sant-muktabai-charitra
संत मुक्ताबाई चरित्र –
“मुंगी उडाली आकाशीं,
तिणें गिळीलें सूर्याशीं”
महाराष्ट्राच्या संत परंपरेत अनेक दिव्य व्यक्तिमत्त्वे उभ्या राहिल्या, त्यातच स्त्री संतांची भूमिका अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. या स्त्री संतांनी केवळ धार्मिक जीवनातच नव्हे, तर समाजाच्या सुधारणा आणि दृष्टीकोनातही अत्यंत मोलाचा सहभाग घेतला. याच संतांपैकी एक महत्त्वाचे नाव म्हणजे संत मुक्ताबाई, ज्यांनी आपल्या अनोख्या भक्तिरचनांसह मराठी साहित्याच्या इतिहासात अमुल्य ठसा उमठवला.
संत मुक्ताबाई, ज्यांना विशेषत: ज्ञानेश्वरींच्या ज्ञानेश्वर महाराजांच्या बहिणी म्हणून ओळखले जाते, त्या भक्तियोगाच्या मार्गाने अद्वितीय कार्य करत होत्या. त्यांची भक्तिरचनांमध्ये एक अनोखी शक्ती आणि चैतन्य होते, जी समाजातील सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचली. तिच्या अभंगांमध्ये भावाचा गहिरा रंग दिसतो, आणि त्याने भक्तिमार्गाच्या अनेक गूढतेचा उलगडा केला.
संत मुक्ताबाईने विविध काव्यांतून धर्म, तत्त्वज्ञान आणि आध्यात्मिक अनुभव यांचा समावेश केला. त्यांचा जीवनप्रवास आणि कार्य आजही अनेकांच्या मनाला प्रेरित करत आहे. त्या काळातील समाजातील असमानता, पातळी आणि अनागोंदी यावर त्यांनी आपल्या भक्तिरचनांतून भाष्य केलं, ज्यामुळे त्या कालीन समाजाला दिशा मिळाली.
संत मुक्ताबाईंचे कार्य केवळ एक साहित्यिक योगदान नव्हे, तर एक अत्यंत प्रभावी सामाजिक परिवर्तन होतं. त्यांच्या विचारधारेतून भक्तिपंथाला एक नवीन दिशा मिळाली आणि आजही त्यांच्या कार्याने महाराष्ट्राच्या भक्तपरंपरेला समृद्ध केले आहे.
संत मुक्ताबाईंच्या जीवनाची गाथा एक प्रेरणा आहे जी आजही समाजाच्या विविध अंगांनी स्वीकारली आहे.
नाव: संत मुक्ताबाई
जन्म: सुमारे ई.स. १२७९
गाव: आपेगाव, महाराष्ट्र
आई: रुक्मिणीबाई
वडील: विठ्ठलपंत
मृत्यू: सुमारे १२ मे १२९७ (कोथळी, जळगाव जिल्हा)
संत मुक्ताबाई यांचा जन्म महाराष्ट्रातील आपेगाव गावात ई.स. १२७९ साली झाला. त्या काळात महाराष्ट्रात संतांची एक अखंड परंपरा अस्तित्वात होती आणि मुक्ताबाई त्या परंपरेतील एक अत्यंत महत्त्वाची व्यक्तिमत्त्व ठरल्या. त्यांना “मुक्ताई” ह्या नावाने देखील ओळखले जाते. रुक्मिणीबाई आणि विठ्ठलपंत हे त्यांच्या आई-वडिलांचे नाव होते. मुक्ताबाईंचे कुटुंब अत्यंत पवित्र आणि भक्तिपंथाशी निगडित होते. त्यांचे थोरले भाऊ संत निवृत्तीनाथ, संत ज्ञानेश्वर आणि संत सोपानदेव होते, जे त्यांच्यासाठी प्रेरणास्थान होते.
मुक्ताबाईंच्या जीवनातील महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे त्यांचा जन्म एका अशी कुटुंबात झाला, जिथे भक्तिरस आणि ज्ञानाचा गंध होता. निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर, सोपान आणि मुक्ताबाई—हे सर्व एकत्र जन्मलेली दिव्य रूपे होती, ज्यांचे जीवन भक्ती, ज्ञान, विरक्ती आणि मुक्तीचे प्रतीक बनले. रुक्मिणी आणि विठ्ठलपंत यांचे मातृत्व अत्यंत पवित्र होते, कारण त्यांनी या चार पवित्र आत्म्यांना जन्म दिला.
मात्र, त्यांचे जीवन सुरू होताच अनेक दुःख आणि वादळांनी त्यांना गाठले. लहान वयातच निवृत्तीनाथ आणि त्यांचे भावंड संन्यास घेऊन समाजापासून वगळले गेले. त्यामुळे त्यांना अनेक वाईट अनुभवांना सामोरे जावे लागले. पण हे सर्व प्रतिकूलतेवर मात करत, त्या चारही भगिनी-भावंडांनी भक्तिरुपी साधना सुरू ठेवली. त्यांच्या आयुष्यात असलेल्या अशा कष्टांमुळे, त्यांना मानसिक आणि शारीरिक पिळवणुकीला तोंड द्यावे लागले.
विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांचे निधन लवकरच झाले आणि त्यांच्या कुटुंबाला अनपेक्षितपणे एक मोठा शोक आ वासून उभा राहिला. मातापित्याच्या निधनामुळे कुटुंबाची जबाबदारी मुक्ताबाईवर आली, आणि तिने ती अत्यंत समर्थपणे स्वीकारली. तिने आपल्या भावंडांना स्नेहभावाने सांभाळले आणि त्यांना मार्गदर्शन केले. जरी तिचे वय अत्यंत कमी होते, तरी ती मानसिकदृष्ट्या अत्यंत परिपक्व, शहाणी आणि जबाबदार बनली.
संत मुक्ताबाईंच्या जीवनातील कष्ट आणि त्यांची समंजसता हे त्यांचे मुख्य गुण होते, जे आजही समाजाच्या प्रत्येक अंगाने गौरवले जातात.
तात आणि माता गेलीसे येथून| तेव्हा आम्ही लहान पांडुरंगा
निवृत्ती ज्ञानेश्वर कोरान्नाचे अन्न | सांभाळी सोपान मजलागी
तुझ्या योगे हरी क्रमियेला काळ…
संत मुक्ताबाईंच्या हातून अत्यंत महत्त्वाचे कार्य घडले, ज्याने विश्वाला एक नवा दृष्टिकोन दिला. एक महान योगी आणि तपस्वी असलेले चांगदेव, जे साधनापथावर अगदी उंच शिखर गाठले होते, परंतु त्यांना गुरु प्राप्त झाला नाही. यामुळे त्यांना खरे ईश्वरदर्शन होऊ शकले नव्हते.
मुक्ताबाईंनी चांगदेवांना ‘पासष्टी’ या संज्ञेचा खोल अर्थ समजावून दिला. त्यांच्या शिक्षणामुळे आणि अनुग्रहामुळे चांगदेवांना आत्मसाक्षात्कार झाला, ज्यामुळे त्यांचे जीवन धन्य आणि पूर्ण झाले. त्याच वेळी चांगदेवांच्या आयुष्यातील १४०० वर्षांचा तप आणि साधना सफल झाली.
साधारणपणे विचार करता, ८ वर्षांची मुक्ताबाई एका १४०० वर्षाच्या अनुभवी तपस्व्याला अध्यात्मिक मार्गदर्शन देत होत्या. यामुळेच चांगदेव तिला अत्यंत कृतज्ञतेने “मुक्ताई करे लेइले अंजन” अशी स्तुती करतात. या घटनेतून स्पष्ट होते की, मुक्ताबाईंच्या भव्य आत्म्याने केवळ ज्ञान देण्याची प्रक्रिया केली नाही, तर त्यांनी योगी चांगदेवासारख्या महान व्यक्तिमत्वाचा जीवनमार्ग बदलला.
एकदा ज्ञानेश्वरांनी संत मुक्ताबाईला मातीचे मांडे बनवण्यासाठी सांगितले. त्या कामासाठी मुक्ताबाई मातीचे खापर आणण्यासाठी कुंभारवाड्यात गेल्या. त्यावेळी, त्या गावाचा प्रमुख विसोबा चाटी होता, जो या चार भावंडांचा द्वेष करणारा होता. त्याने सर्व गावकऱ्यांना तुर्तास मुक्ताबाईला खापर देऊ नका, अशी कठोर सूचना दिली. म्हणून मुक्ताबाईला खापर मिळाले नाही आणि तिला रिकाम्या हाताने परतावे लागले. तिच्या चेहऱ्यावर हताशतेचे चिन्ह दिसत होते, हे पाहून ज्ञानेश्वरांनी योगबळाचा उपयोग करून तिच्या पाठीवर थोडे तापले आणि तिला पाठीवर मांडे भाजण्याचे आदेश दिले.
ज्ञानेश्वरांच्या या अद्वितीय कृत्यामुळे चमत्कार घडला आणि मुक्ताबाईने पाठीवर मांडे भाजून दाखवले. तो चमत्कार पाहून विसोबा चाटी ज्ञानेश्वरांच्या चरणी शरण गेले आणि तिने भाजलेले मांडे प्रसाद म्हणून खाण्यासाठी धावतच झडप घालली. त्यावेळी मुक्ताबाईने त्याला ‘खेचर पक्षी’ असे संबोधले. आणि तेव्हापासून विसोबा चाटी ‘विसोबा खेचर’ म्हणून प्रसिद्ध झाले.
मुक्ताबाईंवर गोरक्षनाथाची विशेष कृपा होती, ज्यामुळे त्यांना अमृत संजीवनीची प्राप्ती झाली. या कृपेने मुक्ताबाईचे जीवन अधिक दिव्य आणि समृद्ध झाले.
संत मुक्ताबाईंच्या ताटीच्या अभंगांचा एक महत्त्वपूर्ण संग्रह आहे. त्यांनी रचलेले एकूण ४२ अभंग प्रसिद्ध आहेत. या अभंगांमध्ये मुक्ताबाई आपल्याच भाऊ ज्ञानेश्वरांसोबत संवाद साधताना दिसतात, ज्यात त्यांचा कष्ट आणि आत्मक्लेश याचा परिचय मिळतो. तात्त्विकदृष्ट्या, ती ज्ञानेश्वरांना दरवाजाची ताटी उघडण्याचे सांगते, जी कदाचित एक प्रतीक असू शकते, जिथे आत्मज्ञान प्राप्तीसाठी एक अडचण किंवा संकोच दुर करण्यात येतो.
मुक्ताबाईंनी तिच्या अभंगांमध्ये त्या वेळी नाथसंप्रदायाच्या आठवणी जाग्या केल्या, जे ज्ञानेश्वरांपासून गहीणीनाथ आणि निवृत्ती यांच्या चरणांपर्यंत पोहोचले होते. तिने भाऊ ज्ञानेश्वरांना घराण्याच्या महानतेची आणि योगशक्तीची आठवण करून दिली. तिच्या शब्दात एक मोठा तत्त्वज्ञान होता—”जो व्यक्ती जनतेचे दोष सहन करतो, तोच खरा योगी आहे. जरी संपूर्ण विश्व आपल्या विरोधात असले तरी, त्याने शांती राखली पाहिजे आणि रागाच्या अग्नीला थंड करावा.”
तिने लोकांच्या शब्दांनी दिलेल्या त्रासाचे महत्त्व सांगितले आणि चांगल्या उपदेशाचा स्वीकार करण्याची शिकवण दिली. या विचारांनी ताटीचे अभंग निर्माण झाले, जे आजही अनेक भक्तांना मार्गदर्शन करत आहेत.
योगी पावन मनाचा | साहे अपराध जनांचा
विश्व रागे झाले वन्ही | संती सुखे व्हावे पाणी
शब्दशस्त्रे झाले क्लेश | संती मानावा उपदेश
विश्वपट ब्रम्हदोरा | ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा
समजावताना मुक्ताबाई सांगतात, “जेव्हा आपला स्वत:चा हात आपल्याला लागतो, तेव्हा त्याचे दुःख मनात न ठेवता स्वीकारावे लागते. अगदी तसंच, आपली जीभ आपल्या दाताखाली आली तरी, आपण लगेच आपले दात काढून टाकत नाही. जीवनाच्या मार्गावर पुढे जाण्यासाठी अनेक कठीण प्रसंगांना सामोरे जावे लागते, तसंच ब्रह्मपदाला पोहोचण्यासाठीही कठोर तप आणि अपेष्टांची तयारी असावी लागते. लोखंडाच्या चण्यांप्रमाणे, जीवनातील विविध चाचण्या आणि संकटांना सहन करतच, शाश्वत ज्ञान आणि आत्मसाक्षात्काराच्या दिशेने वाटचाल केली जाते.”
या शब्दांतून मुक्ताबाई जीवनातील संघर्ष, धैर्य आणि समजुतीच्या महत्त्वाचा संदेश देत आहेत. ते स्पष्टपणे सांगतात की, आत्मज्ञानाच्या प्रवासात वेगवेगळ्या अडचणी येतात, त्यावर हळहळ न करता त्याचा सामना करावा लागतो.
हात आपुला आपणा लागे | त्याचा करू नये खेद
जीभ दातांनी चाविली | कोणे बत्तीशी पाडिली
चणे खावे लोखंडाचे | मग ब्रह्मपदी नाचे
सर्व समजावणीच्या प्रयत्नांनंतरही ज्ञानेश्वरांचा ताटीचा दरवाजा उघडला नाही. तेव्हा हळवी झालेली मुक्ताबाई आपल्या भावाशी म्हणतात,
लडिवाळ मुक्ताबाई | जीव मुद्द्ल ठायीचे ठायी
तुम्ही तरुण विश्व तारा | ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा
ज्ञानेश्वरांनी जेव्हा ताटीचे दार उघडले, त्यानंतर त्यांचे जीवन एक नवा मोड घेऊन बदलले. त्यांच्यासमोर एक अलौकिक कार्य घडले, ज्यामध्ये श्री निवृत्तीनाथांची कृपा आणि मुक्ताबाईच्या धेयस्वप्नांची जागरूकता महत्त्वाची भूमिका बजावली. ज्ञानेश्वरांचे कार्य केवळ त्याच्या आध्यात्मिक उन्नतीचे प्रतीक नव्हे, तर ते त्यांच्या जीवनाच्या समर्पणाची आणि शक्तीची शाश्वती होते.
संत मुक्ताबाईंच्या अभंगांची रचना अत्यंत समाजाभिमुख आणि अर्थपूर्ण आहे. त्या आपल्या अभंगांद्वारे समाजाच्या विविध स्तरावर आध्यात्मिक जागरूकता आणि भावनिक प्रेरणा निर्माण करत होत्या. मुक्ताबाईंनी ताटीचे अभंग लिहिले तसेच त्यांनी हरिपाठाच्या संदर्भातील अभंगही रचले, ज्यात भक्तिरस आणि तत्त्वज्ञानाची गहरी सांगितली होती. त्यांच्या या रचनांमुळे भक्तिपंथाला एक नवीन दिशा मिळाली आणि त्या काळाच्या समाजातील लोकांचे जीवन अधिक समृद्ध आणि आध्यात्मिक बनले.
“अखंड जायला देवाचा शेजार
कारे अहंकार नाही गेला |
मान अपमान वाढविसी हेवा
दिवस असता दिवा हाती घेसी ||”
संत मुक्ताबाईंचे विचार अत्यंत साधे, पण खरे आणि प्रगल्भ होते. त्या मराठी भाषेतील पहिल्या कवयित्री म्हणून ओळखल्या जातात, आणि आजही त्यांचे नाव सन्मानाने घेतले जाते. मुक्ताबाईंनी “ज्ञानबोध” या ग्रंथाचे लेखन केले आहे. या ग्रंथात संत निवृत्तीनाथ आणि मुक्ताबाई यांचा संवाद आहे, ज्यामध्ये जीवनाच्या गूढतेचा आणि आध्यात्मिक साधनेचा विषय चर्चा केला आहे.
संत मुक्ताबाईंचा मृत्यू-
संत ज्ञानेश्वरांनी समाधी घेतल्यानंतर, त्यांच्या ज्येष्ठ बंधू संत निवृत्तीनाथ यांनी मुक्ताबाईंसोबत तीर्थयात्रेसाठी निघण्याचा निर्णय घेतला. ते दोघे तापी नदीच्या किनाऱ्यावर पोहोचले, त्यावेळी अचानक वीज कडाडली आणि एक प्रचंड विजेचा झटका झाला. त्या विजेच्या प्रभावात, संत मुक्ताबाई अचानक गायब झाल्या. हे घडले १२ मे १२९७ रोजी. त्यानंतर, मुक्ताबाईंची समाधी जळगाव जिल्ह्यातील कोथळी येथील एका पवित्र स्थळी स्थापित करण्यात आली.
संत मुक्ताबाईंच्या जीवनाची आणि कार्याची गाथा आजही लोकांच्या मनावर प्रभाव पाडते, आणि त्यांचे योगदान भक्तिपंथ आणि मराठी साहित्याच्या क्षेत्रात अनमोल ठरले आहे.