sant-mahatma-basaveshwar-charitra
संत महात्मा बसवेश्वर
महात्मा बसवेश्वर महाराज (किंवा बसव, बसवण्णा,) (इ.स. ११०५ – ११६५) हे कर्नाटकमधील एक अत्यंत प्रभावशाली संत आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी हिंदू धर्मातील जातिव्यवस्था आणि विविध हानिकारक प्रथांविरुद्ध प्रखर संघर्ष केला. त्यांची धार्मिक विचारधारा निर्गुण, निराकार एकेश्वरवादावर आधारित होती.
बसवेश्वरांचा जन्म शालिवाहन शकेच्या दहाव्या शतकात कर्नाटकमधील विजापूर जिल्ह्यातील इंगळेश्वर-बागेवाडी या गावात झाला. काही प्रमाणात, त्यांचा जन्म इंगळेश्वर गावी देखील मानला जातो. त्यांच्या जन्माच्या तारखेविषयी थोडे मतभेद असले तरी, सर्वसामान्यपणे त्यांचा जन्म वैशाख शुद्ध तृतीया रोजी मानला जातो. त्यांचे वडील मणिराज (भादरस) हे बागेवाडीतील भांडारप्रमुख होते, आणि त्यांची माता मादुलांबा (मादंबा) एक परम शिवभक्त होती. त्यांना एक भाऊ, देवराज आणि एक बहिण, नागम्मा अशी दोन नातलग होती.
बसवेश्वरांनी लहानपणीच कर्मठ धार्मिक विधींना विरोध करणे सुरू केले. वयाच्या आठव्या वर्षी त्यांचा मुंजी समारंभ ठरला असता, परंतु त्यांनी “माझ्या लिंगदीक्षेला आधीच स्वीकारले आहे” असे सांगून मुंजी घेण्यास नकार दिला आणि घर सोडून कूडलसंगम (जि. विजापूर) येथे पोहोचले. कृष्णा आणि मलप्रभा नद्यांच्या संगमावर असलेल्या कूडलसंगम येथे मोठे अध्ययन केंद्र होते, जिथे बसवेश्वरांनी विविध धर्म, तत्त्वज्ञान आणि भाषा यांचा सखोल अभ्यास केला.
त्यांचा विवाह त्यांच्या मामाच्या मुलीशी झाला, आणि नंतर ते मंगळवेढा येथे स्थायिक झाले. मंगळवेढ्यात त्यांनी एकतीस वर्षे वास्तव्य केले आणि त्या काळात लोकांच्या भल्यासाठी विविध समाजिक उपक्रम राबवले.
महात्मा बसवेश्वरांनी मंगळवेढ्यात ‘अनुभव मंटप’ या लोकशाही संसदाची स्थापना केली. या मंटपात, विविध धर्मातील लोक एकत्र येऊन सामाजिक समस्या कशा सोडवायच्या यावर चर्चा करत होते. बसवेश्वरांनी समाजातील रूढी आणि वाईट चालीरीतींविरुद्ध विरोध केला आणि समाजातील हितकारक प्रथांचा स्वीकार केला.
महात्मा बसवेश्वरांच्या कार्याने 12 व्या शतकात लोकशाही मूल्यांचा प्रारंभ झाला. त्यांच्या वचनसाहित्यात समते, मूल्य, न्याय, बंधुत्व, एकात्मता, स्वातंत्र्य, अधिकार, शिस्त आणि प्रशासन याबाबत सखोल विचार करण्यात आले आहेत. आजच्या शासन व प्रशासनाने हे विचार स्वीकारले तर समाजातील विषमता, हिंसा, भेदभाव आणि जातीय राजकारणावर प्रभावी नियंत्रण ठेवता येईल, आणि परिणामी उत्तम सुशासन व प्रशासन व्यवस्थेची निर्मिती होईल.
बसवेश्वर महाराज यांच्या कार्यात समाजाच्या ऐक्याला अत्यंत महत्त्व दिले गेले आहे. त्यांना समजावून उमगले होते की, एकता म्हणजे केवळ समाजातील घटकांचे ऐक्य नाही, तर त्यात अध्यात्मिक शक्तींचेही ऐक्य असावे. हे तत्त्व लक्षात घेतच, त्यांनी “अनुभव मंटप” या संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेमध्ये कोणालाही प्रवेश मिळवण्याची बंदी नव्हती, तसेच स्त्रियांनाही संस्थेचा सदस्य होण्याची पूर्ण मुभा होती. जातीभेदाचा त्यात कोणताही प्रकार नव्हता. त्यांचा उद्देश होता की प्रत्येक व्यक्तीला समान संधी मिळावी, आणि धर्माचरण करत असताना कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव नाहीसा होईल.
बसवेश्वरांनी भारतीय समाजातील शंभर वर्षांपूर्वीच्या प्रथा आणि परंपरा यांवर प्रश्न उपस्थित करत, त्यांचे योग्य पालन कसे करावे यावर लक्ष केंद्रित केले. वृषभाचे पूजन आणि शेतकऱ्यांची श्रद्धा यांची जोड भारतीय संस्कृतीत प्राचीन काळापासून आहे, आणि त्यांच्या कडून प्रकटलेल्या तत्त्वज्ञानाचा समाजावर खोल प्रभाव पडला. त्यांच्या जीवनकार्याचा भाग म्हणून, त्यांनी प्राचीन काळातील परंपरांच्या आणि धर्माच्या योग्य पालनासाठी तत्त्वज्ञान उचलले.
बसवेश्वरांचे कार्य विशिष्ट कारणांमुळे इतिहासात वेगळे ठरले. समाजाच्या सर्व स्तरांतील लोकांमध्ये समानता, धर्म व सत्याचे पालन करणारी संस्कृती निर्माण करणे हे त्यांचे मुख्य उद्दिष्ट होते. त्यांनी “अनुभव मंटप” सुरू केल्यामुळे त्या काळात समाजातील जातीय भेदभावाच्या दृष्टीने एक नवीन दिशा मिळाली. या संस्थेमध्ये सर्व प्रकारच्या लोकांना समान स्थान दिले, त्यामुळे समाजातील समरसतेचा ठसा ठरला.
ते समाजातील अशा रूढींचा विरोध करत होते ज्यामुळे व्यक्तीला त्याच्या जन्म आणि जातीवर आधारित भेदभावाचा सामना करावा लागला. त्यांनी कन्नड भाषेतील गद्य लेखनाची सुरूवात करून, वचनसाहित्यातून समाजाला मार्गदर्शन दिले. त्यांच्या विचारांनी त्या काळातील समाजाला अधिक आध्यात्मिक आणि नैतिक जीवन जगण्याची प्रेरणा दिली.
त्यांचे कार्य आजही कर्नाटकमधील आणि दक्षिण महाराष्ट्रातील अनेक खेड्यांमध्ये लोकांच्या जिभेवर घुटून जात आहे. त्यांचे वचन आणि आचार यांनी एक नवीन सामाजिक सुधारणेची दृष्टी दिली. त्यांचे तत्त्वज्ञान फक्त शासनाच्या शिस्तीवर आधारित नव्हते, तर ते प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या जीवनात आध्यात्मिक व नैतिक दृष्टिकोनातून जीवन जगण्याची प्रेरणा देत होते.
बसवेश्वरांना राज्याच्या मंत्रिमंडळात स्थान मिळाले होते, आणि त्यांचे कर्तृत्व त्यांना सत्ता आणि वैभवाच्या शिखरावर नेले होते. तरीही, त्यांचे आध्यात्मिक मूल्य कधीही कमी झाले नाही. ते कायमच धर्म, समतेचा प्रचार करत राहिले, आणि त्यांनी समाजात एकता आणि धर्माचरणाची महत्त्वाची शिकवण दिली.
महात्मा बसवेश्वरांचे कार्य त्यांच्यासाठी साधलेली शिव उपासना आणि कर्मचरणावर आधारित होते. त्यांच्या कायक वे कैलास सिद्धांताने सांगितले की, शारीरिक श्रम किंवा व्यवसाय हेच खरे स्वर्ग (कैलास) आहेत. कोणत्याही प्रकारचा शारीरिक श्रम हीन मानला जाऊ नये आणि तो समाजाच्या भल्या साठी असावा, असे त्यांनी मांडले. यामुळे श्रमाचे महत्त्व वाढवून त्यांना प्रतिष्ठा दिली. त्यांचा दृष्टिकोन केवळ कर्मसिद्धांतावर आधारलेला नव्हता, तर व्यक्तीला त्याच्या व्यवसायात स्वातंत्र्य देणारा होता. बसवेश्वरांची ‘दासोह’ तत्त्वज्ञान ही समाजवादी आणि समतावादी विचारांची मांडणी करणारी होती. ‘दासोह’ सिद्धांतानुसार, आपली संपत्ती केवळ स्वतःसाठी वापरणे म्हणजेच ती समाजासाठी उपयुक्त करणे, असे त्यांनी सांगितले.
बसवेश्वरांनी विविध व्यवसायांना आणि खास करून ग्रामोद्योगांना प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे त्या काळात व्यावसायिक समभावाची भावना निर्माण झाली. समाजातील स्त्रियांचे स्थान अत्यंत दयनीय होते, म्हणूनच त्यांनी स्त्रियांना समान हक्क दिले. त्यांना धार्मिक आणि आध्यात्मिक हक्क मिळवून दिले आणि अशुद्धतेच्या विचारधारेपासून त्यांना मुक्त केले.
महात्मा बसवेश्वरांनी १२ व्या शतकात आंतरजातीय विवाहाची परंपरा सुरू केली, ज्यामुळे तत्कालीन समाजाच्या ठराविक चौकटींना झंझावात आला. एक उदाहरण म्हणजे, मागास वर्गातील संत हरळय्याचा मुलगा शीलवंत आणि ब्राह्मण मंत्र्याची मुलगी कलावती यांच्यात घडवून आणलेला विवाह. हे १२ व्या शतकात अत्यंत धाडसी आणि क्रांतिकारक होते, कारण आजही आपल्याला अशा विवाहास स्विकारण्याची मानसिकता बनलेली नाही.
बसवेश्वरांच्या काळातील “अनुभव मंटप” ही संस्था जागतिक इतिहासात अद्वितीय ठरली. हा मंटप लोकशाही संसदांचा प्रारंभ होता, जिथे सर्व जाती आणि व्यवसायातील भक्त एकत्र येऊन विविध मुद्द्यांवर चर्चा करीत होते. मंटपातील चर्चा गद्यातून होत असल्यामुळे, ते पुढे कन्नड साहित्याच्या वचनसाहित्याचे रूप धारण झाले. बसवेश्वरांनी वचनांच्या माध्यमातून समाजात जागृती निर्माण केली आणि त्यांचे विचार प्रबोधनाचे कार्य करत राहिले.
बसवेश्वरांच्या धर्मविषयक विचारांनी समाजाच्या उच्चतेकडे नेण्याची दिशा दाखवली. त्यांनी जातिवाद, कर्मकांड, बळी प्रथा आणि अंधश्रद्धा यांचा निषेध केला. त्याचबरोबर, ते म्हणतात की, भस्म, गंध, टिळे किंवा मणी गळ्यात घालून आपले अंतरंग शुद्ध होणार नाही. त्यांच्या मते, देवते म्हणजे तुमच्या अंतरात्म्यात असलेली शुद्धता.
लिंगायत धर्माच्या संदर्भात, बसवेश्वरांनी मांडलेल्या तत्त्वज्ञानावर आधारित असलेल्या विचारधारेला केवळ पंढरपूरच्या वर्तमन कनेक्शनमध्ये बदल केला गेला आहे. लिंगायत धर्माने पूर्वीचे ब्राह्मणी वर्चस्व स्विकारले असून, त्या तत्त्वज्ञानाचे ब्राह्मणीकरण करण्यात आले आहे. लिंगायत हा धर्म कर्मकांड, देवते, व्रतवैकल्य, अंधश्रद्धा आणि आत्मा यामध्ये अडकलेला आहे. यामुळे लोक समजतात की लिंगायत हे ब्राह्मणधर्म स्वीकारले आहेत.
महात्मा बसवेश्वरांनी भटशाहीतून मुक्ती मिळवण्यासाठी “अनुभव मंटप” स्थापन केली आणि त्यामधून साहित्य निर्माण करून, सर्व धर्माच्या आणि जातिवादाच्या भितींना नाकारले. लिंगायत धर्माची स्थापना त्यांनी केली, जो ७७० परगड जातीतील लोकांना घेऊन एक नवीन समाज निर्मितीचा मार्ग दाखवत होता.
महात्मा बसवेश्वर महाराज 1167 मध्ये वयाच्या 66 व्या वर्षी संगमेश्वराशी एक होऊन समाधी घेतली. कृष्णा आणि मलप्रभा नद्यांच्या संगमावर कर्नाटकमध्ये त्यांचे समाधीस्थळ उभारण्यात आले आहे.