sant-parisa-bhagwat-charitra
संत परिसा भागवत
संत परिसा भागवत हे संत नामदेवांचे पहिले शिष्य म्हणून ओळखले जातात आणि त्यांना वारकरी संप्रदायात एक विशेष स्थान प्राप्त आहे. पंढरपूरमध्ये नामदेवांच्या जवळ राहून परिसा भागवतांनी श्रीरुक्मिणी देवीची साधना केली, ज्यामुळे देवी प्रसन्न होऊन त्यांना वरदान दिले. देवीने त्यांना विचारले, “तुम्ही काय मागाल?” त्या उत्तरात परिसा भागवतांनी “माझं हृदय सदैव तुझ्या भक्तीत रमा असो आणि माझा संसार सुखमय व्हावा,” असा वर मागितला.
ही कथा नामदेव आणि परिसा यांच्या संवादातून पुढे आली. देवीने त्यांना एक विशेष द्रव्य (परीस) दिला, जो त्यांनी काळजीपूर्वक आपली पत्नी कमलजाकडे ठेवला. मात्र, परीसामुळे परिसा भागवतांमध्ये अहंकार येवू लागला. त्यानंतर संत नामदेवांच्या शांत आणि संयमित स्वभावामुळे त्यांचा अहंकार कमी झाला आणि ते नामदेवांचे भक्त बनले.
नामदेवांच्या सहवासात राहून भजन कीर्तन करत, परिसा भागवतांनी भक्तिरसात रंगून जीवनाचा सार्थक मार्ग निवडला. ते एक ब्राह्मण होते, तर संत नामदेव हे शिंपी होते. एका उच्च वर्गातील व्यक्तीने शिंप्याच्या शिष्यत्वाची स्वीकृती दिली, हे त्या काळातील समाजासाठी आश्चर्यकारक होते. चातुर्वर्ण व्यवस्था आणि कर्मकांडी दृष्टिकोन असतानाही परिसा भागवतांना एक अलौकिक अनुभव प्राप्त झाला आणि त्यांनी संत नामदेवांचे शिष्यत्व स्वीकारले. परिसा भागवतांच्या मते,
“तू शिंपी न माना। आम्ही उत्तम याती। वाया अहंमती पडलो देखा॥”
उच्च जातीत जन्माला येऊन अहंकाराची भावना वाढली, हे परिसा भागवतांनी स्वतः कबूल केले. यामध्ये त्यांची नम्रता आणि आत्मपरीक्षणाची भावना स्पष्टपणे दिसते.
संत नामदेवांचे शिष्यत्व स्वीकारणे, हे नामदेवांच्या परिपक्व, शांत आणि सहिष्णु व्यक्तिमत्त्वामुळे शक्य झाले. नामदेवांसारख्या प्रभावशाली आणि प्रतिभावान व्यक्तीच्या सहवासामुळे, परिसा भागवतांनी सहजपणे त्यांचे अनुयायित्व स्वीकारले. ज्ञानदेव आणि नामदेव यांच्या सान्निध्यात, त्यांच्या आचारधारणा आणि वर्तनाचा मोठा प्रभाव परिसावर पडला. त्याचप्रमाणे, समकालीन इतर संतांवरही समतेचा, आणि वैचारिक प्रगल्भतेचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून आला.
नामदेव कालखंडातील अनेक संतांना स्वतंत्र अस्तित्व कधीच दिसले नाही, कारण त्यांचा आचार-विचार आणि सामाजिक जीवनावर नामदेवांचा सखोल प्रभाव होता. ज्ञानदेव आणि नामदेवांच्या सहवासामुळे अनेक बहुजन समाजातील संतांचे जीवन एक नवा आकार घेत होते. त्या सर्वांनी एकत्र येऊन त्यांचा अंतर्बाह्य जीवनप्रवृत्ती ठरवली.
संत परिसा भागवतांचे पूर्वीचे जीवन अहंकाराने भरले होते, पण नामदेवांच्या साध्या, शुद्ध संवादामुळे त्यांचे मन शुद्ध झाले आणि विचारांत नम्रता आली. समतेचा आणि भक्तीचा भाव त्यांच्या जीवनात निर्माण झाला. नंतर त्यांनी नामदेवांच्या कीर्तनात सामील होऊन हर्षाने “राम कृष्ण हरी” म्हणून टाळ वाजवली, यातून त्यांचे भक्तिरसाने परिपूर्ण जीवनाचे दर्शन होतो.
श्रीज्ञानदेव आणि नामदेव यांचे काळ संपन्न असताना, परिसा भागवतांचे जीवन वारकरी संप्रदायाच्या प्रवाहात सामील झाले. त्यांच्या जीवनाच्या उत्तर भागात संत नामदेवांचा सहवास त्यांना लाभला. समकालीन इतर कोणत्याही संतांनी परिसा भागवतांचा थेट उल्लेख आपल्या अभंगात केलेला नाही, परंतु नामदेवांच्या काव्यांत चार प्रमुख अभंगांमध्ये संत नामदेव आणि परिसा भागवत यांच्यातील संवादाचा वर्णन केला आहे. परिसा भागवतांनी आपला अहंकार दूर केला, आणि नामदेवांचे स्तुतिस्मरण केले. त्याचप्रमाणे, श्रीज्ञानदेव, चांगदेव आणि इतर काही संतांच्या संदर्भात त्यांनी अभंग रचत नामनिर्देश केला आहे. परिसा भागवतांनी श्रीज्ञानदेव, चांगदेव आणि नामदेव यांच्याविषयी प्रचंड आदर आणि भक्तिपूर्ण भावना व्यक्त केल्या आहे.
“ज्ञानी ज्ञानदेव, ध्यानी नामदेव।
भक्ती चांगदेव पुढारले॥
या तिन्ही मूर्ती एकाचे पै असती। यांची काही भांती न घरावी।।
परिसा म्हणे जैसी सरिता सागरी। ते ते श्रीहरी मिळोनि गेले॥”
ज्ञान, चिंतन आणि भक्तीच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट मानले जाणारे तीन संत – ज्ञानेश्वर, नामदेव आणि चांगदेव यांना एकच ईश्वराच्या विविध रूपांचे दर्शन होते, अशी भक्तिपूरित भावना संत परिसा भागवतांनी आपल्या समकालीन संतांच्या संदर्भात सुसंस्कृत आणि विनम्रपणे व्यक्त केली. वारकरी संप्रदायाच्या योग-मार्गातील ध्यान आणि भान याच्या अद्वैत तत्त्वाला परिसा भागवतांनी ज्ञानेश्वर, नामदेव आणि चांगदेव यांच्याबद्दल सांगितले आहे. तीनही संतांचे अंतरंगातून केलेले दर्शन त्यांनी सहजतेने स्वीकारले.
संत ज्ञानेश्वरांच्या संजीवनी समाधीच्या प्रसंगी परिसा भागवत समकालीन संतांच्या संगतीत उपस्थित होते. संत नामदेवांच्या अभंगात (अ. २०९८, १०९९) समाधी सोहळ्याच्या वेळी कोणकोणते संत उपस्थित होते, याचा उल्लेख केला आहे. नामदेवांची मुले, चांगा वटेश्वर, विसोबा खेचर, सांवता माळी, गोरा कुंभार आणि इतर संत उपस्थित होते. या सर्व संतांसह ‘नामा तळमळी मत्सा असे’ अशी नामदेवांची अवस्था संजीवन समाधीच्या वेळी होती. समाधीच्या प्रसंगी नामदेव स्वतः परिसा भागवतांचे विशेष उल्लेख करत म्हणतात.
“परिसा भागवताने केला नमस्कार। सारे लहान थोर जमा झाले॥”
मध्ययुगीन काळातील दस्तऐवज किंवा ऐतिहासिक स्रोतांमध्ये संत परिसा भागवत यांच्या जन्म व निर्वाणकाळाबद्दल माहिती सापडत नाही. मात्र, त्यांचा पंढरपूरशी संबंध असल्यामुळे त्यांचा जन्म पंढरपूर येथेच झाला असावा, असा अनुमान व्यक्त केला जातो. ते ब्राह्मण कुटुंबात जन्मले होते, आणि त्यावेळीच्या समाजातील चातुर्वर्ण व्यवस्था लक्षात घेतल्यास, त्यांचे कुटुंब उच्च प्रतिष्ठित मानले जात होते. वेद, उपनिषदांसह इतर धार्मिक ग्रंथांचा त्यांचा सखोल अभ्यास असावा, कारण त्यावेळी ते भागवत कथा सांगत होते. त्यांची विद्वत्ता आणि ब्राह्मण्य याचा एक चमत्कारीक प्रसंग त्याच्या कथेच्या माध्यमातून प्रकट होतो.
“परिस गेऊन लोहासी लावुनि।
सुवर्ण ते करी। सुखेश संसार रहातसे॥”
पंढरपूर येथील समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला हे माहिती होते की, परिसा भागवत हे एक अत्यंत विद्वान ब्राह्मण होते. त्यांचा मुख्य कार्यक्षेत्र भागवत कथा सांगणे होतं, आणि कदाचित “ऐका” या शब्दावरूनच त्यांना “भागवत ऐका” असे सांगत असावेत. म्हणून, पंढरीतील लोक त्यांना “परिसा भागवत” म्हणून ओळखू लागले. काही विद्वान संशोधकांच्या मते, श्रीरुक्मिणी देवीने त्यांना “परीस” दिल्यामुळे त्यांचे नाव “परिसा भागवत” असे प्रसिद्ध झाले असावे.
संत परिसा भागवतांच्या काव्यसाहित्यामध्ये चमत्कारकथा ऐकाव्या लागतात. या चमत्कार कथा साधारणतः संतांच्या जीवनात किंवा भक्तीच्या मार्गावरच्या संकटांच्या दरम्यान घडलेल्या घटनांचे वर्णन करतात. संतांच्या दृष्टिकोनातून चमत्कार घडले नसले तरी भक्तिपंथातील अनुभव, भक्तांच्या भावना, आणि इतर अनहोण्या घटनेमुळे या कथांचा जन्म झाला. आजच्या विज्ञानाच्या युगात या कथांना भौतिक आणि तार्किक कसोटीवर घेतल्यास त्या खोटी वाटू शकतात, पण त्यांचा अनुभव आणि त्यामागील विश्वास हे खरे आहेत. कदाचित या कथा प्रतीकात्मक असतील, पण त्यांचे मूल्यमापन करताना त्यांना खरे मानले जाते.
गं. ब.ग्रामोपाध्ये संत काव्याच्या समालोचनात म्हणतात, “संत कवींच्या दूरदृष्टीमुळे जे काही चमत्काराच्या रूपात समाजाला दाखवले गेले, ते भोळ्या भाविकांच्या मनाला नवा मार्ग दाखवण्यासाठी केले गेले असावे. सनातन हिंदू संस्कृतीला वावरणाऱ्या वावटळीच्या काळात ही नवीन दिशा समजली होती. हा संप्रदाय धार्मिक दृष्टीकोनातून समाजाला आधार देण्यासाठी उभा राहिला होता.”
तथापि, तत्कालीन समाजाचा दृषटिकोन त्या काळातील भाविकांनी केवळ चमत्कार म्हणून घेतला, ज्या संतांनी त्या घटनांचे अनुभव घेतले होते. ग्रामोपाध्ये यांच्या मते, तत्कालीन भक्तीवृत्तीकडे, समाजाच्या धार्मिक जागृतीत त्या चमत्कारांचा परिणाम झाला, जो आपल्याला आजच्या विज्ञानकेंद्रित समाजामध्ये जास्त प्रभावी दिसतो.
संत परिसा भागवत आणि संत नामदेव यांच्यातील संवादातून हे स्पष्ट होते की, परिसा भागवतांचा अहंकार काही प्रमाणात प्रगल्भ झाला होता. एके ठिकाणी, परिसा भागवत पुराणाचा उपदेश करत होते आणि त्यात लंकेचा उल्लेख झाला. त्यावेळी नामदेवांनी परिसाला लंका कशी आहे, हे विचारले. परिसा त्याला शास्त्रावर आधारित उत्तर देण्याचा निर्धार करत सांगतो. त्यानंतर, परिसा भागवतांनी श्रीरुक्मिणीचे ध्यान केले आणि देवी समोर येताच त्यांनी नामदेवांवर असलेल्या अपमानाचा उल्लेख केला, तसेच लंकेचे दर्शन घेण्याची इच्छा व्यक्त केली. देवीने त्यांना लंका दाखविली आणि परिसा त्या स्थळावर जाऊन विभीषणाच्या निवासस्थानी पोहोचला. त्याठिकाणी परिसाला अतिशय आनंद झाला. अखेरीस, परिसाला प्रत्यक्षात नामदेव सदनासमोर कीर्तन करतानाही दिसले.
सांगा कैसी आहे लंकेची रचना। कोण-कोणत्या स्थानी राहताती।
बाबा तेचि सांगा मजलागी खूण। बोलत प्रमाण नामा त्यासी।
दोघांचा संवाद होता महाद्वारी। विस्मय अंतरी करिती संत।
परसोबा सांगत रुक्मिणी। हातावरी दाविली नगरी बिभिषणाची।
पाहूनिया लंका आनंदला मनी। पाहतो तो नामा उभा कीर्तनासी।
गुणगान असे देवाजिचे।”
संत नामदेव आपल्या कीर्तनात विठ्ठलाचा महिमा सांगत होते आणि ते म्हणत होते, “शरण जे गेले माझ्या पंढरीनाथा, नाही भयचित्ता त्यासी काही.” विठ्ठलस्वरूप सर्वत्र व्याप्त आहे आणि प्रत्येक व्यक्तीने त्याच्या शरणात जाऊन त्याची भक्ती करावी. याच वेळी, संत नामदेवांनी परिसा भागवतांना अहंकाराचा परिहार करण्यास सांगितले आणि ‘का रे अहंकार धरिलासी’ असे विचारले.
संत नामदेवांच्या शरणागतीचा आणि त्यांच्या विनम्रतेचा परिसा भागवतांना गहिरा अनुभव आला. त्यांच्या आचारधर्माच्या प्रभावामुळे परिसाला त्याच्या अहंकाराची आणि आत्मसंतुष्टीची जाणीव झाली. परिसा भागवतांच्या अभंगात हे सर्व अनुभव आणि संवाद दृश्याच्या रूपात उतरले आहेत, ज्यात रुक्मिणी देवीचा संवाद, श्रीलंका दर्शन, नामदेवांचे कीर्तन आणि नामदेव-परिसा संवाद यांचा समावेश आहे.
संत नामदेव शिंपी समाजाचे होते आणि परिसा भागवत ब्राह्मण होते. त्यामुळे परिसा भागवत नेहमीच नामदेवांना कमी लेखत, त्यांना नीच मानत असत. परंतु संत नामदेवांच्या सहिष्णुतेमुळे परिसाला समजले की, वास्तविक महानता आहे ती चरित्रात, न कि जन्मधर्मात. नामदेव म्हणाले, “तुमचे चरणांचे महत्त्व अतिशय आहे. तुमच्या चरणस्पर्शाने मी पवित्र होईल, आणि माझ्या शुद्धिकरणासाठी मी तुमच्याजवळ थांबतो. मी इथे कशासाठी फिरत आहे, फक्त तुमच्या पवित्र चरणस्पर्शाने मला शुद्धता प्राप्त होईल.”
“ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, समस्त। हे तव तुमच्या पाया पडत॥ तया दंडवत घडत। दोष जाती तयांचे॥”
परिसा भागवतांचा अहंकार आणि गर्व दूर करण्यासाठी संत नामदेव अत्यंत नम्रतेने संवाद साधत होते. त्यांचा उद्देश परिसाचा मीपणा हटवून त्याला आत्मिक शुद्धतेकडे घेऊन जाण्याचा होता. याचप्रकारे, परिसाची पत्नी कमलसा देखील त्याच्या गर्वात सुधारणा करण्यासाठी प्रयत्नशील होती. संत नामदेव हे विठ्ठलभक्त आणि धार्मिक कर्तव्यपालक होते. कमलसा आपल्या पतीला समजावण्यासाठी सांगायची
“तुम्हासी जरी चाड हरिसी।
तरी मत्सर करू नका नामदेवासी ॥
तो आलिया घरासी। हरि तुम्हासी भेटेल॥”
संत परिसा भागवतांच्या पत्नी कमलसाची संत नामदेवांबद्दल असलेली श्रद्धा अत्यंत गहिरी होती. तिला ठाम विश्वास होता की, जर नामदेवांना आपल्या जवळ आणले, तर प्रत्यक्ष विठ्ठलाची भेट होईल. संत नामदेवांबद्दल तिच्या मनात असलेली भक्ती आणि त्यांचे उच्च स्थान व्यक्त करत, ती सांगायची की, नामदेवांमध्ये एक विशेष रूप आहे. एकदा औंढ्या नागनाथ मंदिराच्या बाहेर महादेवाच्या महाद्वारात कीर्तन सुरू झालं, परंतु लोकांनी त्याला विरोध केला. त्या वेळी नामदेव दुसऱ्या बाजूस गेले आणि ‘देऊळ तयाकडे फिरले। भले नवल नामयाचे’ असे झालं.
कमलसा या घटनांमधून सांगत होती, “तुमचं अहंकार जेव्हा नष्ट होईल, तेव्हा पंढरीराज तुम्हाला नक्की भेटेल.” ती पतीला आग्रह करत असे, की तो आपला गर्व सोडून विठ्ठलाच्या मार्गावर चालू लागेल. तिचा सततचा प्रयत्न होता की, पती गर्वाच्या ओझ्यापासून मुक्त होऊन भक्तिरहिता जीवन जिऊन विठोबाशी जोडला जाईल.
“तुम्हासी गर्व जरी नसता। तरी घरी भेटता परमात्मा ॥
तुम्ही ब्राह्मण पवित्र धन्य। मुखी वेद हरीचे नाम॥
वरी गर्व अवलक्षण। सकळही धर्म लोपले॥”
संत परिसा भागवत यांचे व्यक्तिमत्त्व विविध आयामांनी संपन्न होते. त्यांच्या जीवनात समाजातील उच्च स्थानाचा अभिमान आणि ग्रंथसंग्रहाचे महत्व होते. ब्राह्मण कुटुंबात जन्मल्यामुळे, ते वेद, उपनिषद, रामायण, महाभारत आणि भागवताचे गाढ अध्ययन करत होते. त्याचप्रमाणे पंढरपूरसारख्या पवित्र तीर्थक्षेत्रात श्रीविठ्ठलाची उपासना करत, भागवत कथा सांगत ते समाजात धार्मिक विचारांचे प्रसार करत होते. श्रीरुक्मिणी देवीच्या भक्तीत त्यांची एकरूपता होती आणि त्याच्यातून त्यांना जीवनाचा साक्षात्कार मिळालेला होता.
परिसा भागवत, विद्वान असले तरी, ब्राह्मणत्वावर गर्व करत होते. त्यांना आपल्या उच्च जातीय स्थितीचा अभिमान होता आणि यामुळे अन्य जातीतल्या संतांबद्दल त्यांचे मन काहीसे थोडे अडचणीचे होते. संत नामदेवांसारख्या महान भक्त आणि इतर संत मंडळींच्या कार्याला परिसा तितका आदर देत नव्हते. त्यांचा समज होता की, ते विद्वान, बुद्धिमान, आणि उच्च जातीत जन्मले आहेत. श्रीरुक्मिणी देवीच्या कृपेमुळे ते भागवत कथा सांगत समाजात उच्च स्थान प्राप्त करत होते.
परिसा भागवतांच्या पत्नी कमलसा यांची भक्ती अत्यंत गहिरी होती. त्या पवित्र, सत्यनिष्ठ, आणि विठ्ठलभक्त होत्या. त्यांना परिसाचा अहंकार समजत होता, आणि त्या त्यावर काम करत होत्या. कमलसा सतत परिसाशी संवाद साधत त्याचा अहंकार गळून पडावा यासाठी त्यांना मार्गदर्शन करत होत्या. संत नामदेव आणि इतर संतांचा आदर करून, परिसा भागवत रामायण आणि महाभारत कथा सांगत होते. संत नामदेव हे खालच्या जातीचे होते, आणि परिसा त्यांना कमी लेखत असावेत, म्हणूनच त्यांनी श्रीरुक्मिणी देवीकडे नामदेवाच्या बाबत तक्रार केली होती.
“दोघांचा संवाद होता महाद्वारी। विस्मय अंतरी करिती संत॥
परसोबा सांगत रुक्मिणी लागून। करितो अपमान नामा माझा॥”
संत परिसा भागवतांचा संत नामदेवांविषयी अपमान नाही, तर त्यांच्यात एक प्रकारचा जलन आणि अहंकार होता. परिसा भागवत विद्वत्ता आणि ज्ञानाच्या गंधाने थोडेफार गर्व करत होते, आणि ते नामदेवांच्या मार्गदर्शनाखाली कधी कधी अहंकारापासून मुक्त होऊ लागले. परिसांच्या व्यक्तिमत्त्वात एक प्रकारचा “मीच सर्वोत्तम ब्राह्मण” असं विचार करण्याची प्रवृत्ती होती. मात्र, संत नामदेवांसोबत राहून त्या विचारांमध्ये बदल झाला.
परिसांच्या पत्नीने संत नामदेवांच्या पत्नी राजाईना परीस दाखवला, तो राजाईन नामदेवांना सांगितला. नामदेवांनी त्या परीसाला चंद्रभागेत फेकून दिलं. परिसाला याचे खूप दुःख झाले, पण नामदेवांनी त्यांना दिलेल्या उपदेशामुळे आणि त्यांच्या चमत्कारी अनुभवामुळे, परिसा भागवतांची मानसिकता बदलली. नामदेवांनी पाण्यात जाऊन ओंजळीत खडे गोळा केले आणि ते प्रत्येक खडे लोहाच्या रूपात सोने झाले. या चमत्काराने परिसाचे अहंकार गळून गेले, आणि त्यांना ईश्वराच्या सत्य आणि भक्तीचा प्रत्यक्ष अनुभव आला.
संत परिसा भागवत हे एक गडद अहंकार असलेले सांसारिक व्यक्तिमत्त्व होते, पण नामदेवांच्या साध्या आणि विनम्र वागणुकीने त्यांच्या हृदयात परिवर्तन घडवले. त्यांना समजले की, उच्च जात आणि विद्वत्ता यापेक्षा खरा भक्तिपंथ आणि ईश्वराची अनुभूती किती महत्त्वाची आहे. परिणामी, संत परिसा भागवतांनी अहंकारातून मुक्त होऊन नामदेवांचा शिष्य म्हणून स्वीकार केला. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातला हा बदल आणि अहंकाराची गळती त्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरला.
संत परिसा भागवत यांच्या नावावर श्रीसकलसंत गाथेत एकोणीस अभंगांची रचना आहे, तसेच त्यांच्या नावावर एक हिंदी आरती देखील आहे, ज्यामध्ये नामदेवांविषयी कृतज्ञतेचा भाव व्यक्त करण्यात आलेला आहे. नामदेव कृत परिसा भागवतांची संत चरित्र कथा संवादात्मक स्वरूपात आहे. हा संवाद परिसा भागवत आणि संत नामदेव यांच्यात झाला असून, त्यात पहिल्या भागात अहंकाराने भरलेल्या परिसा भागवतांचे चित्र आहे, आणि दुसऱ्या भागात नामदेवांच्या प्रभावामुळे अहंकारापासून मुक्त झालेल्या परिसा भागवतांचे दर्शन होते.
संत परिसा भागवत हे नामदेवांचे पहिले शिष्य होते, तर दुसरे शिष्य संत चोखामेळा, ज्यापैकी एक ब्राह्मण आणि दुसरा शूद्र (महार समाजाचे) होते. दोन्ही संतांनी नामदेवांच्या महिम्याची आणि भक्तिपंथाच्या तत्त्वज्ञानाची स्तुती केली आहे. नामदेवांनी आपल्या भक्तिपंथात सर्व जाती आणि पंथांतील लोकांना सामावून घेतले, त्यांना समान दर्जाची वागणूक दिली. यामुळे संत परिसा भागवत आणि संत चोखामेळा यांचे नामदेवांवर गाढ भक्तत्त्व निर्माण झाले.
परिसा भागवत यांच्या रचनांची संख्या कमी असली तरी त्या संवादात्मक तत्त्वांद्वारे आणि काव्याच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण आहेत. त्यांच्याद्वारे व्यक्त केलेले विषय म्हणजे परमेश्वराची भक्ती, अहंकाराची निवारण प्रक्रिया, सद्गुरू महिमा, आणि नामदेवांची स्तुती यांसारख्या विविध महत्त्वपूर्ण तत्त्वज्ञानाचा समावेश आहे.
जेव्हा परिसा भागवतांचे अहंकार पूर्णपणे नष्ट झाले, तेव्हा त्यांना इतर संतांच्या सोबत राहण्याची, त्यांचा सहवास मिळवण्याची इच्छा झाली. त्यावेळी त्यांनी समकालीन संतांचा अत्यंत आदर केला आणि हा आदर त्यांनी त्यांच्या अभंगांमध्ये व्यक्त केला.
“निवृत्ती सोपान हे ज्ञानेश्वर। मुक्ताई चांगदेव वटेश्वरू॥
निरंतर खेचर विसा। ब्रह्मी देखे आनंदाचा पूर ॥
अवधिया अवघा साक्षात्कार। त्याचे चरणीचा रजरेणु॥
हा नामदेव शिंपी। तयासी पाहता अनुभव सोपा॥
हे एकाचित मूर्ती पावले अशेखा। सकळाचरणी परिसा भागवत देखा॥”
परिसा भागवत यांनी आपल्या रचनांमध्ये निवृत्ती, ज्ञानेश्वर, सोपान, मुक्ताबाई या भावंडांबद्दल अपार आदर आणि भक्तिभाव व्यक्त केला आहे. त्यांचे कार्य आणि प्रभाव यावर प्रेम आणि आदर व्यक्त करत, त्यांनी चांगा वटेश्वर, विसोबा खेचर, आणि नामदेव यांचं पारमार्थिक कार्य आणि श्रेष्ठता देखील दाखवली आहे. या सर्व समकालीन संतांबद्दल त्यांनी अत्यंत विनम्रतेने गुरुभाव प्रकट केला आहे. विठोबाची परम भक्ती ज्या संतांनी गाठली, अशा परमगुरूंविषयी संत परिसा भागवत आपल्या अभंगांमध्ये अत्यंत आदर आणि भक्तिभाव व्यक्त करताना दिसतात.
पैल मेळा रे कवणाचा। नामा येतो केशवाचा ॥
ब्रिद दिसते अंबरी। गरुड टके यांच्या परी॥
या परिसा येतो लोटांगणी। नामा लागला त्याचे चरणी॥”
येथे नामदेवांची स्तुती करत, गुरू नामदेवांनी माझ्या मनातील अहंकाराला दूर करून मला आपल्या सान्निध्यात घेतले. त्यामुळं माझे संपूर्ण जीवनच बदलून गेले, असा नम्र भाव व्यक्त करत ते म्हणतात.
मागे होते ते अवघेचि विसरले। लोटांगणी आले नामयासी।
परिसा म्हणे नामया बरवे तुझे गाणे। जैसे का नाणे टाकसाळीचे॥”
संत परिसा भागवतांची कविता अध्यात्म आणि भक्तीचे गहन दर्शन देणारी आहे. नामदेवांविषयीचे त्यांचे भक्तिभाव अत्यंत हळव्या आणि आत्मीयतेने व्यक्त होतात. त्यांच्या कवितेचे स्वरूप एक संवादात्मक असलेले आहे, जे विशेषतः नामदेव आणि परिसा यांच्यातील संबंध दर्शवते. या संवादातून परिसांच्या अंतरीचा भाव, त्यांचे आत्म्याचे उदात्ततेकडे झुकलेले असणे, दिसून येते. संत सज्जनांचे आदरभाव अत्यंत विनम्रपणे अभंगांमधून व्यक्त केले जातात. संतांच्या सहवासामुळे ब्रह्मसुखाचा अनुभव मिळवून मन आनंदित होते, म्हणूनच परिसा भागवत विनम्रतेने सांगतात, “सकळचरणी परिसा भागवत देखा.”
संत नामदेवांच्या संगतीत आलेल्या बदलांचे परिसा भागवत नेहमीच प्रांजळपणे सांगतात. पूर्वीच्या जीवनाच्या विस्मरणाच्या आणि नामयाशी लोटांगणी घेणाऱ्या अवस्थेतील त्यांचा अनुभव अभंगांमध्ये व्यक्त होतो.
त्यांच्या कविता अत्यंत प्रामाणिक, विनम्र, आणि मधुर भावनेने भरलेल्या असतात. परिसा भागवत यांच्या कवितेचे एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे, त्यांच्यातील संत नामदेवांबद्दलच्या भक्तिभावाचा आणि आदराचा गहिरा ठसा.
संत नामदेवांच्या भक्ति आणि अभंगवाणीचा प्रभाव त्यांच्या समकालीन संत समुदायावर मोठा होता. त्यांचं नामसंकीर्तन आणि ईश्वरभक्तीच्या वर्तुळात समाजातील विविध जातींतील लोक एकत्र येऊन विठ्ठलभक्तीचा अनुभव घेत होते. त्यात विशेषतः जगमित्र नागा, जोगा परमानंद यांचाही समावेश होता, आणि ते सर्व संत परिसा भागवतांसोबत भक्ति भावात रममाण होत होते.
संत परिसा भागवतांनी संत नामदेवांच्या पूर्वजन्मांचे विस्तृत वर्णन केले आहे. त्यांच्यामध्ये नामदेव हे केवळ भक्त नव्हे, तर देवस्वरूप, सर्वात्मा होते, असे ते दर्शवतात. परिसा भागवत यांच्या अभंगांमध्ये नामदेवांचे युगानुसार रूपे दाखवली आहेत—प्रल्हाद, अंगद, उद्धव आणि अंततः संत नामदेव, जे आजकल केवळ विठ्ठलस्वरूप होते. चारही युगांत एकच नामदेव जणू प्रकटले होते, आणि त्यांना देवत्व प्राप्त झाले होते.
संत परिसा भागवतांची वाङ्मयीन वैशिष्ट्ये अत्यंत गहन आणि भावपूर्ण आहेत. ते नामदेवांचे आदर्श शिष्य होते आणि त्यांच्या अभंगांची रचना जरी थोडक्यात असली, तरी त्या अभंगांमधून नामदेवांविषयी असलेला प्रेमाचा अत्यंत गहिरा भाव व्यक्त झाला आहे. संत परिसा भागवतांनी नामदेवांवरील भक्तीचे सूक्ष्म आणि सहजसुंदर वर्णन केले आहे, ज्यातून त्यांचा आंतरिक भाव स्पष्ट होतो.
उदाहरणार्थ, “परिसा म्हणे नाम्या मी तुज देखिले। प्रत्यक्ष विठ्ठल ऐसे जाण॥” या ओवीत त्यांनी केवळ शब्दांत नामदेवांचे वर्णन केले नाही, तर त्यांना प्रत्यक्ष विठ्ठलाच्या रूपात पाहिले, हे व्यक्त केले आहे. पुढे ते म्हणतात, “तूच तू विठ्ठल तूच तू विठ्ठल। हाचि सत्य बोल जाण आम्हा ॥” या ओवीत शिष्यत्वाची सर्वोच्च भावना व्यक्त केली आहे, जे वारकरी संप्रदायाच्या अद्वैत भक्तीच्या तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक आहे.
संत परिसा भागवत यांच्या काव्याच्या एकूण रचनांमध्ये प्रतिमा, प्रतीके आणि रूपकांचा अत्यंत सुंदर उपयोग केलेला दिसतो. नामदेवांच्या सहवासात राहिलेल्या शिष्याच्या भावजीवनाचे सुंदर चित्र रचनांद्वारे व्यक्त केले गेले आहे. काव्याची मांडणी सहज आणि सुलभ आहे, ज्यामुळे वाचनात आनंद मिळतो. त्यांच्या अभंगांमध्ये ‘दुधावरची साय’, ‘रसाळ अमृत’, ‘नामयाचे गीत’, ‘पुष्पांचा वर्षाव’ यासारख्या प्रतीकांचा वापर केलेला आहे, ज्यामुळे काव्याला एक अलौकिक रूप प्राप्त झाले आहे.
परिसा भागवतांच्या अभंगांमध्ये विविध अलंकारांचा वापर करून त्यांचा भावनात्मक अर्थ अधिक गहिरा आणि आकर्षक बनवला आहे. ‘अलंकापुरी ज्ञानिया’, ‘वैष्णवी नामाचा घोष करी’, ‘इंद्रनील सोपान’, ‘नयन पुंजाळती’, ‘संताची करणी’ अशा शब्दप्रयोगांनी त्यांच्या काव्याला एक नवा आयाम दिला आहे. हे शब्द काव्याच्या गतीला प्रवाही बनवतात, आणि त्याच्या भावनात्मक उंचीला वाढवतात.
संत परिसा भागवत विठ्ठल मंदिराच्या महाद्वारात संत सजनांना आणि भक्तांना महाभारत, भागवत अशा धर्मग्रंथांच्या कथा ऐकवित असत. त्यामुळे त्यांच्या अभंगांत कथात्मकता आणि प्रवाहीपणा दिसतो. काही अभंगांच्या प्रारंभात अंत्ययमक वापरले गेले आहे, जे अभंगाच्या शेवटच्या चरणावर अर्थाचा ठसा सोडतात.
“परसा म्हणे नामयासी। अरे नामदेवा परियेसी ।
तू तव दवडिल्या न जसी। मनी न लाजसी असुनी॥”
“नामयासी”, “परियेसी”, “जसी” यांसारख्या शब्दांच्या वापरामुळे अभंगाच्या रचनेत एक विशेष प्रवाह निर्माण होतो. एक भागवत कथन करणारा महाराज, श्रोत्यांना सहज समजेल आणि रुचेल अशी सोपी व स्पष्ट भाषा वापरून त्यांचा संदेश पोचवतो. साध्या, सुलभ शब्दांच्या वापरामुळे अर्थात कोणतीही गोंधळ उडवली जात नाही, आणि परमात्म्याच्या स्वरूपाची उकल करताना गूढता किंवा अनाकलनीयता कधीही जाणवत नाही. रचनांचा मुख्य तत्त्व म्हणजे संवादात्मकता, जी परिसा भागवतांनी आपल्या काव्यतून प्रभावीपणे व्यक्त केली आहे.
“यावरी नामदेव काय बोलिल। आजि मनी संतोष फार झाला।
शब्द पूर्वजांचा ऐकिला। आनंदे भरला सागर।
परसोबास म्हणे नामा। चरण तीर्थ द्यावा आम्हा॥”
यासारख्या सहज सुंदर शब्दांमधून परस्परांच्या मनातील भावना पारदर्शकपणे संवादाच्या माध्यमातून सांगितलेल्या दिसतात. त्यामुळे नामदेव शिष्य परिसा भागवत यांचे सर्व अभंग वाचनीय झाले आहेत; परंतु परिसोबांच्या अनेक अभंगांमधून ठिकठिकाणी ‘विष्णुदास नामा’ असा नामदेवांच्या संदर्भात शब्द वापरला आहे. असा अभंग नामदेव शिष्य परिसांचा आहे का, अशी शंका येते.
संत परिसा भागवतांचे अभंग जरी भावरसांनी गहिर्या न ओथंबलेले असले तरी, ते नामदेवकालीन भक्तिसंप्रदायाच्या भक्तिमय स्वरूपात एकात्मतेने व्यक्त होतात. त्यांच्या अभंगांमध्ये काही प्रमाणात स्वयंस्फूर्त प्रतिभेचा ठसा आढळतो. भक्तीच्या प्रांगणात कवितेला स्पर्श करणारी प्रतिभा त्यांच्या लेखनात दिसून येते.
श्रीज्ञानदेव आणि नामदेव यांच्या सहवासात, टाळ-मृदंगाच्या ध्वनीत भक्तीच्या स्वरूपाची गोडी पेरण्यासाठी संत परिसा भागवतांनी अथक प्रयत्न केले. त्या काळात वारकरी पंथाची प्रभावशाली वाढ झाली होती, आणि जात-पात, धर्मभेद अशा अडचणी कमी होऊ लागल्या होत्या. समता आणि विश्वबंधुतेचा संदेश जास्त स्पष्ट होऊ लागला. चंद्रभागेच्या काठावर संत नामदेव यांच्या भगव्या पताके खाली विविध जातींचे लोक एकत्र आले आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाने एक सशक्त जीवन जगले. सामान्य जनतेला तत्त्वज्ञान सोप्या चमत्कारीक कथा आणि पौराणिक संदर्भांद्वारे समजावले जात होते