sant-nirmala-charitra
संत निर्मळा
संत निर्मळा यांचा जन्म बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहुणाराजा या गावात झाला. या गावातील निर्मळा नदीवरूनच त्यांना ‘निर्मळा’ हे नाव प्राप्त झाले. संत निर्मळा यांचा संबंध संत चोखा मेळा यांचे कुटुंबाशी होता, त्याचप्रमाणे सोयराबाई यांच्या नणंद होत्या. त्यांचे कुटुंब पंढरीच्या वारीला नेहमीच जात असे, परंतु चोखा मेळा यांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी आपला मुक्काम पुन्हा मेहुणाराजा येथे ठरवला. आजही त्या नदीकिनारी त्यांच्या समाधीचे स्मारक उभे आहे.
त्यांच्या काळात, समाजामध्ये वर्णव्यवस्था आणि कर्मकांडांच्या धडाक्यातून सामान्य माणूस चांगल्या जीवनाच्या आशेपासून दूर जात होता. त्या काळात समाजातील उपेक्षित वर्गाला चांगल्या जीवनासाठी एक पर्याय मिळवून देण्याचे काम संत निर्मळा यांच्याकडून करण्यात आले. त्या स्पष्टपणे सांगत होत्या की कर्मकांडांत अडकण्यापेक्षा भगवंताच्या नामाचा स्वीकार करा, कारण त्यातच जीवनाची खरी मुक्ति आहे.
निर्मळा यांचे अभंग समाजातील सर्व वर्गांना एकत्र करण्यासाठी आणि त्या सर्वांना भगवान विठोबाचे नाम जपण्याची सल्ला देण्यासाठी होते. त्यांच्यासाठी नामसाधनेच जीवनाचा सर्वात सोपा आणि प्रभावी मार्ग ठरला. त्या नामाच्या महात्म्याचे विश्लेषण करतांना त्या म्हणतात, “संसाराचे कोण कोड, नाही मज त्याची चाड. एका नामेंचि विश्वास, दृढ घालोनिया कांस.” म्हणजेच, आपले जीवन भगवंताच्या नामावर आधारित असावे, हीच त्यांची शिकवण होती.
निर्मळा यांचे अभंग ना फक्त धार्मिक मार्गदर्शन होते, तर सामाजिक सुधारणा आणि कधी न कधी पारंपारिक प्रथा आणि शोषणावर प्रहार करणारे होते. त्या कार्यकर्त्यांच्या उद्दीष्टांना भेट देऊन त्यांनी जीवनात एक स्वच्छ आणि सोपी दिशा दर्शविली. त्यांची अभंग रचनांमध्ये कार्यक्षमतेने कर्मकांडांवर टीका केली आणि शुद्ध श्रद्धेच्या माध्यमातून लोकांपर्यंत एक सुसंस्कृत समाज निर्माण करण्याची प्रेरणा दिली.
संत निर्मळा यांची भक्तिरचनांची नक्कल आजही समाजाला मार्गदर्शन करत आहे. त्यांचे कार्य आणि विचार लोकांच्या हृदयात घर करून, समाज सुधारणा आणि भक्तिपंथाच्या प्रचाराचे एक महान उदाहरण ठरले आहे.