संत निवृत्तीनाथ

संत निवृत्तीनाथ आणि संत ज्ञानेश्वर ह्या दोघांनी साखर क्षेत्रातील मोठे संत म्हणून अवगड केले आहे. निवृत्तीनाथ यांच्या विचारात गहिनीनाथ यांची निवृत्तिनाथांना देव्हायला उदार केले आहे. नाथ संप्रदायाच्या गहिनीनाथांनी अत्यंत गहिनीत त्यांना निवृत्तिनाथांना देव्हायला उदार केले आहे.


sant-nivruttinath-charitra


निवृत्तिनाथांचे जन्मवर्ष १२७३ किंवा १२६८ असे माहिती उपलब्ध आहे. ज्ञानेश्वर, सोपानदेव मुक्ताई, आणि निवृत्तिनाथ – ह्या चार विशेष आत्मज्ञानात आळेलेल्या भावंडांमध्ये निवृत्तिनाथ हे प्रमुख आहेत. निवृत्तिनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे प्रामुख्य गुरू होते. त्यांनी ज्ञानेश्वरांना संस्कृतमध्ये लिहिण्याचा प्रोत्साहन दिला, ज्यामुळे आमच्या सामान्य माणसांना गीता या प्राचीन ग्रंथाच्या आवाजात समजून घेण्याची क्षमता मिळाली. या प्रकाराने, ज्ञानेश्वरांनी भावार्थदीपिका (ज्ञानेश्वरी) या महत्त्वाच्या ग्रंथाची रचना केली.


गैनीनाथ आणि गहिनीनाथ हे निवृत्तिनाथांचे मार्गदर्शक गुरू होते. एक अभंगामध्ये निवृत्तिनाथांनी ज्ञानाच्या मार्गावर ध्येय स्थापित केले आहे – “निवृत्तिचे ध्येय कृष्ण हा चि होय, गैनीनाथे सोय दाखविली”. त्यांच्या अभंगांत योग, अद्वैत, आणि कृष्णभक्ती ह्या तीन मार्गांवर चर्चा केली जाते. या अभंगांमध्ये रसवत्ता आणि ध्यानसंगतीच्या अंशांवर विचार केले जाते; तथापि, निवृत्तिनाथांच्या या अभंगांची प्रमुखता कवी या भेटीच्या नात्याने असते नाही, तर त्यांच्या गुरू, ज्ञानेश्वरांच्या मार्गदर्शनाने असते.



त्यांनी ‘आपले संपूर्ण अध्यात्मधन ज्ञानेश्वरांना देऊन त्यांना यश दिले व आपण त्या यशापासूनही निवृत्त झाले’ असे निवृत्तिनाथांबद्दल म्हटले जाते. ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्याबद्दलचा आदर अनेक ठिकाणी व्यक्त केला आहे. त्यांच्याशी संतंमंडळींसह केलेल्या अनेक तीर्थांच्या यात्रेतही निवृत्तिनाथ त्यांच्या सोबत होतो. निवृत्तिदेवी, निवृत्तिसार आणि उत्तरगीताटीका असे तीन ग्रंथही निवृत्तिनाथांनी लिहिले असून ते अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते; परंतु ते आता लापत आहेत. रा. म. आठवले यांनी निवृत्तेश्वरी असा एक ग्रंथ संबोधित केला आहे. ज्ञानेश्वरीप्रमाणेच तो एक गीतेवरील एक भाष्य आहे. तथापि हा ग्रंथ अद्याप सिद्ध झालेला नाही असे मानले जाते. धुळ्याच्या श्रीसमर्थवाग्देव मंदिरात ‘सटीक भगवद्गीता’ आणि ‘समाधि बोध’ या दोन हस्तलिखित ग्रंथ निवृत्तिनाथांच्या म्हणून संग्रहित केले गेले आहेत.


ज्ञानेश्वर आणि सोपानदेव समाधिस्थ झाल्यानंतर, मुक्ताई ‘अन्नपाणी सकळ’ म्हणून या लोकांसमोरील आपल्या स्वार्थाच्या बंधनांचा त्याग केला आणि परलोकात निवास केला. नंतर, लवकरच निवृत्तिनाथांनीही त्र्यंबकेश्वरी देह ठेविली. त्यांची समाधी त्यांच्या निवासस्थानावरच बांधली आहे. निवृत्तिनाथांची पुण्यतिथी ज्येष्ठ शुद्ध द्वादशीला असते.

निवृत्तिनाथांनी ज्ञानदेव, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई यांच्याचे माता-पित्याचे वात्सल्याने सांभाळ केले. निवृत्तिनाथांनी ज्ञानेश्वरांना संस्कृतमध्ये असणारी गीता या प्राचीन ग्रंथाच्या आवाजात समजून घेण्याची क्षमता वाढविण्याचा प्रोत्साहन दिला. त्याप्रमाणे ज्ञानेश्वरांनी भावार्थदीपिका (ज्ञानेश्वरी) या महत्त्वाच्या ग्रंथाची रचना केली.

सुमारे चारशे योगपर, अद्वैतपर आ​णि कृष्णभ​क्तिपर असे अभंग आ​णि एक ह​रिपाठ एवढी रचना निवृत्तिनाथांनी केली आहे. निवृत्तिदेवी, निवृ​त्तिसार आ​णि उत्तरगीताटीका असे तीन ग्रंथही निवृ​त्तिनाथांनी ​लिहिल्याचे म्हटले जाते; परंतु ते आता लापत आहेत. धुळ्याच्या श्रीसमर्थवाग्देव मंदिरात ‘सटीक भगवद्गीता’ आणि ‘समाधि बोध’ या दोन हस्तलिखित ग्रंथ निवृत्तिनाथांच्या म्हणून संग्रहित केले गेले आहेत.



विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह त्र्यंबकेश्वराच्या डोंगरावर गेले. त्या क्षणी डोंगराच्या रुपात वनजीवनाची सुंदरता साक्षात्कार करायला लागले. अरण्यात हिंडतांच्या करांना आवाज आली. सर्वांनी त्या वाघाच्या आवाजाच्या धक्क्यात चारणांचे शिक्षण घेतले. विठ्ठलपंत त्या अद्भुत प्राकृतिक सौंदर्याच्या दृश्यांमध्ये तलाशीत होते. पळून अरण्यातून बाहेर पडल्यावर, विठ्ठलपंत असा दृश्य पहा; निवृत्तीनाथ कुठे आहे? पर्यायी शोध केल्यावरही, निवृत्तीनाथ दिसले नाही. आठ दिवसांनी अशी पळवण झाली, आणि नवव्या दिवशी विठ्ठलपंत निवृत्तीनाथ म्हणून ओळखले. सर्वांना आनंदाची अनुभूती होती. विठ्ठलपंत अधिक उत्साहाने दिसत होते. त्यांनी त्या अनुभवाचा भाग घेऊन विचारले.


“कुठे होतास इतके दिवस?” विठ्ठलपंत निवृत्तीनाथला विचारले, “बाबा, तू कुठे होतोस?” निवृत्तीनाथ म्हणाला, “बाबा, वाघाला भिऊन पळतांना मी एका गुहेत शिरलो. त्या ठिकाणी एक संन्यासी बसले होते. त्या अंधाऱ्या गुहेतही त्यांची कांती मला स्पष्ट दिसत होती. त्यांचे नाव गहिनीनाथ.

त्यांनी मला योग शिकवला आणि ‘आता जगामध्ये गांजलेले जीव आहेत, त्यांना तू सुखी कर’, असे सांगितले.”

नंतर मुलांची मुंजीची वेळ आली. मुंज करण्यासाठी त्यांना घेऊन विठ्ठलपंत आळंदीला आले; पण आळंदीच्या निष्ठूर लोकांनी त्यांना सांगितले,

“तुम्ही संन्यासातून परत गृहस्थाश्रम स्वीकारला आहे. तुम्हाला देहान्त प्रायश्चित्ताविना दुसरे प्रायश्चित्त नाही. ते तुम्ही घ्याल, तरच मुलांच्या मुंजी होतील.

हे उत्तर ऐकून विठ्ठलपंत घरी गेले.

मुले गाढ झोपेत आहेत, हे पाहून विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांनी आपल्या घरचा निरोप घेतला.

ते थेट प्रयागला गेले आणि त्यांनी गंगेमध्ये जलसमाधी घेतली.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी मुले उठल्यानंतर त्यांना आपले आई-वडील घर सोडून गेल्याचे कळले.

त्यांच्या डोक्यावरचे छत्रच नाहीसे झाले.

सर्व भार निवृत्तीनाथांवर पडला होता.

निवृत्तीनाथांनी ज्ञानदेव, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई यांचा माता-पित्याच्या वात्सल्याने सांभाळ केला.



संत निवृत्तीनाथ महाराजांचे समाधी मंदिर, श्री क्षेत्र त्र्यंबकेश्वर येथे स्थित आहे. ज्ञानदेव-सोपान आणि मुक्ताई हे त्यांच्या समाधींच्या स्थानांवर उभे आहेत. सद्गुरू निवृत्तीनाथ महाराज यांची संजीवन समाधी त्या स्थानावर स्थापन केली गेली होती. त्यांच्या समाधीचे उद्घाटन शके १२१८ मधील ज्येष्ठ कृ. त्रयोदशी या दिवशी १७ जून १२९७ रोजी त्र्यंबकेश्वर येथे झाले.

समाधीच्या आसपास इ. स. १८१२ मध्ये दगडी मंदिर उभारण्यात आले. त्र्यंबकेश्वर येथील ब्रह्मगिरी पर्वताच्या अगदी पायथ्याशी असलेले हा समाधी मंदिर वारकरी संप्रदायाचे श्रद्धास्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे.

या मंदिरात निवृत्तीनाथ महाराजांची समाधी व मागे विठ्ठल रखुमाईच्या मूर्ती आहेत, ज्यामुळे हा स्थान धार्मिक आणि आध्यात्मिक प्रसन्नता वाटते.