sant-narhari-sonar-charitra
संत नरहरी सोनार:
श्री संत नरहरी सोनार यांचा जन्म देवगिरीत झाला. प्रारंभात ते शैवपंथी होते, परंतु एक दिवस त्यांना साक्षात्कार झाला की शिव आणि विठोबा हे एकच आहेत. त्यानंतर त्यांनी आपला जीवनमार्ग विठोबा भक्तिमय केला. संत नरहरी सोनार यांच्या नावावर थोडेच अभंग उपलब्ध आहेत. त्यामध्ये ‘सवंगडे निवृत्ती सोपान मुक्ताई’, ‘शिव आणि विष्णू एकचि प्रतिमा’, ‘माझे प्रेम तुझे पायी’, आणि ‘देवा तुझा मी सोनार’ यांसारखे प्रसिद्ध अभंग आहेत.
संत नरहरी सोनार वारकरी संप्रदायाशी संबंधित असले तरी, त्यांनी शैवपंथी धर्माचा पालन करणारा काळ पार केला होता. त्यांचा कुलवृत्तांत रामचंद्रदास, कृष्णदास, हरिप्रसाद, मुकुंदराज, मुरारी, अच्यूत आणि नरहरी यांच्यापर्यंत पसरलेला आहे. नरहरी सोनार यांच्या पत्नीचे नाव गंगा होते, आणि त्यांच्या मुलांची नावे नारायण आणि मालू होती.
संत नरहरी महाराजांचा जन्म सवंत शके १११५ मध्ये पंढरपूर येथे श्रावण शुद्ध त्रयोदशीच्या दिवशी झाला. त्यांचा नामकरण संस्कार महान योगी चांगदेव महाराजांनी केला. वयाच्या सातव्या वर्षी नरहरी महाराजांचा यज्ञोपवीत आणि उपनयन संस्कार झाला. गहिनीनाथ महाराजांकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा आणि गायत्री मंत्र घेतला. अठरा ते वीस वयाच्या दरम्यान त्यांनी गंगाबाईशी विवाह केला. सुमारे १२७६ च्या आसपास, संत नरहरी महाराजांचे जीवन पारंपरिक आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या सुख-समाधानाने प्रवर्तित झाले.
संत शिरोमणी नरहरी महाराज :
एका महाशिवरात्रीच्या पवित्र दिवशी आच्युतबाबा आणि त्यांची पत्नी सावित्रीबाई मल्लिकार्जुनाच्या मंदिरात पूजा करत होते, त्यावेळी भगवान शंकर साक्षात प्रकट झाले आणि त्यांना परमधामाच्या मार्गावर जाण्याचा संकेत दिला. त्याच क्षणी आच्युतबाबा आणि सावित्रीबाई यांचे आत्मा परमात्म्यात विलीन होऊन एक अद्भुत घटना घडली. माता-पित्यांच्या निधनामुळे नरहरी महाराजांना अत्यंत दुःख झाले, परंतु लवकरच त्यांची व्यस्तता प्रेमळ पत्नी, सोनारी कलेचा व्यवसाय आणि शिवभक्ती यामध्ये रमली, ज्यामुळे त्यांचे दुःख हळूहळू कमी झाले. ते नियमितपणे वर्णाश्रमधर्मानुसार कर्म करु लागले.
नरहरी महाराज हे एकनिष्ठ शिवभक्त होते. पंढरपूरमध्ये राहून ते पंढरंगाचे दर्शन देखील टाळत होते, मंदिराचा कळसाकडे देखील त्यांचा दृष्टिकोन नव्हता.
पण एक दिवस त्यांना एक अद्वितीय अनुभव आला, ज्यामुळे त्यांना समजले की भगवान शंकर आणि पंढरंग हे एकच आहेत. हे सिद्धांत त्यांना अत्यंत ठामपणे जाणवले.
नंतर नरहरी महाराजांनी पंढरंगाच्या साकार रूपात त्याचे पवित्र सेवा आणि भक्ती केली. ते नियमितपणे मंदिरात बसून विठोबाचे भजन आणि कीर्तन करु लागले. भगवान याच्या अस्सीम भक्तीने प्रसन्न झाले आणि त्यांना सगुण पंढरंगामध्ये निर्गुण निराकार परमब्रम्ह दिसू लागला. त्यांच्या हृदयात भगवान वास करू लागले आणि एक दिवस नरहरी महाराजांच्या दुकानात भगवान शंकर साक्षात दिसले आणि त्यांचे दागिने घडवू लागले.
नंतर संत नरहरी महाराजांनी पूर्णपणे संसाराशी अनासक्त होऊन ब्रह्मस्थितीला प्राप्त केले. त्यांचा ज्ञानदिवा आता वैकुंठाच्या मार्गावर तेजस्वी होऊन प्रज्वलित झाला होता. ते सतत मंत्रगूंज करत होते. “आपल्या गावात तरी ये, हो दया, मला भेट,” असे ते गुणगुणत होते. त्यांचा भक्तिप्रेम पाहून देवतेही चिंतेत पडले आणि त्यांना दया आली.
माघ शुद्ध त्रयोदशीस, नरहरी महाराजांनी मल्लिकार्जुन देवतेचे पूजन केले आणि पत्नी, मुलं, सुना, नातवांच्या अंतिम निरोप घेतला. त्यांनी आपल्या पारंपरिक निवासस्थानाला वंदन केले.
या महान संताच्या शरीरात भक्तिरस आणि ईश्वरी शक्तीचा अनुभव चालू होता. विठोबाच्या सेवेसाठी त्यांनी आपले हाती विळखा घातला आणि एक चमत्कार घडला. देवाच्या कटीमध्ये हा भक्तराज पूर्णपणे विलीन झाला. संत नरहरी महाराजांनी विठोबा समोर आत्मसमर्पण केले आणि सांगितले, “नामा म्हणे नरहरी सोनार, अलंकार देवाचा हा.”
संत नरहरी सोनार यांची शिवभक्ती अत्यंत प्रगल्भ आणि निष्ठावान होती. पंढरपूरमधील अन्य संतांसोबत, त्यांनी आपल्या भक्तीचा प्रभाव महाराष्ट्रभर पसरवला. विविध समाजाच्या आणि जातींच्या संतांनी एकत्र येऊन वारकरी संप्रदायाला चालना दिली होती, त्यात संत नरहरी सोनार यांचा देखील महत्त्वाचा सहभाग होता.
त्यांचा व्यवसाय दागिन्यांचा होता, आणि त्यांची कलेची हुशारी त्या काळी प्रसिद्ध झाली होती. त्यांनी आपल्या कौशल्याच्या जोरावर पंढरपूरमध्ये एक यशस्वी व्यवसाय उभा केला. नरहरी सोनार हे एक अपार शिवभक्त होते. त्यांच्या कुटुंबात शिवभक्तीची परंपरा पिढ्यानपिढ्या चालत आली होती. त्यांच्या भक्तीचे पंढरपूरमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वर्णन होत असे.
ते प्रत्येक दिवशी सकाळी उठून शिवाची पूजा करीत. पहाटे जोतिर्लिंगावर बेलपत्र अर्पण करणे हे त्यांचे नियमित कार्य होते. त्यांच्या शिवभक्तीमुळे इतर देवतेप्रति त्यांची श्रद्धा कमी होती, आणि म्हणून काही लोकांना त्यांची ही विचारधारा आवडत नसे.
संत नरहरी सोनार यांना पांडित्य आणि भक्तिरसात बुडालेल्या जीवनाचे एक अद्भुत अनुभव आला. एके दिवशी पंढरपूरमधील सावकाराने विठोबाला नवस केला होता आणि त्याला पुत्र प्राप्ती झाली. त्याच्या मनात विचार आला की विठोबासाठी सोन्याची साखळी बनवावी, म्हणून तो संत नरहरी सोनार यांच्याकडे गेला, कारण ते उत्कृष्ट सोनार होते.
संत नरहरी सोनार यांनी प्रथम साखळी बनविण्यास नकार दिला कारण त्यांना शंकराशिवाय इतर कोणत्याही देवतेची पूजा करणे शक्य नव्हते. मात्र, सावकाराने विठोबाचा कमरेचा माप दिले आणि संत नरहरी सोनार यांनी साखळी तयार केली. पण ती साखळी विठोबाच्या मूर्तीला जास्त होऊन टाकली, त्यामुळे सावकाराने संत नरहरी सोनार यांना माप योग्य करून द्यायला सांगितले.
नरहरी सोनार ने त्या मापानुसार साखळी तयार केली, पण तेव्हा साखळी फेकल्यावर ती थोडी जास्त मोठी झाली. गोंधळून गेलेले नरहरी सोनार मंदिरात गेले आणि विठोबाच्या मूर्तीसमोर डोळ्यावर पट्टी बांधून साखळी घालण्याचा प्रयत्न केला. त्यावेळी त्यांना व्याघ्र चर्म आणि गळ्यात शेष नागाची अनुभूती झाली, आणि ते त्याच वेळेस विठोबाच्या रूपात शंकरचं दर्शन करत होते.
तेव्हा त्यांना हे लक्षात आले की भगवान शंकर आणि पांडुरंग हे एकच आहेत. त्यानंतर ते पूर्णपणे विठोबाच्या भक्तीत बुडाले आणि देवाला समर्पित झाले. त्यांच्या वचनात “देवा तुझा मी सोनार, तुझ्या नामाचा व्यवहार” असे म्हटले गेले.
संत नरहरी सोनारांचा जन्म आणि जीवन हे हरि-हर वाद निवारण करण्यासाठी होते. परंतु त्यांचा जन्मानंतर, वाद पूर्णपणे मिटवण्यात येऊ शकला नाही. त्यांचे चरित्र ‘धुंडीसुत मालु’ यांनी लिहिले आहे, आणि ‘भक्ती कथामृत’ या ग्रंथात देखील संत नरहरी सोनार यांचे कार्य आणि भक्तीचा अनुभव मांडला आहे.
नरहरी महाराजांचा पुण्यतिथी महोत्सव प्रत्येक वर्षी पंढरपूर आणि परळी वैजनाथ येथे माघ कृष्ण तृतीयेला साजरा केला जातो. त्यांनी समाधी २ फेब्रुवारी १३१४ साली घेतली, आणि त्यांच्या जीवनाचा प्रभाव अजूनही लोकांच्या हृदयात जिवंत आहे.