sant-ladai-charitra
संत लाडाई चरित्र
संत नामदेव यांना चार मुलगे होते – नारा, महादा, गोंदा आणि विठा. या सर्वांनी काही अभंग रचले होते, ज्यांपैकी काही आजही उपलब्ध आहेत. त्यांच्या चार सुनाही होत्या – लाडाई, साखराई, गोडाई आणि येसाई. यापैकी नारा यांची पत्नी म्हणजे संत लाडाई. संत लाडाई यांचे जन्मस्थान आणि जन्मकाळ याबाबत स्पष्ट माहिती मिळत नाही, परंतु त्या चौदाव्या शतकात होत्या हे निश्चित आहे.
संत तुकाराम महाराजांनी त्यांच्या नावावर सुमारे दीड कोटी अभंग असल्याचा उल्लेख केला आहे. मात्र, काळाच्या ओघात हे अभंग लुप्त झाले असावेत, कारण आज त्यांचे फक्त तीनच अभंग आपल्यापर्यंत पोहोचले आहेत.
संत नामदेव यांच्या समाधीनंतरही लाडाई हयात होत्या. ज्या वेळी संत नामदेव यांनी समाधी घेतली, तेव्हा लाडाई प्रसूतीच्या निमित्ताने आपल्या माहेरी, म्हणजे परभणी जिल्ह्यातील कल्याण या गावी गेल्या होत्या. त्यामुळे त्या पंढरपूरात उपस्थित नव्हत्या.
संत नामदेव यांच्या समाधीची बातमी त्यांना कळताच त्या प्रचंड दुःखी झाल्या. या दुःखद प्रसंगाचा भावनिक आविष्कार त्यांनी एका अभंगातून व्यक्त केला आहे. असे मानले जाते की, संत नामदेव यांच्यासह त्यांच्या कुटुंबातील सर्वजण कैलासवासी झाले. लाडाई यांच्या अभंगातून ही घटना सत्य असल्याचे जाणवते. त्या आपल्या अभंगात म्हणतात:
“प्रसुतीसाठी मला कल्याणी आणले गावी ॥ पंढरीचा राणा अंतरला माझ्या नावी ॥ मोठा गोवा केला, दूर ठेवले मला एकटीला ॥ भवनदीच्या लोट्यात पडले मी कष्टीला ॥ सर्व गुप्त झाले, ऐकून वृत्त माझे संचित खोटे का ठरले ॥ द्वादशी बाहत्तर आणि कृष्ण त्रयोदशीला ॥ आषाढ मासात विठ्ठलद्वारी सर्वांनी देह अर्पिला ॥ मला का ठेवले पापिणीला वेगळी ॥ लाडाई म्हणते, विठ्ठलाला अर्पण केले प्राण ॥ म्हणूनच प्राणायामाने घेतला निर्वाण ॥”
संत नामदेव आणि त्यांचे कुटुंब शके १२७२ (इ.स. १३८०) मध्ये आषाढ महिन्यातील कृष्ण त्रयोदशीला विठ्ठलाच्या चरणी एकरूप झाले. लाडाई यांना वाटले की, सर्व कुटुंबीय विठ्ठलात विलीन झाले, तर मलाच का दुःखाच्या खाईत एकटीलाच सोडले? स्वतःला पापिणी संबोधून त्या आपले शोक व्यक्त करतात आणि प्राणायामाद्वारे देहत्यागाचा संकल्प करतात. संत नामदेव यांचे संपूर्ण कुटुंब विठ्ठलाच्या चरणी लीन झाल्याने लाडाई यांना अनाथपणाची तीव्र जाणीव झाली.
या दुःखातून त्या पांडुरंगाला आर्तपणे हाक मारतात, “दीनांचा दयाळ बाप, माझा सांभाळ कर.” एकटेपणाची भावना, विठ्ठलाच्या भेटीची ओढ आणि संसारातील दुःख यांचा प्रत्यय त्यांच्या अभंगातून प्रकट होतो. संत नामदेव यांच्या कुटुंबातील प्रत्येकाने अभंग रचना केली होती.
पण आज त्यांचे बहुतेक अभंग काळाच्या पडद्याआड गेले आहेत. त्यांच्या रचनांचा एक अभंग वाचला की, असे वाटते की त्यांनी असंख्य अभंग रचले असावेत. संत तुकारामांनीही त्यांच्या कुटुंबातील अभंगसंख्येचा उल्लेख केला आहे. त्यांचा एक अभंग असा आहे:
“एक कोटी अभंग, सोळा लक्षावरती ॥ प्रेमरसाचा जिव्हाळा आऊबाईचा स्फूर्ती ॥ चौऱ्याण्णव लक्ष रंगाईची कविता बाकी ॥ प्रेमाने चक्रपाणीला आळविली सखी ॥ दोन कोटी अभंग येसाई साखराई ॥ कवित्वाची दीड कोटी रचना तळमळी ॥”
आज संत नामदेव यांच्या कुटुंबातील स्त्री संतांचे अभंग अत्यल्प संख्येत उपलब्ध आहेत. संत तुकारामांनी नोंदवलेली प्रचंड अभंगसंख्या खरीच असावी, पण ती हस्तलिखिते कालप्रवाहात नष्ट झाली असावीत. ही किती मोठी हानी आहे! स्त्री संतांच्या रचनांचे वैभवशाली दालन काळाच्या उदरात गडप झाले. त्यामुळे आज हाताच्या बोटांवर मोजता येतील इतक्याच रचना शिल्लक आहेत.
अनेक स्त्री संतांच्या अभंगांकडे दुर्लक्ष झाले, त्यांची नावेही इतिहासातून हद्दपार झाली. वारकरी संप्रदायातील काही स्त्री संतांचा ठावठिकाणा लागत नाही, तर काहींची ओळखच काळाच्या ओघात लुप्त झाली आहे.