sant-rajai-charitra
संत राजाई
संत नामदेव यांच्या पत्नी संत राजाई यांच्या जन्मतारखेबद्दल, जन्मस्थानाबद्दल किंवा समाधीबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही. नामदेवांच्या गाथेत त्यांच्या नावाने दहा अभंग सापडतात, ज्यामध्ये त्यांनी स्वतःची नाममुद्रा वापरली आहे. या अभंगांमधून संत राजाई यांनी आपल्या संसारातील अनुभव आणि संत नामदेव यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विविध पैलू अतिशय सुंदरपणे उलगडले आहेत. नामदेवांचे विठ्ठलावरील प्रेम आणि त्यांच्या ‘देवपिसे’पणाची चिंता राजाईंनाही सतावत होती.
संत नामदेवांसारख्या पतीला सांभाळणे, ज्यांचे मन सतत विठ्ठलाच्या भक्तीत रमलेले आहे, आणि त्याचवेळी संसाराचा गाडा हाकणे यातून निर्माण होणारी कसरत राजाईंनी आपल्या अभंगांतून प्रामाणिकपणे व्यक्त केली आहे. नामदेवांचे संतत्व आणि विठ्ठलाशी असलेले त्यांचे अनन्य नाते सुरुवातीला कुटुंबातील संतांना पूर्णपणे समजले नव्हते. त्यामुळे संसारात कर्त्या पुरुषाने काय करावे, याच्या लौकिक अपेक्षा संत गोणाई यांनी मांडल्या होत्या.
संत गोणाई आणि संत राजाई यांचा नामदेवांबद्दलचा सूर काहीसा एकसारखा असला, तरी त्यांच्या अभंगांतील भाव आणि भूमिका वेगळी आहे. गोणाई यांच्यामध्ये मातेचा वात्सल्यभाव दिसतो, तर राजाई यांच्या मनात पतीबद्दल प्रेम आणि आपुलकी आहे.
संत राजाई यांना नामदेवांच्या विठ्ठलभक्तीमुळे संसाराची झालेली दुरवस्था माता रखुमाबाईसमोर मांडावी लागली, कारण त्यांना वाटत होते की विठ्ठल त्यांच्या तक्रारी ऐकत नाही. त्यांनी आपल्या अभंगातून ही व्यथा अशी व्यक्त केली आहे:
“ऐका रखुमाबाई, विठोबाला सांगा, त्याने का हे असे वेडेपण केले? वस्त्र नाही, पात्र नाही, जेवायला काहीच नाही, तो दिवस-रात्र नाचतो निर्लज्जासारखा! माझ्या घरी चौदा माणसे आहेत, अन्नासाठी दारोदारी भटकतात. तुम्ही त्याला चांगला मार्ग समजावून सांगा, नामदेवाची ही अवस्था बरी नाही.”
खरे तर, लौकिक जीवनातील कुटुंबाची खरी परिस्थिती एका स्त्रीने दुसऱ्या स्त्रीसमोर मांडावी, तशी राजाईंनी आपल्या अभंगांतून मांडली आहे. आपल्या आजूबाजूच्या स्त्रियांचे सुखी संसार पाहून त्यांना आपल्या जीवनाची तुलना करताना अधिकच दुःख होत असे. नामदेव सतत विठ्ठलाच्या सान्निध्यात असल्याने मुलांचे आणि घराचे हाल झाले होते, हे त्या सांगतात:
“मुली आणि मुलगे मोठी झाली, पण प्राणनाथ अजूनही घरी परके आहेत. लोकांमध्ये हसतात, म्हणतात नामदेवाला पिसे लागले. आयुष्यात काही उपाय दिसत नाही, या अवस्थेने अपायच झाला. कोणीतरी मला सुख-दुःख सांगावे.”
या अभंगांतून राजाईंनी स्त्रीच्या मनाचे एक हृदयस्पर्शी चित्र रेखाटले आहे. त्यांनी थेट विठ्ठलाशी संवाद न साधता माता रुक्मिणीशी आपले मन मोकळे केले आहे. रुक्मिणीने विठ्ठलाला सांगून नामदेवांचे लक्ष संसाराकडे वळवावे, हा त्यांचा उद्देश होता. स्त्रीची व्यथा ही फक्त दुसरी स्त्रीच समजू शकते, असा भाव त्यांच्या मनात होता, म्हणून त्या रुक्मिणीशी बोलताना दिसतात.
नामदेवांच्या ‘देवपिसे’पणामुळे व्यथित झालेल्या संत राजाई यांचा जीवनप्रवास हळूहळू लौकिकातून अलौकिकाकडे सरकत गेला. पांडुरंगावरील नामदेवांची अटळ श्रद्धा पाहून त्यांनी त्यांचे श्रेष्ठत्व स्वीकारले. अशा विठ्ठलभक्त पतीची पत्नी होण्याचे भाग्य आपल्याला लाभले, याचा त्यांना अभिमान वाटत होता. त्या विठ्ठलाच्या चरणी आपली जागा मिळावी, अशी प्रार्थना करतात:
“आता या संसारात मी धन्य आहे, कारण तुमच्या अर्धांगिनीची जागा मला मिळाली. पण मला एकदा विठ्ठलाच्या पायी स्थान द्या, अशी विनंती राजाई नामदेवांना करते.”
संत नामदेवांप्रमाणे देवभक्तीचा आनंद अनुभवण्याची समजूतदार वृत्तीही राजाईंमध्ये दिसते. त्यांना जणू भक्तीचा साक्षात्कार झाला होता, असे त्यांच्या अभंगांतून जाणवते.
