sant-manakoji-bodhale-charitra
संत माणकोजी बोधले
धामणगाव हे बालेघाटाच्या पायथ्याला स्थित असलेले एक छोटेसे गाव आहे, जे नागझरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले आहे. या गावाचे मूळ नाव धर्मण्यपूर होते, जे धर्मेश्वराच्या प्राचीन मंदिरावरून पडले. या नावाचा अपभ्रंश होऊन ते धामणगाव म्हणून ओळखले जाऊ लागले. या गावातच श्री संत माणकोजी बोधले महाराजांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील भानजी आणि आई पार्वतीबाई होते. माणकोजींचा एक बंधू शिवाजी होता, जो पंढरपूरचा वारकरी होता, तर माणकोजी हे युद्धकलेत पारंगत धारकरी होते. माणकोजींनी काही रांगडे तरुण एकत्र करून त्यांना युद्धाचे शिक्षण दिले आणि तत्कालीन मुस्लिम राजवटीच्या अन्यायाविरुद्ध संघर्ष सुरू केला. त्यांनी अत्याचार करणाऱ्या यवनाला त्यांच्या पंचक्रोशीतून बाहेर हुसकावले आणि स्वतःची सत्ता स्थापने केली.
एकदा माणकोजी आपल्या दादासोबत पंढरपूरला गेले. तिथे त्यांनी विठोबाचे दर्शन घेतले आणि तेथील दिव्य वातावरणाने त्यांना मोहून टाकले. त्यांच्या मनावर ‘देहीच विदेही’ अशी अवस्था गडली आणि त्यांना विठोबाच्या भेटीचा दृढ निश्चय केला. ते अहोरात्र विठ्ठल नामाचा जप करत मंदिराच्या ईशान्य कोपऱ्यात ध्यानस्थ झाले. त्यांनी तीन दिवस अन्नपाण्याविना जप केला, आणि चौदाव्या दिवशी पांडुरंगाने त्यांना दर्शन दिले. त्यानंतर माणकोजींनी ‘बोधले’ हे आडनाव स्वीकारले, कारण विठोबाने त्यांना ‘बोध’ दिला होता. त्यानंतर माणकोजींनी विठोबाची मूर्ती धामणगावात आणली आणि त्याच्या प्रतिष्ठापनेचा उत्सव आयोजित केला. त्यावेळी संत तुकाराम आणि रामदास स्वामीसुद्धा उपस्थित होते.
बोधले महाराजांचे शंभरहून अधिक अभंग ‘सरकारी सकलसंत गाथा’मध्ये सापडतात. आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीनिमित्त धामणगावात मोठ्या उत्सवाचे आयोजन केले जाते. मान्यता अशी आहे की, त्या दिवशी पंढरीहून देव धामणगावात येतात. बोधले महाराजांनी अनेक चमत्कार केले आणि सामान्य जनतेला भक्तिरसात तुडवले. त्यांनी दुष्काळाच्या काळात आपली धान्याची पेवे लुटली आणि वारकऱ्यांना अन्न वाटले.
ते १६१६ मध्ये संजीवन समाधी घेऊन देहत्याग करीत भक्तिरसात तुडले. त्यांचे बंधू शिवाजी पुढे मराठवाड्यात गेले. त्यांचे वंशज प्रकाश महाराज बोधले सध्या उस्मानाबाद जिल्ह्यात राहतात.
माणकोजी बोधले महाराजांची परंपरा धामणगावात प्रगल्भ झाली, आणि काही काळ संस्थान रूपात तिचे अस्तित्व राहिले. सद्यस्थितीत विवेकानंद बोधले यांनी या परंपरेला पुनरुज्जीवित केले आहे.