sant-kanhopatra-charitra
संत कान्होपात्रा
संत कान्होपात्रा या विठोबा भक्तीच्या महत्त्वपूर्ण काव्यकार होत्या. १५व्या शतकात जन्मलेल्या आणि वारकरी संप्रदायाशी संबंधित असलेल्या या महान कवीची राहणी सामान्य कुटुंबात होती. पंढरपूरच्या जवळ मंगळवेढा या ठिकाणी त्या वावरत होत्या. एकीकडे बिदरच्या बादशहाच्या आदेशावर, विठोबा चरणी त्यांची प्राणवायरं अर्पण झाली, तर दुसरीकडे त्यांचे भक्तिरसाळे अभंग हे आजही विठोबा भक्तांना गूढ आणि प्रेरणादायक वाटतात.
संत कान्होपात्रा यांच्या जीवनाबद्दल सखोल माहिती कमी आहे. त्यांचा भक्तिपंथ आणि अभंग रचनांमुळे त्यांची ओळख गहिरी आहे. त्यांनी अनेक अभंग रचले असावेत, मात्र ती रचनाकारांच्या नोंदींमध्ये न उतरल्याने त्यांचे खूप कमी काव्यच आज उपलब्ध आहे. त्यामुळे, त्यांचं भक्तिरंगलेलं काव्य हे विठोबाच्या भक्तीला व्यक्त करणाऱ्या अनेक सुंदर अभंगांनी परिपूर्ण आहे.
कान्होपात्रा यांच्या जीवनाची कथा इतर संत स्त्रियांपेक्षा खूपच वेगळी होती. शामा नावाच्या अत्यंत सुंदर आणि श्रीमंत गणिकेच्या पोटी कान्होपात्रा यांचा जन्म झाला. ऐश्वर्य आणि सुखाची जीवनशैली अनुभवत वाढलेल्या कान्होपात्राला, त्या घरात विठोबा भक्तीची परंपरा असण्याची शक्यता नव्हती. एका वेश्येच्या घरात जन्मलेल्या कान्होपात्राला शिकवण मिळण्याची संधी कमी होती, परंतु त्या सर्व गोष्टींवर मात करून ती एक उच्चतम भक्त बनली. तिने भोगविलास आणि भौतिक सुखांचा त्याग करत, परमेश्वराच्या साक्षात्कारासाठी परमार्थ मार्गाची निवड केली.
पंढरपूरपासून सात कोसांवर असलेल्या मंगळवेढे गावात शामा नायकिणीची एक मुलगी जन्मली. तिच्या पित्याची ओळख काही ठरलेली नव्हती. परंतु शामा स्वतः समजत होती की तिच्या मुलीचा पिता सदाशिव मालगुजर असावा. लहानपणीच कान्होपात्राच्या पायात नृत्य शिकण्यासाठी चाळ बांधला गेला होता, कारण त्या काळी वेश्यावृत्ती हा तिच्या जीवनाचा अपरिहार्य भाग होता. मात्र, तिच्या हृदयात भक्तीचा अंकुर फुटला होता. कान्होपात्रा रूपवती आणि बुद्धिमान होती, आणि तिचा कलाही उच्चतम होता. लोककथांमध्ये तिला मेनका किंवा अप्सरांचा अवतार मानले गेले होते. नृत्य आणि गायनामध्ये तिचं प्रावीण्य फार लहान वयातच सिद्ध झाले होते, आणि ती शीघ्र प्रसिद्ध झाली.
तिची आई अत्यंत श्रीमंत होती आणि एक भव्य महाल तिच्या सेवेत असणाऱ्या दासींनी भरलेला होता. कान्होपात्राच्या शिक्षणाची योग्य व्यवस्था शामा ने केली होती, आणि तिच्या मुलीला गणिका व्यवसाय सुरू ठेवण्याची इच्छा होती. मात्र कान्होपात्रेचे हृदय भक्तिरंगाने रंगलेले होते, आणि तिने आईला स्पष्टपणे सांगितले की, “जर माझ्यापेक्षा रूपवान पुरुष झाला तर मी त्याच्याशी विवाह करेन.” हे एक कठीण आणि गंभीर निर्णय होतं.
नंतर, मंगळवेढ्याचा नगराध्यक्ष सदाशिव मालगुजर त्याच्या नाचगाण्याच्या कौशलाने मोहित झाला. त्याने कान्होपात्राला नृत्य प्रदर्शनासाठी आवाहन केलं. शामा तिच्या मुलीला कसंबसं त्याच्या समोर आणून उभं करत होती. त्याच्या अपमानजनक नजरेला कान्होपात्राने तोंड देत, “माझ्या नृत्यामुळे तुमचं मनोरंजन होईल असं मला वाटत नाही,” असं ठामपणे सांगितलं. या अपमानावर संतापलेल्या सदाशिवने त्यांना छळायला सुरूवात केली. तिने तिला मुलगी असल्याचं सांगून वकिली केली, परंतु तो अशा वासनांध माणसाच्या मागे बसायला तयार नव्हता. शामा आणि कान्होपात्रा यांना खूप दु:ख आणि अपमान सहन करावा लागला. ऐश्वर्य संपलं, परंतु त्याचवेळी त्यांच्यावर आलेले संकट देखील वाढलं. अखेर, शामा ने माफी मागितली आणि तीन दिवसांत कान्होपात्राला उभं करण्याचा आदेश दिला.
कान्होपात्रा या संकटाने हलुचही न डगमगता विठोबा यांच्या भक्तिरंगात बुडून गेली. ती रात्रभर मंत्रजप करत होती आणि प्रकट रूपाने तिने देवाच्या चरणांमध्ये प्रार्थना केली. पहाटे ती भजन-टाळांचा आवाज ऐकून जागी झाली. तोच वक्रीय वारकऱ्यांचा जत्था पंढरपूरकडे जात होता.
अशा घडीला कान्होपात्राचा मनोबल द्रुतपणे ठरला आणि ती संकल्प करून पंढरपूरकडे निघाली. तिच्या म्हाताऱ्या दासी हौसाच्या साहाय्याने ती पंढरपूरसाठी सज्ज झाली. ती मध्यरात्री एक दासीच्या वेषात मंगळवेढा सोडून विठोबाशी एकात्म होण्यासाठी चालली. तिच्या हृदयात विठोबाशी एक प्रेमळ नाता बांधून ती त्याच्या चरणांशी प्रकट होण्यासाठी तयारी करत होती. पंढरपूर आल्यावर तिने पंढरंगाचे दर्शन घेतले, आणि तो क्षण तिच्या जीवनाचा सर्वात महत्त्वाचा आणि दिव्य अनुभव ठरला.
भावनांच्या गहिर्या तरंगात ती विठोबाच्या चरणांशी संवाद साधू लागली. तिच्या मनात एक विलक्षण ओढ होती, जी तिला थांबवू शकत नव्हती. विठोबा, माझ्या साध्या अस्तित्वाला स्वीकार करा, अशा भावनेने ती विठोबाच्या दरबारात पुकारत होती.
“माझ्या किमान वयाच्या हक्कावर मी तुमच्याशी संपर्क साधत आहे,” अशी भावना तिच्या शब्दांतून व्यक्त होऊ लागली. “तुमच्या चरणांपर्यंत माझे सर्व काही पोहोचवण्याचा माझा एकवटलेला प्रयत्न असावा,” अशी तिने विनवणी केली.
“तुमच्या चरणांचे दर्शन मला मिळावे, कारण मी एक साधी भक्तीने परिपूर्ण असलेली दासी आहे,” असे ती आपल्या आत्म्याचे आर्त कडवट दाखवत म्हणत होती. तिच्या आवाजात तिने विठोबाच्या चरणांतील प्रेम आणि श्रद्धा व्यक्त केली, आणि त्याला विनंती केली की, ती त्या दिव्य चरणांच्या कडेला दासी म्हणून पंढरपूरच्या भक्तिमार्गावर समर्पित होईल.
कान्होपात्रा आपल्या संपूर्ण अस्तित्वाची समर्पणभावना विठोबाच्या चरणांमध्ये ठेवून त्याचे दासत्व स्वीकारते. तिच्या स्वरातला भक्तिरस गात, ती आपल्या अभंगांमध्ये विठोबाच्या प्रेमाच्या गोडीला प्रकट करू लागली. तिला ऐकून हजारो वारकरी तिच्या भक्तिरसात रंगून गेले. पंढरपूरच्या मंदिरात आणि आसपासच्या भक्तांच्या हृदयात तिच्या गजराने एक गूढ आकर्षण निर्माण केले. ती जेव्हा संपूर्ण भक्तिपूर्वक देवासमोर नृत्य आणि भजन करत असे, तेव्हा लोक तिच्या पवित्र आणि साध्या व्यक्तिमत्वाशी संबंधित होऊन ती एक शेतकरी कुटुंबातील साधी मुलगी अशी समजत.
कान्होपात्रा, जी आधी एका अत्यंत समृद्ध गणिकेची मुलगी होती, आता पूर्णपणे भक्तीच्या मार्गावर समर्पित होऊन विठोबाच्या चरणांमध्ये बुडून गेली. तिच्या मनात कोणतेही भोगविलासाचे आकर्षण नव्हते. तिच्या जीवनाचा एकमात्र उद्देश विठोबाची भक्ति आणि त्याच्या चरणांमध्ये एकाग्र होणे होते.
तिच्या भक्तीत जितके ती साधी होती, तितकेच ती कणखरही बनली. पंढरपूरमधील लोकांना तिच्या भक्तीमुळे ती एक आदर्श वाटू लागली. तिच्या जीवनाचा उद्देश केवळ विठोबाच्या चरणाशी नाते जोडणे आणि त्याच्याशी एकरूप होणे होता.
दुसरीकडे, नगराध्यक्ष आणि बादशहा यांच्याकडून कान्होपात्रावर दबाव टाकला जात होता. नगराध्यक्ष सदाशिव मालगुजराने कान्होपात्रेच्या रूपसौंदर्याचे वर्णन करून बादशहाला तिला जनानखान्यात दाखल करण्याची शिफारस केली. बादशहाने पुजार्याला फर्मान दिले की त्याला कान्होपात्रेचा तपास करावा आणि तिला स्वाधीन करावे. मंदिरावर संकट उभे राहिलं. विठोबाच्या भक्तिपंथासाठी त्याच्या मंदिरात जाऊन सामर्थ्याची पूर्तता करणारी साध्वी असलेल्या कान्होपात्रासाठी, तिला विठोबाच्या चरणांपासून दूर जाणे असह्य होतं.
कान्होपात्राने देवासमोर उभं राहून आपल्या कातर आवाजात विनवणी केली: “हे देव, माझ्या प्राणांची किमान तुझ्या पायाशी विसर्जित होवो, मी दुसऱ्या कोणाच्या अधिकाराखाली जाऊ इच्छित नाही.”
चंदभागेच्या तळाला, पूर ओसरल्यानंतर तिच्या मृतदेहाजवळ एक अकल्पनीय चमत्कार घडला. तिथे एक तरटी वृक्ष उगवला, ज्याच्या झाडांच्या शेकडो गोंधळांतून कान्होपात्राची विठोबाशी असलेली नाळ प्रकट झाली. त्याने या वृक्षाला एक प्रतीक म्हणून ठेवले आणि लोकांना सांगितले की, या तरटी झाडासमोर संप्रेरित होऊन एक परिपूर्ण भक्तीची शिकवण मिळते.
संत कान्होपात्रा स्वतःला देवाची वधू मानत असली तरी तिच्यासाठी विठोबा त्याच्या पायाशी आई, बाप, सखा आणि बंधू होता. तिच्या प्रत्येक कृतीत तिची संपूर्ण श्रद्धा आणि भक्ती दिसून येत होती. त्याच्याशी एकतेचा अनुभव घेणाऱ्या कान्होपात्राच्या भक्तीला कोणतीही परंपरा किंवा गुरु लागले नाही, तर तिच्या आत्मविश्वासाने ती ईश्वराची प्राप्ती मिळवू शकली.
तिच्या भक्तीमुळे तिला समाजात मान मिळाला आणि तिने संतपद प्राप्त केले. तिच्या श्रद्धेने अनेकांना दिशा दाखवली. संत कान्होपात्रा हे एक अद्वितीय उदाहरण आहे, जिथे आपल्या पवित्र भक्तीच्या जोरावर तिने सर्व अडचणींवर मात करून परमेश्वराशी एकात्मता साधली.