरपूरचे विठोबा सावता माळीच्या पोटात लपले आहेत. या कथा सत्यता आणि अतिरंजनेच्या सीमारेषेवर असल्या तरी, त्याच्याद्वारे सावता माळी आणि विठोबा यांचे अत्यंत गडद नाते समोर येते.
सावता माळी आणि त्यांच्या परमार्थाचा उपदेश:
सावता माळी आपल्या दैनंदिन कामकाजात देखील ईश्वराची भक्ती करत असत. एकदा, त्यांची पत्नी संतापली होती कारण ते सासुरवाडीस आलेल्या लोकांकडे दुर्लक्ष करत होते. त्यावेळी त्यांनी आपल्या पत्नीला परमार्थाचे महत्त्व समजावून सांगितले आणि असा उपदेश केला:
‘प्रपंचीं असूनि परमार्थ साधावा | वाचे आठवावा पांडुरंग ॥
उंच नीच कांही न पाहे सर्वथा | पुराणींच्या कथा पुराणींच ॥
घटका आणि पळ साधीं उतावीळ | वाउगा तो काळ जाऊं नेदी ॥’
सावता माळी यांच्या या उपदेशातून हे स्पष्ट होते की, प्रपंच करत असताना देखील परमेश्वराची भक्ती, साधना आणि परमार्थ साधता येऊ शकतो. त्यांचा दृष्टिकोन असेच होता की, काम करत असतानाही परमेश्वराच्या ध्यानाने आणि भक्तिरसाने जीवनात साधकत्व आणता येते.
सावता माळी हे त्या काळात एक आदर्श होते. त्यांच्या कर्तृत्वावर आधारित शिकवण, दृषटिकोन आणि परमार्थाचं पालन आजही सर्वांमध्ये प्रेरणा निर्माण करते.