sant-nagari-charitra
संत नागरी चरित्र
संत नागरी (नागी) या तेराव्या शतकातील संत नामदेवांच्या भाऊ रामय्या यांची कन्या होत्या. रामय्या हे विठ्ठलाचे परम भक्त होते, आणि त्यांची ही मुलगी नागरीही तितक्याच भक्तीने परिपूर्ण होती. त्यांच्या जन्म आणि मृत्यू याबद्दल कोणतीही ठोस नोंद इतिहासात उपलब्ध नाही. संत नामदेवांचा तिसरा मुलगा गोंदा याने आपल्या एका अभंगात नागीचा उल्लेख केला आहे:
“नामयाची दासी नागी, दुसरी कोणी नाही। तिने आपल्या सेवेने देवाला आपलेसे केले।।”
संत नागरी यांच्या आठ अभंगांचे हस्तलिखित सासवड (पुणे) येथील संत सोपानदेवांच्या मठात संत साहित्याचे अभ्यासक डॉ. रा. चिं. ढेरे यांना सापडले. या अभंगांमुळे संत नागरीच्या जीवनावर प्रथमच प्रकाश पडला आणि संशोधकांनी त्यांची दखल घेतली. या आठही अभंगांमध्ये नागरीने आपल्या जीवनाची कहाणी स्वतःच्या शब्दांत मांडली आहे. संत नामदेवांची शिष्या म्हणून ओळखली जाणारी ही पुतणी आपल्या रचनांमध्ये छप्पन्न कडव्यांद्वारे आत्मकथन करते. एका अभंगात त्या म्हणतात:
“रामयाची मुलगी, कोवळी आणि नाजूक। वडिलांनी माझे लग्न लावून सासरी पाठवले।”
नागरीचे वडील रामय्याने तिचे लग्न कोवळ्या वयातच लावून दिले. ती अत्यंत सुंदर होती, आणि तिच्या प्रत्येक श्वासात विठ्ठलभक्ती आणि देवाची ओढ दडलेली होती. लग्नानंतर तिच्या वडिलांनी तिच्या वयाची एक मैत्रीण तिच्यासोबत सासरी पाठवली होती, जणू तिला आधार मिळावा म्हणून. पण सासर हे माहेरापेक्षा खूप वेगळे होते. तिथली माणसे अज्ञानी होती, आणि विठोबाची सावलीही तिथे कुठे दिसत नव्हती. सासरच्या या परक्या वातावरणात नागरीची देवावरील भक्ती दाबली जाऊ लागली.
तिच्या आवडी, स्वभाव आणि ओढींकडे कोणाचेही लक्ष नव्हते. तिथे तिला सक्ती आणि असहायता यांचा सामना करावा लागला. लग्न म्हणजे काय, सासर म्हणजे काय, हे तिला नीट समजलेही नसावे. तरीही ती आपल्या मैत्रिणीसोबत घरात, अंगणात मातीचा विठ्ठल उभा करायची. फुलांचा हार घालून त्याची पूजा करायची, प्रदक्षिणा घालायची आणि टाळ्यांच्या साथीने भक्तीगीते गायची. अशा प्रकारे ती सासरच्या घरी विठ्ठलाचा खेळ रचायची.
नागरीचे दिवस अशा खेळात आणि भक्तीत जात होते. एकदा एकादशीचा सण आला. माहेरी असताना पंढरपूरच्या या महासोहळ्याचे भव्य स्वरूप तिने अनुभवले होते. तिथे नातेवाईक हरिकथेत रंगून जायचे, टाळ-मृदंगाचा नाद गूंजायचा, आणि भक्तीचा उत्साह सर्वत्र पसरायचा. ही आठवण तिच्या मनात जागी झाली, आणि माहेरची ओढ तिला अस्वस्थ करू लागली. यापूर्वी कधीही माहेरच्या आठवणीने ती इतकी व्याकूळ झाली नव्हती, पण आता पंढरीच्या त्या आनंदमयी सोहळ्याचे वेध तिला लागले होते.
माहेरचे ते भक्तिमय वातावरण, हरिनामाचा गजर, एकमेकांना मिठी मारणारे भक्त—या साऱ्याने तिचे मन तडफडू लागले. सासरची माणसे आणि तिथले वातावरण तिला परके वाटू लागले. कारण नसताना तिचे डोळे पाण्याने भरायचे, आणि ती हळूच रडायची.
या अस्वस्थ मनाने तिने विठ्ठलाला हाक मारली. पंढरीची वारी तिच्या जिव्हाळ्याची होती, आणि विठ्ठलाची ओढ तिला तिथे खेचत होती. पण सासरच्या मंडळींना तिची ही अवस्था समजली नाही. त्यांना वाटले की तिला भूतबाधा झाली आहे किंवा तिला वेड लागले आहे. त्यांनी तिला पंढरीला जाऊ दिले नाही, उलट घरात कोंडून ठेवले. विठ्ठलदर्शनापासून वंचित राहिल्याने तिच्या मनाचा अपेक्षाभंग झाला.
विठ्ठलाचा वियोग तिला सहन झाला नाही. वैष्णव भक्तांच्या सहवासाची तीव्र ओढ तिला लागली होती. “प्राण जातोय, आता लवकर धाव घ्यावी,” असा टाहो तिने फोडला. या तळमळीत तिचे देहभान हरपले. सासरच्या लोकांनी तिला कोंडले असले तरी तिचे मन पंढरीच्या महाद्वारापर्यंत पोहोचले. तिथे संतांच्या चरणी ती लोळण घेऊ लागली. अखेर तिने सासर आणि पती यांचा त्याग करून लौकिक जीवनापासून अलिप्तता स्वीकारली.
विठ्ठलाच्या भेटीची तीव्र इच्छा तिला पंढरीनाथाच्या महाद्वारापर्यंत घेऊन गेली, आणि तिथे तिची वडिलांशी भेट झाली. संत नागरीला पंढरपूरात पाहून रामय्यांना धक्काच बसला. तिने गृहस्थाश्रम सोडल्याने त्यांनी तिच्यावर खूप राग व्यक्त केला, पण संत नामदेवांनी आपल्या भावाची समजूत काढली.
त्या क्षणी संत नामदेव आणि रामय्या दोघेही नागरीच्या पायांवर लीन झाले. तिची ईश्वरनिष्ठा त्यांना पूर्णपणे उमजली. त्या वेळी संत नागरी विठ्ठलाशी एकरूप झाल्या होत्या. भक्तीच्या उन्मनी अवस्थेत त्या रमल्या, आणि हा तिच्या जीवनातील एक चमत्कारच होता. विठ्ठलाशी तिची ही निष्ठा आणि एकरूपता हेच तिच्या जीवनाचे सत्य होते, जे तिने अभंगांतून मांडले.
अभंग आणि आत्मकथन:
संत नागरीच्या आठही अभंगांतून त्यांनी आपले आत्मकथन रचले आहे. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन न मांडता, बालपणापासून सासर आणि पंढरपूरातील महत्त्वाच्या घटनांचा आलेख रंगवला आहे. जणू एखाद्या कुशल कथाकाराने आपली कहाणी शब्दांत गुंफावी, तशी ही रचना आहे. या अभंगांतून तिच्या जीवनातील भावनिक उतार-चढाव, भक्तीची तळमळ आणि विठ्ठलाशी एकरूप होण्याची प्रक्रिया स्पष्ट होते.
अशाच प्रकारचे आत्मकथन संत सखू, संत विठाई आणि संत बहिणाबाई यांच्या जीवनातही दिसते, पण संत सखू यांच्या अभंगरचना आज उपलब्ध नाहीत. त्यांच्या चरित्रकथा मात्र आजही जिवंत आहेत. या संत स्त्रियांनी सासरच्या जाचाला आणि त्रासाला न जुमानता आपले जीवन स्वतःच्या मार्गाने जगले. त्यांची शरीरे लग्नामुळे परावलंबी झाली असली, तरी त्यांची मने विठ्ठलाशी एकरूप आणि स्वतंत्र राहिली. संत परिसा भागवत आणि त्यांच्या पत्नीच्या जीवनातही असाच एकरूपतेचा अनुभव दिसतो.
संत परिसा भागवत हे ब्राह्मण असल्याने सुरुवातीला संत नामदेवांचा द्वेष करायचे, पण त्यांची पत्नी कमळजा यांना नामदेवांबद्दल प्रचंड आदर होता. कमळजा यांनी काही अभंग रचले असावेत, पण त्यापैकी एकही रचना आज उपलब्ध नाही.
संत परिसा भागवत यांच्या अभंगांतून त्यांचा आणि कमळजा यांचा संवाद उलगडतो. कमळजा या स्वयंभू विचारशक्तीच्या, स्पष्टवक्त्या आणि कर्तृत्ववान स्त्री होत्या, याचा प्रत्यय त्यातून येतो. त्यांच्यातील ही स्वातंत्र्याची जाण आणि भक्तीची ओढ त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला वेगळेपण देते.
