sant-namdev-charitra
|| संत नामदेव ||
संत नामदेव (इ.स. १२७० – जुलै ३, इ.स. १३५०) हे महाराष्ट्रातील वारकरी संतकवी होते. त्यांचे आडनाव रेळेकर असे होते. ते मराठी भाषांमधील सर्वाधिक जुन्या काळातील कवींपैकी एक होते. त्यांनी पंजाबी व व्रज भाषांमध्येही काव्ये रचली. शिखांच्या गुरू ग्रंथसाहिबात त्यांच्या बासष्ट काव्यरचना समाविष्ट आहेत.
नामदेव हे ‘मराठीतील’पहिले चरित्रकार व आत्मचरित्रकार आणि ‘कीर्तना’च्या माध्यमातून भागवत धर्म पंजाबपर्यंत नेणारे आद्य प्रचारक होते. त्यामुळे आज त्यांच्या जन्म स्थानी पंजाबी मंडळी त्यांवया जन्म स्थानी नर्सी या गावाचा विकास करण्यासाठी धडपडत आहेत.
भक्तशिरोमणी संत नामदेव हे संत ज्ञानेश्वरांच्या कालखंडात होऊन गेले .वारकरी संप्रदायाचे प्रचारक नामदेव महाराज नामवेदाचे व नामविद्येचे आद्य प्रणेते असलेले महाराष्ट्रातील हे एक थोर संत होत. आपल्या कीर्तनकलेमुळे प्रत्यक्ष पांडुरंगाला डोलायला लावणारी अशी त्यांची कीर्ती होती. संत नामदेव प्रत्यक्ष श्रीविठ्ठलाच्या निकटवर्ती असलेला सखा होता, असे मानले जाते. संत नामदेव हे वारकरी संप्रदायाचे महान प्रचारक असून भारतभर त्यांनी त्या बाबतीत भावनिक एकात्मता साधली. भागवत धर्माची पताका पंजाबपर्यंत घेऊन जाण्याचे कार्य त्यांनी स्वकर्तृत्वाने केले.
दामाशेटी हे संत नामदेवांचे वडील व गोणाई त्यांची माता होती. दामाशेटींचा व्यवसाय कपडे शिवणे हा होता.म्हणजे ते शिंपी होते. यांच्या अगोदरच्या सातव्या पिढीतील पुरुष यदुशेट हे सात्त्विक प्रवृत्तीचे भगवद्भक्त होते. सध्याच्या हिंगोली जिल्ह्यातील नरसी-बामणी हे संत नामदेवांचे जन्म गाव होय. नामदेवांचा जन्म प्रभव नाम संवत्सरात, शके ११९.
संत गोरा कुंभार यांच्या ठिकाणी, तेरढोकीत, निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर महाराज, सोपानदेव, मुक्ताबाई, संत नामदेव, चोखामेळा, विसोबा खेचर यांच्या संतांचा समागम झाला. या संधीत, संत ज्ञानेश्वरांच्या विनंतीने गोरोबाकांनी उपस्थितांना आध्यात्मिक तयारीविषयी आपले विचार सांगितले. त्यानंतर, संत नामदेवांना विसोबा खेचर हे आध्यात्मिक गुरू म्हणून स्वीकारले.
नामदेवांच्या पत्नी, राजाई, मोठी बहिण आऊबाई; नारा, विठा, गोंदा, महादा हे त्यांचे चार पुत्र व एक मुलगी लिंबाई असा त्यांचा परिवार होता. त्यांच्या कुटुंबात एकूण पंधरा माणसे होती. स्वतःचं संत जनाबाई याचं स्थान त्यांच्या परिवारातील एक सदस्य होतं, ज्यांनी स्वत: ‘नामयाची दासी’ म्हणून सांगितलं.
संत नामदेवांची अभंगगाथा (कुल २५०० अभंग) लोकप्रिय आहे. त्यांनी हिंदीत काही अभंग (कुल १२५ पदे) रचले, त्यांत बासष्ट अभंग (नामदेवजीचं मुखबानी) आहेत, जे गुरुग्रंथ साहेबात गुरुमुखी लिपीत आहे. संत नामदेवांना मराठीत पहिले आत्मचरित्रकार व चरित्रकार मानले जाते. संत नामदेवांनी आदि, समाधी व तीर्थावळी किंवा तीर्थावली या गाथेतील तीन अध्यायांतून संत ज्ञानेश्वरांचे चरित्र सांगितले.
संत ज्ञानेश्वरांच्या भेटीच्या नंतर (इ.स. १२९१), संत नामदेवांनी आपले जीवन सकाळच्या दिशेने वळवले. त्यांनी अनेक संतांसह भारताच्या विविध कोनांत तीर्थयात्रा केल्या. त्यांच्या सद्गुरूंनी म्हणजे विसोबा खेचर यांनी त्यांना ब्रह्मसाक्षात्कारात सहाय्य केले, असं म्हणतात. त्यांच्या कीर्तनांमध्ये अनेक सद्ग्रंथांचा उल्लेख आहे. त्यांच्या कामात त्यांच्या अनुभवाचा आणि अभ्यासाचा व्यापक प्रभाव दिसतो. ‘नामदेव कीर्तन करी, पुढे देव नाचे पांडुरंग’ हे त्यांच्या योग्यतेची उत्तम उदाहरण आहे. ‘नाचू कीर्तनाचे रंगी, ज्ञानदीप लावू जगी’ हे त्यांच्या जीवनाचे मुख्य ध्येय होते.
भागवत धर्माच्या प्रथम प्रचारक म्हणून, संत नामदेवांनी संत ज्ञानेश्वरांच्या संजीवन समाधीनंतर आणि सर्वाधिक प्राचीनपणे, लगेच ५० वर्षांच्या विचारात भागवतधर्माचा प्रचार केला. प्रतिकूल परिस्थितींमध्ये, महाराष्ट्रातील भावनिक एकात्मतेच्या स्थापनेत त्यांनी महत्त्वाचे सहभाग घेतले. पंजाबातील शीख समुदायाला त्यांच्या आदर्शात आपलंतरी वाटतं. शीख समुदायातील लोक ‘नामदेव बाबा’ म्हणून त्यांच्या गुणगान करतात.
पंजाबातील ‘शबदकीर्तन’ व महाराष्ट्रातील ‘वारकरी कीर्तन’ यांमध्ये एक अनूठी साम्यता आहे. पंजाबातील घुमान येथे शीख बांधवांनी त्यांच्या मंदिराचं उद्भावन केलं आहे. त्यांचे पंजाबी शिष्य बहोरदास, लढ्विष्णुस्वामी, केशव कलाधारी होते. राजस्थानातील शीख बांधवांनीही नामदेवाच्या मंदिरांची उभार केली आहे. त्यांच्यावर ‘संत शिरोमणी’ या पदवीने संदेशांचा वापर केला जातो.
भगवद्भक्तांच्या आणि साधु-संतांच्या चरणांवर धुळीची स्पर्श व्हावी म्हणून संत नामदेवांनी पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिराच्या महाद्वारावर ‘पायरीचा दगड’ होण्यात त्यांनी आनंदाने स्पर्श केलं. संत नामदेव हे आषाढ वद्य त्रयोदशी, शके १२७२ मध्ये (शनिवारी, दि. ३ जुलै, १३५० रोजी) पंढरपूर येथे पांडुरंगचरणी विलीन झाले. नक्कीच त्याच्या निधनाची तारीख स्पष्टपणे दिसत नाही. कालनिर्णय दिनदर्शिकेत पुण्यतिथी दिनांक २४ जुलैचं दिसतं. संत नामदेव यांनी आपल्या कीर्तनाने भारतात जाण्याचे सुरवात केली.
संत नामदेवांसंबंधी आख्यायिका–
नामदेव महाराज खूप लहान असताना, त्यांच्या वडिलांनी त्यांना सांगितले, ‘आज देवाला प्रसाद तू दाखव. त्या दिवशी नामदेवांनी नुसता नेवैद्य दाखविला नाही तर देवापुढे वाट बघत बसले की केव्हा हा खाईल. त्या अत्यंत निरागस अपेक्षेला मान देऊन प्रत्यक्ष विठ्ठल त्यांच्यासमोर प्रकट झाले व नामदेवांनी दिलेला प्रसाद त्यांनी भक्षण केला. कुत्र्याने चपाती पळवली त्याला ती कोरडी खाऊ लागू नये म्हणून संत नामदेव महाराज, तुपाची वाटी घेऊन त्याच्यामागे लागले.
गृहजीवन–
नामदेवांच्या घराण्यात विठ्ठलभक्त्तीची परंपरा चालू होत असल्यामुळे त्यांना विठ्ठलभक्त्तीच्या छंदाने झालेले आहे. त्यांच्या बालपणातच विठ्ठलभक्त्तीचे नाममंत्र ‘विठ्ठल विठ्ठल’ हे प्रारंभ झाले होते. संतएकनाथ म्हणतात–
पंचवरुषी नामा जाहला / छंदु विठूचा लागला /
एकाजनार्दनी सार / मंत्र जपे त्रिअक्षर //
नामदेवांचे विठ्ठलप्रेम लहानपणापासून अतिशय असते. त्यांनी पांडुरंग मूर्तीला दुथडी ओसंडून बाहेर पाठवले आणि ते त्याला साक्षात्कारिक आनंदघन मानले. त्याच्या बालपणात जी प्रेमपाशाची भर मानली, त्याच्यातला आनंदपूर्णपणे गोविंद म्हणून समजले.
नामदेवांच्या वडिलांचा एक अनोखा नियम होता. त्यांनी प्रतिदिन पांडुरंगाला पूजा करून त्याला नैवेद्य दाखवित होते. एका दिवशी दामाशेटीला कामाकरिता बाहेरगावी जावयाचे होते. म्हणून त्यांनी नामदेवाला देवळात जाऊन पूजा करावयास व नैवेद्य न्यावयास सांगितले. दुसऱ्या दिवशी नामदेव नैवेद्य घेऊन देवळात गेले आणि नैवेद्य खाण्याची विनंती केली, परंतु देवाने नैवेद्य खालं. त्यानंतर नामदेवांनी पुन्हा देवाला प्रार्थना केली,
नामदेवांनी पंढरपूरला जाताना त्यांच्या वडिलांनी त्यांना सांगितले, “आज देवाला तू नैवेद्य दाखव. जर तू दाखविलास नाहीस, तर मी येथून हालणार नाही.” त्याने त्याचे आवाज न सापडल्याने बराच वेळ त्यांच्याच ठिकाणी बसले. भगवंतांनी त्यांची परीक्षा करून दिली. बराच वेळ झाल्यानंतर नामदेव देवाला बोलाले, “विठोबा, जर तू नैवेद्य खाणार नाहीस, तर मी तुझ्या पायांवर डोके आपटून प्राण देईन.” तेथेच बराच वेळ बसले.
देवाने नैवेद्य खाल्लं नाही, पण नामदेव त्याच्या आवाजाची पाहणी केली. त्याने त्याचे डोके आपटून प्राण दिले. नामदेवांच्या जुन्या-नव्या चरित्रात वैषिष्ट्यपूर्ण घटनांचे संकेत आहे. ही घटना जरी अद्वितीय आहे, तरीसुद्धा ह्या प्रकरणातून त्यांच्या भोळ्या आणि श्रद्धाळू मनाच्या दर्शन होते आणि याच्यातून त्यांना क्रमशः घडलेल्या इतर घटनांचा अर्थ समजून घेण्यास मनाची तयारी होती.
नामदेवांचे विशेष प्रेम पंढरपूरच्या विठोबा मुर्तीला असले आणि त्यांनी आपल्या भक्तीतून त्याचे पूर्ण स्वरूप समजले. त्याच्या बाळपणातल्या भक्तीतून तो पंढरपूरला गोविंद म्हणून समजला. अशा प्रकारे नामदेवांचे जीवन त्यांच्या बाळपणातल्या अनुभवांची एक विस्तृत चर्चा करते.
नामदेवांच्या घराण्यात विठ्ठलभक्ती प्रारंभ झाली असतील, त्यामुळे त्यांना विठ्ठलभक्तीचा छंद सोडला होता. बोलण्याची प्रारंभिक संगती ‘विठ्ठल विठ्ठल’ असे नाममंत्र झाले. त्यांनी पंढरपूरला जाऊन विठ्ठलाचे दर्शन केले आणि त्याच्या भक्तीच्या पाठीशी त्यानंतर त्याचा प्रेम वाढला.
नामदेवांचे वडील रोज त्यांना पंढरपूरला जाऊन विठ्ठलाला पूजा करून नैवेद्य दाखवित होते. एका दिवशी दामाजी आणि गोंयांचे कामाकरिता बाहेरगावी जाऊन त्यांनी नामदेवाला पंढरपूरला जाऊन पूजा करायचे व नैवेद्य दाखवितात असे सांगितले. दुसऱ्या दिवशी नामदेव नैवेद्य घेऊन देवाला जातात आणि नैवेद्य खाण्याची इच्छा करतात, परंतु देव नैवेद्य खालं. त्यानंतर नामदेवांनी पुन्हा देवाला प्रार्थना केली, पण देवाने त्यांना नैवेद्य दिलं.
नामदेवांचे विठ्ठलप्रेम लहानपणापासून अत्यंत सापेक्ष असते. त्यांनी पंढरपूरला जाताना त्यांच्या वडीलांनी त्यांना सांगितले, “आज देवाला तू नैवेद्य दाखव. जर तू दाखविलास नाहीस, तर मी येथून हालणार नाही.” त्याने त्याचे आवाज न सापडल्याने बराच वेळ त्यांच्याच ठिकाणी बसले. भगवंतांनी त्यांची परीक्षा करून दिली. बराच वेळ झाल्यानंतर नामदेव देवाला बोलाले, “विठोबा, जर तू नैवेद्य खाणार नाहीस, तर मी तुझ्या पायांवर डोके आपटून प्राण देईन.” तेथेच बराच वेळ बसले.
गोणाई राजाई दोघी सासू सुना / दामा नामा जाणा बाप लेक //
नारा विठा गोंदा महादा चवघे पुत्र / जन्मले पवित्र त्याचे वंशीं //
लाडाई गोडाई येसाई साखराई / चवघी सुना पाही नामयाच्या //
लिंबाई ती लेकी आऊबाई बहिणी / वेडीपिशी दासी त्याची जनी //
नामदेवांचा नित्यक्रिया चालू असताना त्यांना एक संदेश मिळाला, तो सुटावा म्हणून गोणाईने दामाशेटी आणि राजाई यांनी दिला. त्यांच्या वडिलांना ह्या नित्यक्रियेचा विठ्ठलाचंद प्रेमास प्राधान्य नव्हतं. ते नामदेवांना सांगितलं-
“नामदेवा, शिवण्याटिपण्याचा व्यवसाय करीत, प्रपंचाची चालवणे ह्या आपल्या कुलधर्माचं आहे. तू चांगला लौकिक कामगार, अरे तुझ्या देवाचं दर्शन केलं तर धडफडे आणि तू त्याचा निधनं भक्त.
एकमेकांचं तुम्हाला सोबत येणं सुंदर, तुझ्याबद्दल किती आशा मी केली होती! माझं जीवन आता संपलं आहे. थोडं वेळ उरलंय. आमच्या नंतर तू लौकिक राहशील वाटलं, पण तून चांगल्या दैवाने घेतल्या. खाण्यावर भोपळं काही घेतलंस? रामकृष्णाचं जप काय केलंस? अरे, नाम्या तू सर्व लोकलज्जा सोडलोस आणि कुळाला कलंक लावलंस.”
दामाशेटीचं बोल खूप कठोर वाटतं. त्यांच्या वाक्यांत उपेक्षाबरोबर निर्भर्त्सन दिसतं. नामदेवांनी संसारात लक्ष घालण्यासाठी त्यांच्या पत्नी राजाईने उत्साहाने प्रयत्न केले. तीही उद्वेगात म्हणे-
“तुमची आई तुम्हाला शिकविते ते तुम्ही ऐकत नाही. तुम्हाला लौकिकाची भीती व लाज वाटत नाही. लंगोटी लावून गोसावी झालात खरे, पण आमची उठाठेव कोण करणार? तुमची ही विरक्त्त स्थिती पाहून मला काळजी पदली आहे. बळेच आपण वेड कशाला लावून घेता? कंटकमय परिस्थिती झाली खरी. गोकुळासारखा संसार, तोही उजाड केलात व जगात नावलौकिक वाढविलात. मायामोहाच्या बेड्या तोडल्या पण ही मोहिनी तुमच्या मनाला कोणी हो घातली?
सर्वस्वाचा त्याग केलात नि देव जोडला. त्यानेच माझ्या संसाराचा नाश केला. तुम्हाला माझी दया कायेत नाही? माझी सासू तर भोळीभाबडी. त्यांनी पांढय्रा स्फटिकासारख्या माझ्या पतिरायाला जन्म दिला. त्यांनी भगवंताला वश केले. आता मी काय करू?” राजाईला शेवटी आपल्या पतीची आध्यात्मिक योग्यता व सामर्थ्य पटले.पश्चात्तापाने ती म्हणते–
मी तंव अज्ञान न कळे तुमचा महिमा / अपराध क्षमा करा माझा //
अंतरींची खूण कांहीं सांगा मज / जें तुम्ही बीज हदयी धरूनि असां //
जेणें सुखें तुमचें चित्त निरंतर / आनंदें निर्भर सदा असे //
नामदेवांच्या चरित्रात अनेक सरस व भक्तिरसाने भरलेले प्रसंग आहेत. आपली जीवनविषयक भूमिका नामदेवांनी आत्मचरित्रात विस्ताराने सांगितली आहे. त्यात पारमार्थिक साधने करीत असता काय काय अडचणी आल्या, कौटुंबिक अडथळे कसे सहन करावे लागले, इत्यादींचे सुंदर निरूपण नामदेव व त्यांची आई गोणाई यांचा संवाद, ते व त्यांचे वडील दामाशेटी, नामदेव व त्यांच्या पत्नी राजाई यांचा संवाद यात तटस्थ वृत्तीने केले आहे.
आरंभी नामदेवांच्या विठ्ठलभक्त्तीला विरोध करणारे हे संपूर्ण कुटुंब त्यांच्या प्रभावाने विठ्ठलाच्या भक्त्तिप्रेमात पुढे रंगून गेले, विलीन झाले हे नामदेवांनी स्वीकारलेल्या भाक्त्तिमार्गाचे फार मोठे यश आहे. नामदेवांनी ही आत्मकथा अतिशय आत्मीयतेने आणि तळमळीच्या उत्कट भाषेत सांगितली आहे. प्रापंचिक साधकांना या आत्मकथेचा फार उपयोग होतो व नामदेवांच्या गृहजीवनाचीही त्यावरून चांगली ओळख होत.
नामदेव – ज्ञानेश्वर भेट व गुरूपदेश–
नामदेवांच्या जीवनात अत्यंत महत्त्वाची घटना म्हणजे नामदेव व ज्ञानदेव यांच्या प्रथम भेटीचा प्रसंग. या भेटीच्या काळाचा अंदाज ज्ञानदेवांच्या परंपरेतील चवथे उद्अबोधनाथ यांनी लिहिलेल्या ज्ञानदेव चरित्रातील भिंत चालविल्याच्या प्रसंगाच्या कालनिर्देशावरून करता येतो.
भानू शत भानू रची ज्ञानेश्वरी / विकृत संवत्सरीं ज्ञानरूप //
त्याच शकीं रिपु म्हैसा बोलविला / चालवि भिंतीला वसू माजी //
याचा अर्थ आहे की यापूर्वी त्या भिंतीच्या काळात सिद्ध चांगदेवास यांच्याच निवासी स्थान तापीतीर झालेल्या आहे. त्यानंतर वटेश्वरांनी त्यांना मुक्त्ताईचा अनुग्रह दिला. या अनुग्रहानंतर नामदेव-ज्ञानदेवांची भेट झाली, असे निवृत्तिनाथादी संत व मुक्त्ताबाई यांच्यांच्या संवादावरून म्हणता येते. नामदेवांचा जन्म या भेटीच्या वेळी त्यांचे वय २० वर्षाचे होते.
लहान वयातच आवंढ्या नागनाथाच्या देवळात नामदेवांना `ससार’ झाला होता. त्यांची स्थिती होती. हळुवार मनाच्या त्या अवस्थेत पांडुरंगाची सगुण मूर्ती हेच परब्रह्म. त्याच्या व्यतिरिक्त्तदेव नाही, अशी सगुण मूर्तीच्या स्वरूपाचा ध्यास घेऊन तळमळत राहणाय्रा नामदेवांची ठाम समजूत होती. या एकविध अंधश्रद्धेला धक्का देण्याच्या उद्देशानेच,
“नामदेवा देवे सांगितलें कानीं / संतांचे दरुशनी जावे तुवां //
अशी देवाकडून प्रेरणा मिळाली व ते निवृत्तिनाथादी भावंडांच्या दर्शनाला आळंदीस आले. “पंढरीचा प्रेमा घरा आला” म्हणून निवृत्तिनाथ नामदेवांच्या चरणी लागले. आपणच विठ्ठलाचे गाधे भक्त्त असा अहंकार नामदेवांच्या चित्तात दडला होता. तो यावेळी बाहेर पडला. ते म्हणाले, “आम्ही देवाच्या सान्निध्यात सतत आहोत. मग यांच्या चरणवंदनाची आम्हांस आवश्यकता काय?” यानंतर ज्ञानदेवांनी त्यांना नमस्कार केला.
यांच्यापेक्षा वयाने वडील असल्याने यांना आम्ही वंद्य, असे म्हणून नामदेव स्तब्ध राहिले. सोपानदेवांनी नामदेवांना प्रत्यक्ष पांडुरंगाच्या ठिकाणी मानून श्रद्धापूर्वक नमन केले. त्यांनाही नामदेवांनी प्रतिनमस्कार केला नाही. या गोष्टीतील मर्म मुक्त्ताबाईच्या मनोमन ध्यानात आले. ती मूळचीच सडेतोड. नामदेवांना वंदन करण्याचे तिने साफ नाकारले. उलट तिने प्रश्न केला-
अखंड जयाला देवाचा शेजार / काय अहंकार गेला नाहीं //
मान अभिमान वाढविसी हेवा / दिस असतां दिवा हातीं घेसी /
परब्रह्मासंगें नित्य तुझा खेळ / आंधळ्या डोहळे कां बा जाले //
कल्पतरु तळवटीं इच्छिल्या त्या गोष्टी / अद्यापि नरोटी राहिली कां //
पण निवृत्तिनाथांनी मुक्त्ताबाईला दटावले, ‘ऐसे न म्हणावे बाई’; परंतु तिची कुजबूज चालूच होती. उसाच्या शेजारी एरंडाची झाडे लागली म्हणून का त्यांच्यात गोडी येणार? विठ्ठलाच्या सहवासात असला म्हणून का नामदेवाचा कोरेपणा जाणार आहे? चंदनाचे झाड खर, पण अहंकाररूपी सापाने ते वेधलेले आहे.
भक्त्तीचा बोलबाला केला नि अहंकार खुंट वाढविला. गुरुशिवाय कोरडाच. या सज्जनांनी त्याला चांगदेवासारखे भाजून पक्के करावे. कुंभार आव्यात मडकी भाजतो, त्याप्रमाणे याला भाजून काढा आणि पावन करून आपले ब्रीद खरे करा. गोरोबा काकांना बोलवा. संतपणात हा पक्काझाला का कोरा आहे, यासंबंधी त्यांच्याकडून परीक्षा करून निर्णय घ्या नामदेवासारखा भक्त्तराज आपल्या संप्रदायात नाही म्हणून निवृत्तिनाथांचाही जीव कासावीस होत होता.
“ऐसे गुंफेमध्ये नाहीं नामदेव / म्हणूनी माझा जीव थोडा होतो //”
भक्तिसामर्थ्याने देवाला वश करणारा हा भक्त आपल्या संप्रदायात यावा हीच तळमळ निवृत्तिनाथांच्या शब्दांत व्यक्त्त झाली आहे.
यानंतर योगिती मुक्त्ताबाई योगसामर्थ्याने गोरोबाच्या भेटीस गेल्या. ही भेट कशी झाली याचे वर्णन ज्ञानदेवांनी नाथसांप्रदायाच्या सांकेतिक भाषेत केले आहे.
मुक्त्ताईने सोहंध्वनी करताच आकाशात मोत्याचा चुरा फेकावा आणि विजेचा प्रकाश दिसावा तसे झाले. जरतारी पीतांबरांनी आकाश झाकून टाकवे त्याप्रमाणे खालपासून वरपर्यत नीलबिंदु सागर, त्यावर नाचणारी सर्पाची पिले दिसू लागली. सर्वत्र शून्याकार झाले. कडाडून वीज चमकावी आणि आपल्याच ठिकाणी गुप्त व्हावी त्याप्रमाणे गोरोबास मुक्त्ताई भेटल्या.
या भेटीतून नामदेवांच्या भतीमधील अपुरेपणाचा निर्ण्य झाला आणि गुरूपदेशाचे महत्त्व प्रस्थापित झाले. गुरूपदेश घेतल्यानेच आपल्या ऊत्कट भक्त्तीला परिपूर्णता येईल असे यातून नामदेवांना समजून चुकले. विठ्ठलाच्या साक्षात्काराने त्यालाच अनुमती मिळाली.
गोपाळकाल्याच्या एक प्रसंगी निवृत्तिनाथ पंढरीस आले होते. तेव्हा नामदेव अंतर्मुख होऊन ईश्वरी प्रेमात तल्लीन झालेले त्यांनी पाहिले. निवृत्ती, ज्ञानदेव आणि सोपान यांना मिळालेल्या ब्रह्मबीजाची प्राप्ती खेचरनाथांकडून घेण्यासनामदेवांना विठ्ठलाने प्रेरणा दिली असे निवृत्तिनाथ म्हणतात-
नुघडितां दृष्टि नबोले तो वाचा / हरिरूपी साचा तल्लीनता //
उठि उठि ते नाम्या चाल रे सांगातें / माझे आवडते जिवलगे //
कुरवाळिला करें पुसतसे गुज / घेई ब्रह्मबीज सदोदित //
ज्ञानासि लाघले निवृत्ति भावले / सोपाना घडले दिनरात //
तें हें रे सखया खेचरासि पुसे / गुरुनामीं विश्वासें ब्रह्मरुपें //
निवृत्ति म्हणे आता अनाथा श्रीहरी / तूंचि चराचरी हेचि खूण //
संत नामदेव भारतयात्रा–
'ज्ञानदीप लावूं जगीं' या काव्यपंक्त्तीत नामदेवांनी म्हटल्याप्रमाणे ईश्वरभक्त्तीच्या ज्ञानज्योतीवर असंख्य दीप उजळून मानवी उज्वल करण्याचे त्यांचे जीवनध्येय होते. ज्या शब्दांनी जनताजनादर्न डोलू लागेल, सर्वत्र प्रेमभाव वाढेल आणि आत्माज्ञानाचा दीप प्रज्वलित होईन असे साहित्य निर्माण करू अशी प्रेरणा, बोलूं ऐसे बोल’ या अभंगचरणात त्यांनी व्यक्त्त केली आहे. जनतेचा आध्यात्मिकदृष्ट्या विकास व्हावा हेच त्यांचे ध्येय होते, त्यामुळे ते स्वतःव त्यांची भाषा प्रांतिक मर्यादेत अलिप्तपणे गुरफटलेली नाही.
भक्त्तिप्रचारासाठी त्यांनी त्या काळातील लोक-सरस्वतीत, म्हणजे हिंदी भाषेत रचना केली आणि आयुष्यभर भारतयात्रा चालू ठेवली. ते इतर प्रांतीय भाषा शिकले. महाराष्ट्रातून निघाल्यावर ते थेट दक्षिणेस म्हैसूर (कर्नाटकासह), तामिळनाड, रामेश्वरपर्यत गेले व उत्तरेकडे गुजरात, सौराष्ट्र, सिंधुप्रदेश, राजस्थान, मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश, पंजाब हरियाना, हिमाचल प्रदेश व पुन: पंजाबात भक्त्तिप्रचार करीत गेले. पंजाबी भाषेत त्यांनी पद्ये लिहिली. प्रांताप्रांतातील भाषा आत्मसात केल्या आणि त्यांचा उपयोग लोकजागृतीसाठी केला
दुसरी पदयात्रा त्यांनी दक्षिण भारतात केल्याची माहिती नवीन मिळालेल्या तीर्थावळीतील तीर्थयात्रेतील गावांच्या नावांवरून मिळते. श्रीशैलशिखर, मल्लिकार्जुन, अरुणाचल, चिदंबर, विष्णुकांची, रामेश्वर, ताम्रपणिका, आळुवा, कन्याकुमारी, हरिहरेश्वर जनार्दन या तीर्थांच्या ठिकाणी शके १२१८ च्या सुमारास जाऊन नामदेवांनी भागवतधर्माचा, मानवधर्माचा प्रचार केला. त्यामुळे दक्षिण भारतातील राज्यांतून विखुरलेल्या दर्जी, छिप्पिगा या अल्पसंख्य लोकांवर त्याचा प्रभाव पडला. तेव्हापासून ती अल्पसंख्य ज्ञाती आपणांस नामदेव’ म्हणवू लागली व मद्रास (तामिळ्नाडू) राज्यातील भूसागर व मल्ला या ज्ञाती नामदेव ‘ हेही आपल्या ज्ञातीचे समानार्थक नाव मानू लागले.
यानंतर संपुर्ण भारतवर्षाची प्रदीर्घ यात्रा नामदेवांनी पायी केल्याची माहिती नवीन उपलब्ध झालेली आहे. ही यात्रा शके १२२० ते १२२६ यासहा वर्षांतील दिसते. वै. प्र. सी. सुबंध यांना पुण्याच्या भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिरात, शके १५०३ मध्ये लिहिलेले एक जुने हस्तलिखित मिळाले. हे तीर्थयात्रेचे टांचण चौदा अभंगांत आहे. त्यात नामदेवांनी सर्व भारताची जी पदयात्रा केली त्याचे वर्ण्न संक्षेपाने केलेले आहे. ही तीर्थयात्रा नामदेवांनी एकाच वेळी व एकटयानेच केली असल्याचेही दिसून येते. कारण इतर संत त्यांच्याबरोबर असल्याचा कोठेही उल्लेख नाही. या प्रदीर्घ यात्रेत नामदेव काही तीर्थक्षेत्रांत अनेक महिने रहात असत.
“षण्मास राहिल्या द्वारकेचे पुण्य / एके दिवशी संकोद्वारी तेथे जाऊनि पाहिला देव //”
या अभंगचरणात नामदेवांनी द्वारकेला आपल्या आध्यात्मिक अभिवादनासह सहा महिने घेतले. त्यातील संकोद्वाराला जाऊन त्यांनी देवस्थानाच्या प्रवेशद्वारावर भक्तिमय गावावर नेला. या पदयात्रेची सुरुवात पश्चिमेकडून केली. नंतर पश्चिमेकडून उत्तरेकडे व उत्तरेकडील तीर्थक्षेत्रे पहात पुन्हा ते पंढरपुरास आले. ती पदयात्रा पुढील क्रमाने पूर्ण झाली.
या तीर्थक्षेत्रांची नावे-नीरा -भीवर संगम , गोदावरी नाशिक-पंचवटी, घृष्णेश्वर, ओंकारमांधाता, द्वारका, रैवतक, ढवळपूर, मुचकुंदगुंफा, प्रभास, सोरटीसोमनाथ, सिद्धपूर, पुष्कर, कुरुक्षेत्र, ठाणेश्वर, यमुनातीर, इंद्रप्रस्थ, हस्तिनापूर अंतर्वेदी, मायापूर, हरिद्वार, ह्रषीकेश, देवप्रयाग, केदार, कैलास, बद्रिनारायण, मानससरोवर, गंडकी, अयोध्या, नैमिष्यारण्य, मधुपुरी, गोकुळवृंदावन, कालियाडोह, गौतमेश्वर, मिथिला (जनकनगरी), उज्जयिनी, प्रयाग, काशी, विश्वेश्वर, गया, गंगा-सागर संगम, महाबळेश्वर व पुन्हा परत पंढरपूर अशी ही सहा वर्षांची पदयात्रा होय.
या चवथ्या पदयात्रेत नामदेवांनी कीर्तनभजनाच्याद्वारे विठ्ठलनामाचा आणि ईश्वरभक्त्तीचा अद्वितीय प्रचार केला. त्याचा प्रभाव मध्य भारत व उत्तर भारत येथील साहित्यावर झाल्याशिवाय राहिला नाही. नदी कोरडी पडली तरी तिच्या पात्रात थोडेसे उकरताच जसा पाण्याचा प्रवाह झुळझुळताना दिसतो त्याप्रमाणे नामदेवांच्या भक्त्तिप्रवाहाचे परिणाम त्यांच्यानंतर होऊन गेलेल्या मध्य भारत व उत्तर भारतातील साहित्यात आढळून येतात.
पुढे नामदेवांनी राजस्थानकडे संचार केला. ठिकठिकाणच्या मुक्कामांत त्यांनी भजनकीर्तनाचा पाऊस पाडला. त्यामुळे राजस्थानच्या जीवनावर अनंत काळ संस्कार करणारे परिणाम झाले.
राजस्थानातील जयपूर येथील ३ नामदेव मंदिरे, जोधपूर, अलवर येथील मंदिरे, बिकानेरजवळ कोलायतजी येथील नामदेवरायांची विहीर, पुष्कराज येथील २ मंदिरे, बगरू, संगनिर, काळाडेरा इत्यादी ठिकाणी जुन्या नव्या स्वरूपात उभी असलेली १५० चे वर नामदेवांची लहान मोठी सार्वजनिक मंदिरे ही त्यांच्या राजस्थानमधील प्रचारकार्याची आजही साक्ष देतात.
समाजिकदृष्ट्या नामदेवांच्या पदयात्रेचा दुसरा असा एक परिणाम झाला की या भागातील शिंपी तेव्हापासून स्वतःस `नामावंशी छिपा दर्जी ‘ असे म्हणू लागले या जातीची संख्या राजस्थानात हल्ली मोठया प्रमाणात आहे. राजस्थानातील प्रसिद्ध कवयित्री मीराबाई ( इ.स. १४९८ ते १५४६) यांनी पूर्ववर्ती कवींचा उल्लेख करतानानामदेवांचाही भावपूर्ण शब्दांत निर्देश केला आहेः–
म्हारे नैंणा आगे रहाजो जी, स्याम गोविंद //टेक//
दास कबीर घर बालद जो लाया, नामदेव की छान छबन्द /
दास घना को खेत निपजायो, गज की टेर सुनन्द /
सब सन्तो का काज सुधारा, मीरा सूं दूर रहन्द //
आपण कबीराच्या घरी बैल आणला, नामदेवाचे छप्पर शाकारून दिले. घन्नादासाच्या शेतात बी पेरलेत आणि गजेन्द्राचा धावा ऐकून त्याच्या सहाय्यार्थ धावून गेलात. सर्व संतांची कामे केलीत परंतु मीराबाईपासून तुम्ही दूर का रहाता?
राजस्थानानंतर, नामदेव वैष्णवांच्या मांदियाळीसह भक्त्तिमार्गाचा प्रचार करीत प्रयाग वाराणसी, गया इत्यादी स्थळी गेले. त्यावेळी उत्तरेस मुसलमानी सत्तेचे एकछत्र राज्य होते. परिणामी, भारतीय समाज हतबल झाला होता. दुभंगून गेला होता.हिंदी भाषिकांच्या या प्रदेशांत नामदेवांनी कीर्तन संस्थेच्या प्राचीन व्यासपीठावरून एकेश्वरवादाचा, विशुद्ध भक्त्तीचा, जातिवर्णनिरपेक्ष मानवधर्माचा आणि सदाचारपूर्ण जीवनाचा आदेश, त्या कालातील लोकभाषेत म्हणजे हिंदीभाषेत दिला. त्यांनी हिंदु-मुसलमानांच्या भावनात्मक एकतेसाठी आवाहन केले.
मानवी समतेचा पुरस्कार केला. नामदेवांची कित्येक पदे निर्गुणवादपरिपूर्ण आहेत. हिंदु-मुसलमानांच्या अंध धर्मश्रद्धेचा त्यात उपहासच आहे. या दोन्ही धर्मांतील रूढींचा व बोजडशके १२६० वद्य पंचमीस नामदेवांचे शिष्य चोखामेळा हे मंगळवेढे येथे कुसाचे काम करीत असताना त्यांनी इहलोक सोडला. नामदेवांनी चोखोबांच्या अस्थी गोळा केल्या आणि त्या पंढरपुरास आणून त्यांनी देवाच्या महद्वारासमोरच या आपल्या यातिहीन शिष्योत्तमाचे कायमचे स्मारक केले. मानवाच्या विकासात अडथळा निर्माण करणारी अस्पृश्यता ही आजच्याप्रमाणेच त्या काळीही एक बिकट समस्या होती. नामदेवांनी यातिहीनांचीही सेवा करून अस्पृश्योद्धारावरील श्रद्धा व महत्त्व जगास पटवून दिले. माणसा-माणसांतील विषमता दूर करण्याचे त्यांनी सर्वप्रथम जे प्रयत्न केले. त्यांपैकी हा एक प्रमुख प्रयत्न होय.
शके १२६१ च्या सुमारास पुन्हा नामदेवांच्या पायांची चक्रे गातिमान झाली वते उत्तरेकडे गेले असे बाबा पूरणदासकृत `जनमसाखी’ व इतर पंजाबी साहित्यावरून स्पष्ट होते. त्यात दिलेल्या हकीकतीवरून, नामदेव हे त्यावेळी एकटेच तीर्थयात्रा करीत द्वारकेस गेले. द्वारकेहून ते मारवाड येथे व तेथून मथुरेकडे गेले. पुढे हरिद्वारास जाऊन तेथून ते पंजाबकडे गेले. पंजाबातील गुरुदासपूर जिल्हा हा त्यांची कित्येक वर्षे कर्मभूमीच बनली. प्रथम, ते हरिद्वाराजवळ वसलेल्या शहरानपूर जिल्ह्यातील ज्वालापूर येथे गेले.
या ठिकाणी एक मठ नामदेवांच्या स्मरणार्थ उभारण्यात आला आहे. पंजाबमध्ये अमृतसर तहसिलात, भूतविंड म्हणून एक गाव आहे. तेथे ते आले. तेथून वैष्णव धर्माचा प्रचार करू लागले. ते हा प्रचार करीत असता, त्यांची फारच कीर्ती झाली. भूतविंड गावी अडोली नावाची एक विधवा स्त्री रहात होती. ती मोलमजुरी करून, आपला एकुलता एक मुलगा बाला याचे लालनपालन करीत होती.
तो पोटदुखीच्या व्यथेने आजारी असता, त्याला नामदेवांनी मरता मरता वाचवले व त्याच्यावर अनुग्रह केला. तेव्हापासून तो नामदेवांच्या सेवेत राहू लागला आणि `बोहरदास’ हे नाव त्याने धारण केले. हाच पुढे नामदेवांचा पट्टशिष्य बोहरदास म्हणून प्रसिद्धीस आला. नामदेवांच्या घुमान येथील देवालयाची व्यवस्था अद्यापि बहोरदासांच्याच वंशजाकडे आहे.
संत नामदेव कार्य–
त्यांच्या कीर्तनांचा संदर्भ अनेक भक्तीग्रंथांमध्ये मिळतो. त्यांचे कीर्तन विशेषत: प्रभावी होते आणि ते चांगले शिकलेले व मोठे विद्वान होते. त्यांच्या भक्तीकल्पना व संदेशाने भक्ती वाढविण्यात महत्त्वाचे भूमिका आहे.नामदेवांनी कीर्तन केला, आणि त्यांनी पांडुरंगाच्या समोर नृत्य केला.
नामदेवांच्या जीवनात एक घटना घडली. एका दिवशी नामदेव बाजारात काही कापडं विकायला निघाले. त्यांनी एका दगडावर भजन करत बसले, व आपण कापड विकायला आलो होतो या गोष्टीचा त्यांना अगदीच विसर पडला. काही घटकांनंतर सूर्यास्त झाला व त्यांना आठवण झाली की आपण कापड विकण्या करिता आलो होतो व आता ते विकले गेले नाही म्हणून घरी वडिलांचा ओरडा खावा लागेल. त्यांनी काय केले की ते सर्व कापडं ते ज्या दगडावर बसले होते त्यालाच विकून दिले, म्हणजे की त्या दगडा वरच सोडून दिले, व दूसर्या एक दगडाला हमी द्यायला म्हणून नेमलं की पहिला दगड दूसर्या दिवशी त्यांना पैसे देईल, आणि ते मंदिरात जाऊन बसले.
नामदेवांचे वडिल त्यांच्या मुलाचे हे अद्भुत कार्य ऐकून संतापले व त्यांनी त्या धोंड्याला आणायला सांगितले ज्याने पैसा देण्याची बहादारी दिली होती. दूसर्या दिवशी नामदेव परत बाजारात गेले आणि बघितलं की रात्रभरात सर्वे कापडं तेथून नाहीसे झाले होते, दूसर्या दगडाला त्यांनी घरी आणलं, जसे काही त्याने पैसे द्यायला नकारा दिला होता असे समजून त्याला एका खोलीत बंद करून ठेवले.
त्या नंतर ते मंदिरात गेले व विठोबाला सर्व हकीकत सांगितली व आपली अडचण पण सांगितली. नामदेवांच्या वडिलांनी त्यांना तो पैसे देण्याची हामी देणारा धोंड्या दाखविण्यास सांगितले, नामदेवांनी उत्तर दिले की त्याला घरात एका खोलीत बंद केलं आहे व स्वतः पुन्हा मंदिराकडे निघून गेले. वडिलांनी जसेच पैसे मागण्या करिता खोलीचं दार उघडलं, समोर सोन्याची एक लगडी बघून ते आश्चर्यचकित झाले. वडिलांना अतिआनंद झाला; पण नामदेवांना याचा लेशमात्र लोभ वाटला नाही. त्यांनी देवाचा फाक्त या गोष्टी साठी आभार मानला की त्यांना देवानी मार खाण्यापासून वाचवलं.
नामदेववीस वर्षाचे होते तेव्हां त्यांची भेट महान संत ज्ञानेश्वरांशी पंढरपुरला झाली. ज्ञानदेव सहजपणे विठोबाच्या या महान भक्ताला भेटून खूब आनंदित झाले. त्यांनी नामदेवांना आपल्यासोबत विविध भक्तीस्थानांची यात्रा करण्यास घेतले. नामदेवाच्या जीवनाचा हा खूप महत्वपूर्ण काल होता. या काळापासून व्यावहारिक दृष्ट्या, दोन महान संत मृत्युपर्यंत बरोबर राहिले. त्यांची तीर्थयात्रा भारताच्या सगळ्या भागांपर्यंत व जवळजवळ सगळ्या पवित्र तीर्थक्षेत्रापर्यंत पोहोचली.
रस्त्यात, नामदेव आणि ज्ञानदेवांनी कित्येक अद्वितीय घटनांचा साक्षी दिला आहे. उदाहरणार्थ, नामदेव आणि ज्ञानदेव नागनाथपुरीला गेले. नामदेवांनी मंदिरात भजन सुरुवात केली. त्यांना विशाळ जनसमूहाने घेरून ठेवलं. मंदिराचे मुख्य पुजारी मंदिरात प्रवेश करू शकत नव्हते म्हणून त्यांचा संताप वाढला. नामदेव त्या मंदिराच्या पश्चिमद्वारावर जाऊन बसले आणि रात्रभर भजनसंगीत केलं. अद्वितीय घटना असी झाली की मंदिराची प्रतिमा स्वत: त्यांच्या कडे वळून गेली.
एक इतर उदाहरण कर्णाटकाच्या उडुपी मंदिराची आहे. त्यातील देव श्री कृष्ण, यांच तोंड इतर मंदिरांच्या मुर्तीसारखे नसून, पश्चिमेकडे आहे. उडुपीचे तीर्थयात्री संत कनकदासाविषयी एक कहाणी प्रसिद्ध आहे. ते खालच्या जातीचे असून, परंपरानुसार त्यांना मंदिरात प्रवेश करण्यास नकार करण्यात आला आणि दर्शन घेऊ दिले नाहीत.
कृष्ण कनकदासाच्या भक्तीने आनंदित झाले आणि त्यांची प्रतिमा मंदिराच्या पश्चिमी भागावर वळून गेली कारण कनकदास मंदिराच्या पृष्ठभागी भजन गात होते. मागे पश्चिम भागाच्या भिंतीशी एक लहान खिडकी बनवण्यात आली जेथून कनकदास कृष्णाचे दर्शन बाहेरूनच, या खिडकीतून करु शकतो, ज्यावर कलात्मक कोरीव काम केलेल्या चांदीच्या पतर्याचे आवरण आहे. कृष्णाच्या प्रतिमेजवळ एक दिवा जळत असतो, हा दिवा श्री माधवचार्यांनी लावला होता आणि त्यानंतरही तो तेवत आहे.
नामदेवांनी कोणत्याही मोठ्या ग्रंथाची रचना केली नाही; पण त्यांनी देवाची भक्ती व प्रेमाने परिपूर्ण असे अनेक अभंग व लघुकाव्यांची रचना केली. त्या अभंगात एक अपूर्व गोडवा आहे. ह्यातले मोठ्या प्रमाणात तर हरवले, पण तरीही सुमारे चार हजार अभंग अजून ही आहे, जे आजही त्याला वाचण्यासाठी प्रेरणास्रोत आहे. काही अभंगांचा समावेश सिख आदि ग्रंथात पण झालेला आहे.
नामदेवांनी दिलेल्या संदेशात मूलतत्व हे आहे: “देवाच्या नावाचा नित्य जप करा. त्याच्या कीर्तीचे श्रवण करा. हृदयातील देवाचे ध्यान-आराधना करा. देवाची सेवा करा. त्याच्या कमलाचरणी डोकं ठेवा. कीर्तन करा. तुमची भूक तहान सर्व तुम्ही विसरून जाल. देव तुमच्या अगदी जवळच असेल. तुम्हाला अमरत्व आणि शाश्वत परमानंदाची अनुभूति होईल”.
ते पंजाब मध्ये वीस वर्ष राहिले आणि त्यांनी तेथे अभंगांची रचना केली जी सिख आदि ग्रंथांमधे देखील आहे. या जगात जगण्याची इच्छा नसून त्यांनी सव्हिसाव्या वर्षी पूर्ण कुटुंबासोबत पंढरपुरला समाधि घेतली. त्यांची समाधि ‘नामदेव पायरी’ म्हणून ओळखली जाते.
