sant-premabai-charitra
संत प्रेमाबाई
संत प्रेमाबाई यांचा जन्म आणि मृत्यू यांचा नेमका शक उपलब्ध नाही, परंतु त्यांचा काळ इ.स. १६५८ च्या आसपास मानला जातो. त्या गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेल्या एका छोट्या गावात राहत होत्या. त्यांच्या बालपणाबद्दल किंवा वैवाहिक जीवनाबद्दल फारशी माहिती मिळत नाही. असे मानले जाते की, लहान वयातच त्यांच्या पतीचे निधन झाले आणि त्यानंतर त्यांनी वैराग्याचा मार्ग स्वीकारला. तरीही, त्यांच्या जीवनात संसाराचे काही संदर्भ आढळतात.
ज. रा. आजगावकर यांनी त्यांच्या नावावर तीन-चार पदांचा शोध लावला आहे, जी आजही प्रसिद्ध आहेत. संत प्रेमाबाई या एक अलक्षित पण प्रभावशाली स्त्री संत म्हणून ओळखल्या जातात.
संत प्रेमाबाई लहानपणापासूनच ईश्वरभक्तीच्या मार्गाकडे वळल्या होत्या. त्यांचे संपूर्ण जीवन हे करुणेचा आणि दयेचा एक सतत वाहणारा झरा होते. त्यांचे आयुष्य सत्त्वगुणांनी परिपूर्ण होते. भक्तीच्या ओढीने त्या भागवताचे श्रवण करत असत. पती गेल्यानंतर त्यांनी आपले जीवन वैधव्यात व्यतीत केले, पण त्यांची भक्ती ही सर्वसामान्यांपेक्षा वेगळी आणि अतिशय गहन होती. भक्तीच्या बळावर त्यांनी भगवंताला आपलेसे केले होते.
त्यांच्या मनात स्वतःचा आणि परक्यांचा भेदभाव कधीच नव्हता. त्यांच्या हृदयात सर्व प्राणिमात्रांबद्दल अखंड दया आणि प्रेम वाहत असे. त्या रोज गोदावरीत स्नान करत, हरिकीर्तनात रमत, विठ्ठलभक्तीत तल्लीन होत आणि भागवताचे श्रवण करत असत. त्यांच्या घरी साधू-संतांचा आणि वैष्णवांचा नेहमीच मेळावा जमत असे.
जेव्हा त्या पुराण ऐकण्यासाठी बसत, तेव्हा त्यांच्या डोळ्यांतून अश्रूंच्या धारा वाहत असत. त्यांचा हा भावपूर्ण स्वभाव पाहून संतांनी आणि सज्जनांनी त्यांना ‘प्रेमाबाई’ हे नाव दिले.
एकदा संत प्रेमाबाई पुराण श्रवणासाठी निघाल्या होत्या, तेवढ्यात अनेक सत्पुरुष त्यांच्या घरी आले. हे सर्व उपवासाने थकलेले होते. प्रेमाबाईंच्या मनात विचार आला की, जर मी कीर्तनाला गेले, तर हे साधू-संत उपाशी राहतील. त्यापेक्षा त्यांची सेवा करणे अधिक योग्य ठरेल. हा विचार करून त्या संतांच्या भोजनाची व्यवस्था करण्यात गुंतल्या. पण त्यांचे मन मंदिरातील कीर्तनाकडे लागले होते.
मंदिरात कीर्तन सुरू झाले असेल आणि आज आपले श्रवण चुकणार, या विचाराने त्यांना वाईट वाटले. मग त्यांनी आपल्या दहा वर्षांच्या मुलाला सांगितले, “बाळा, तू कीर्तनाला जा, सर्व कथा लक्ष देऊन ऐक आणि मला येऊन सांग.” मुलगा त्या आज्ञेप्रमाणे कीर्तनाला गेला, तर प्रेमाबाई संतांच्या सेवेत मग्न झाल्या.
जेवण तयार झाल्यावर संतांनी गोदावरीच्या तीरावर स्नान केले आणि परतले. संत प्रेमाबाईंनी स्वतःच्या हाताने त्यांचे पाय धुतले, पंगती वाढल्या आणि ‘श्रीकृष्णार्पण’ म्हणून संकल्प सोडला. सर्व संतांनी भोजन करून तृप्ती व्यक्त केली. तेवढ्यात त्यांचा मुलगा कीर्तन ऐकून घरी परतला.
प्रेमाबाईंनी मुलासोबत जेवण घेतले आणि नंतर त्याच्याजवळ बसून कीर्तनातील कथा ऐकण्यासाठी उत्सुकतेने तयार झाल्या. त्यांच्यासोबत संत मंडळीही कथाश्रवणात सामील झाली. कथा ऐकताना प्रेमाबाईंचे मन पूर्णपणे त्या प्रसंगात विलीन झाले होते. कथेतील प्रत्येक घटना त्यांना आपल्या डोळ्यांसमोर घडत असल्यासारखी वाटत होती. जेव्हा त्यांनी ऐकले की, ‘श्रीकृष्णाला बांधले आहे आणि तो रडत आहे,’ तेव्हा यशोदा आणि कृष्णाची अवस्था, गौळणींचे हसणे आणि कोणीही श्रीकृष्णाला सोडवत नाही हे पाहून त्यांचे हृदय द्रवले.
त्यांचा कंठ गहिवरला आणि डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. त्या आपल्या मुलाला म्हणाल्या, “बाळा, आता हा संसाराचा सर्व भार मी तुझ्यावर सोपवते आणि मी गोकुळात जाऊन श्रीकृष्णाला मुक्त करते.”
हे शब्द उच्चारताच संत प्रेमाबाईंचा आत्मा त्यांच्या देहाचा त्याग करून चैतन्यमय स्वरूपात विलीन झाला. त्यांच्या घरी उपस्थित असलेल्या साधू-संतांना त्यांच्या या अतुलनीय कृष्णभक्तीचे आश्चर्य वाटले. त्याच वेळी, त्यांच्या देहावर अचानक सुगंधी द्रव्ये आणि तुळशीची पाने पडली. हा चमत्कार पाहून सर्व सत्पुरुषांनी संत प्रेमाबाईंचा जयघोष केला.
संत प्रेमाबाईंनी अनेक पदांची रचना केली असावी, परंतु आज फक्त तीन पदेच उपलब्ध आहेत. महिपतीबुवा ताहराबादकर यांच्या ‘भक्तलीलामृत’ या ग्रंथात ४२व्या अध्यायात त्यांचे हे अल्प चरित्र आणि त्यांची काव्यरचना सविस्तरपणे आली आहे.