sant-mukund-maharaj-charitra
संत मुकुंद महाराज
श्री संत मुकुंद महाराज हे अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकातील एक थोर संत होते, ज्यांनी आपल्या पवित्र चरणांनी आटके या गावाला पावन केले. हे गाव महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील कराड तालुक्यात वसलेले आहे आणि वारकरी संप्रदायाचे एक महत्त्वाचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते.
या गावाची भक्तीची परंपरा अनेक संतांनी आपल्या कृतीतून समृद्ध केली आहे, परंतु श्री संत मुकुंद महाराजांच्या भक्तीच्या सामर्थ्याने या परंपरेला एक अलौकिक उंची प्राप्त झाली. त्यांच्या प्रभावामुळे आटके गावाला वारकरी संप्रदायात विशेष स्थान मिळाले आहे.
आटके गावातील प्रत्येकजण श्री संत मुकुंद महाराजांना आपले आराध्य दैवत मानतो. सुमारे पाच ते सात पिढ्यांपूर्वी त्यांनी या गावात कायमचे वास्तव्य केले आणि आपल्या भक्तीने या भूमीला पवित्र केले. ते बोलू शकत नव्हते, म्हणून लोक त्यांना प्रेमाने ‘मुके बाबा’ म्हणायचे. तरीही त्यांच्या तोंडून विठ्ठलाचे नामस्मरण आणि भजने अस्पष्ट स्वरात सतत ऐकू यायची.
त्यांचे वास्तव्य कृष्णाघाटावरील महादेवाच्या परिसरात होते, जिथे आज त्यांचे समाधी मंदिर उभे आहे. त्या ठिकाणी त्यावेळी एक प्रचंड वटवृक्ष होता, ज्याच्या सावलीत ते दगडाच्या टाळ्यांसह भजन करायचे. जुन्या पिढीतील लोक सांगतात की, श्री मुकुंद बाबांच्या भक्तीच्या प्रभावाने त्या वटवृक्षाला नव्याने पालवी फुटली होती, जणू त्यांच्या भक्तीने निसर्गालाही नवसंजीवनी दिली.
श्री संत मुकुंद महाराजांची भक्ती आणि पंढरपूरातील चमत्कार:
श्री संत मुकुंद महाराज हे विठ्ठलाचे निस्सीम भक्त होते आणि पंढरीचे निष्ठावान वारकरी म्हणून प्रसिद्ध होते. ते प्रत्येक शुक्ल आणि कृष्ण एकादशीला पायी पंढरपूरची वारी करायचे. पंढरपूरात श्री विठ्ठलाच्या मंदिरात ते गरुडखांबाजवळ वीणा घेऊन बसायचे आणि भक्तीत तल्लीन होऊन नामस्मरण व भजने करायचे. विठ्ठलाच्या प्रेमात इतके रममाण व्हायचे की त्यांना काळ, वेळ, भूक, तहान किंवा झोप यांचे भानच राहायचे नाही.
एकदा मंदिर बंद करण्याच्या वेळी सेवेकऱ्यांनी त्यांना बाहेर काढण्याचा प्रयत्न केला आणि मंदिराला कुलूप लावले. पण दुसऱ्या दिवशी पहाटे जेव्हा मंदिर उघडले, तेव्हा सेवेकऱ्यांना आश्चर्याचा धक्का बसला—कुलूप अबाधित असतानाही श्री संत मुकुंद महाराज आत गरुडखांबाजवळ भजन करत बसलेले दिसले. ही घटना पाहून सेवेकऱ्यांना आपली चूक कळली. त्यांनी श्री मुकुंद बाबांना दंडवत घालून माफी मागितली आणि विठ्ठलाची क्षमा याचना केली.
त्यांनी वचन दिले की, “आम्ही यापुढे तुमच्यासारख्या भक्ताशी असे वागणार नाही.” या चमत्कारामुळे आटके गावातील वारकऱ्यांना पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात प्रत्येक एकादशीला वीणेसह हरिनामाचा जागर करण्याचा अधिकार मिळाला, जो आजही कायम आहे.
पंढरपूरातील अधिकार आणि श्री संत भाऊसाहेब महाराजांची भेट:
श्री संत मुकुंद महाराजांची भक्ती आणि निष्ठा इतकी प्रबळ होती की त्यांना पंढरपूरच्या राऊळात विशेष अधिकार प्राप्त झाला. हा अधिकार जगद्गुरु संत तुकाराम महाराजांचे पाचवे वंशज श्री संत भाऊसाहेब महाराज यांनी पाहिला. त्यावेळी देहू आणि पंढरपूर येथे काही सेवा चालायच्या.
त्यापैकी पंढरपूरातील गरुडखांबाजवळ वीणेसह जागर करण्याची सेवा श्री भाऊसाहेब महाराजांनी श्री संत मुकुंद महाराजांना सोपवली. ही नोंद पंढरपूरात औपचारिकपणे करण्यात आली. श्री मुकुंद महाराजांच्या भक्तीच्या बळावर मिळालेला हा अधिकार म्हणजे त्यांच्यावरील कृपेचा आशीर्वाद आहे, ज्यामुळे भक्तांना विठ्ठलभक्तीत रमण्याची प्रेरणा मिळते.
संत तुकाराम महाराजांचे वंशज आणि देहूकर फडाचे तत्कालीन प्रमुख श्री भाऊसाहेब महाराज यांचा या वीणा परंपरेवर वरदहस्त होता. आजही देहूकर फडाचे प्रमुख ह.भ.प. बाळासाहेब महाराज देहूकर (भाऊ) यांचे आशीर्वाद आणि मार्गदर्शन आटके गावाला लाभते. आटके गावाचे लोक स्वतःला संत तुकोबारायांच्या भक्ती परंपरेशी जोडलेले मानतात, आणि हे त्यांच्यासाठी परम सौभाग्य आहे.
अजानवृक्षाची बाग:
श्री संत मुकुंद महाराजांच्या पवित्र वास्तव्यामुळे आटके गावात एक चमत्कारिक घटना घडली. आळंदी येथे संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या संजीवन समाधीजवळ असणारा अजानवृक्ष आटके गावातही श्री मुकुंद महाराजांच्या समाधी परिसरात बहरला. हा वृक्ष त्यांच्या दिव्यत्वाचा आणि जागृत समाधीचा पुरावा मानला जातो. या चमत्कारामुळे गावकऱ्यांची त्यांच्यावरील श्रद्धा अधिक दृढ झाली.
ह.भ.प. म्हैसूरकर महाराजांचे आगमन:
श्री संत मुकुंद महाराजांची कीर्ती ऐकून ह.भ.प. म्हैसूरकर महाराज आटके गावात आले. म्हैसूरकर महाराज हे एका थोर राजाचे पुत्र होते आणि आय.एस.ए. अधिकारी म्हणून कार्यरत होते. त्यांनी जर्मनीतून शिक्षण घेतले होते आणि त्यांना अष्टसिद्धींसह आयुर्वेदाचेही प्रगाढ ज्ञान होते. ते गायनात निपुण होते आणि विठ्ठलाचे परम भक्त होते. श्री मुकुंद महाराजांची महती कळताच ते आटके गावात वारंवार येऊ लागले. त्यांच्या कृपेने त्यांनी गावकऱ्यांना अनेक चमत्कार दाखवले आणि भजनाची परंपरा सुरू केली.
महत्त्वपूर्ण प्रसंग:
एकदा गानकोकिळा लता मंगेशकर आणि गानहिरा हिराबाई बडोदेकर या प्रख्यात गायिका म्हैसूरकर महाराजांकडे एका रागाचे शिक्षण घेण्यासाठी आल्या होत्या. त्यावेळी त्यांची गायनाची बैठक श्री मुकुंद महाराजांच्या समाधी परिसरातच झाली. या घटनेची आठवण आजही गावातील ज्येष्ठ वारकरी सांगतात, आणि लता दीदींनीही आपल्या मुलाखतीत याचा उल्लेख केला होता.
श्री संत दत्तुबुवा महाराजांचे प्रेम:
श्री दत्तुबुवा महाराज यांना बालवयातच श्री मुकुंद महाराजांनी स्वप्नात दर्शन देऊन मार्गदर्शन केले. या दृष्टांताने प्रेरित होऊन ते आटके गावात आले आणि श्री मुकुंद महाराजांची निष्ठेने सेवा केली. जशी श्री मुकुंद महाराज प्रत्येक एकादशीला पंढरपूरला पायी जायचे, तशीच परंपरा दत्तुबुवा महाराजांनी पुढे चालवली. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन श्री मुकुंद महाराजांच्या चरणी अर्पण केले, आणि त्यांची समाधीही श्री मुकुंद महाराजांच्या समाधीजवळ आहे.
आषाढी पायी दिंडी सोहळा:
श्री मुकुंद महाराजांनी अठराव्या शतकात पंधरा दिवसांची पायी वारी सुरू केली होती. ही परंपरा दत्तुबुवा महाराजांनी पुढे चालवली, आणि नंतर गावातील सेवेकऱ्यांनी ती जपली. आजकाल पायी वारीऐवजी विविध साधनांचा वापर करूनही आटके गावाचे वारकरी पंढरपूरात एकादशीला हरिजागर करतात. ही परंपरा २ जुलै २००८ पासून औपचारिकपणे सुरू झाली आणि वारकरी संप्रदायाच्या नियमांनुसार आजही पाळली जाते.
श्री संत मुकुंद महाराजांचे चमत्कार
भगवान दत्तात्रेयांचे प्रकटीकरण:
संतांच्या समाधीत भगवंताचे वास्तव्य असते, हे सत्य २०१६ मध्ये एकादशीच्या दिवशी अनुभवास आले. रात्री दहाच्या सुमारास भजन चालू असताना भगवान श्री दत्तात्रेय आणि नंतर श्री नृसिंह सरस्वती महाराज प्रकट झाले. ही चैतन्यमय अनुभूती श्री मुकुंद महाराजांच्या समाधीच्या जागृत स्वरूपाची साक्ष ठरली.
कोरोनाकाळातील चमत्कार:
२०१९ च्या कोरोना महामारीत सर्व मंदिरे बंद असताना आषाढी वारीचे प्रस्थान झाले. सभागृहाचे दरवाजे बंद असतानाही वीणेचा जागर आणि नामस्मरण अखंड चालू होते. त्यावेळी श्री मुकुंद महाराजांची पालखी ठेवलेल्या ठिकाणी भगवान पांडुरंगाचे बालरूप प्रकट झाले. त्यांनी पालखीला हात लावून स्मितहास्य केले आणि लुप्त झाले.
ऋषिकेशातील प्रसंग:
आटके गावाचे सुपुत्र शंकरराव पाटील (एअरफोर्स) हे १९६४ मध्ये ऋषिकेश येथील गीताश्रम मठात एका साधूंच्या दर्शनाला गेले. त्या साधूंनी त्यांना सांगितले, “तुम्हाला इथे येण्याची गरज नाही. तुमच्या गावात एका थोर संताची समाधी आहे, तिथे जा आणि त्यांची सेवा करा.”
औदुंबराचा चमत्कार:
जिथे श्री मुकुंद महाराजांच्या चरणपादुका ठेवल्या होत्या, तिथे एक दिव्य औदुंबर वृक्ष प्रकट झाला, जो त्यांच्या पावित्र्याचा पुरावा मानला जातो.
संजीवन समाधी सोहळा:
श्री संत मुकुंद महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा गोकुळ जन्माष्टमीला साजरा होतो. या दिवशी पंचक्रोशीतील वारकरी आणि सेवेकरी मोठ्या उत्साहाने एकत्र येतात आणि हा उत्सव भक्तीमय वातावरणात साजरा करतात.
मंदिराचा जीर्णोद्धार:
श्री संत मुकुंद महाराजांचे मंदिर चार ते पाच कोटी रुपये खर्चून कोरीव दगडांनी भव्य स्वरूपात बांधले जात आहे. हे कार्य ग्रामस्थ, वैष्णव भक्त, सेवेकरी आणि पंचक्रोशीतील वारकऱ्यांच्या योगदानाने आणि आशीर्वादाने सुरू आहे.
श्री संत मुकुंद महाराजांच्या समाधीजवळ प्रार्थना करणाऱ्या भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण झाल्याची अनुभूती अनेकांना आली आहे. त्यांचे दिव्य सामर्थ्य आणि भक्तीचे बळ आजही संजीवन समाधीच्या रूपात आपल्यात जिवंत आहे. आपण सामान्य माणसे त्यांची निष्ठेने भक्ती करून आपले जीवन सार्थकी लावूया.