sant-kanhoba-charitra
संत कान्होबा
संत तुकाराम महाराजांनंतर कान्होबा महाराजांचा जन्म झाला. त्यांना आत्मसत्तेचा संपूर्ण ज्ञान होतं, ज्यामुळे त्यांनी लौकिक खेळाचे रूप आध्यात्मिक खेळात परिवर्तित केले. कान्होबा महाराज मृत्यूला काही महत्त्व देत नाहीत आणि जीवनाची खरी महत्त्वता समजून आनंदी राहतात. एक अभंगात ते म्हणतात,
‘मरण माझे मरोनि गेले, मज केलें अमर।’
भवभूति यांच्या ‘उत्तररामचरीतम’ मध्ये एक श्लोक आहे जो सांगतो,
लौकिकानां हि साधुनामर्थं वागनुवर्तते।
ऋषिणां पुनराद्यानां वाचमर्थोनुवर्तते।।१०।।
याचा अर्थ असा की, सामान्य लोक जो अर्थ समजून बोलतात, त्याचप्रमाणे साधू आणि ऋषींच्या वचनांमागे सखोल अर्थ असतो. त्यांची शब्दे स्वतः अर्थ धारण करतात. महापुरुषांच्या बोलण्यामागे एक गूढ अर्थ दडलेला असतो आणि अशा महापुरुषांच्या संपर्कात असलेल्यांना वेगळ्या प्रकारे ज्ञान मिळतं. साधारण माणूस देखील त्यांच्या प्रभावाने आत्मोन्नती साधून उच्च स्थानाला पोहोचतो.
संत तुकाराम महाराजांचे धाकटे भाऊ म्हणून कान्होबा महाराजांचे व्यक्तिमत्व महत्त्वपूर्ण आहे. तुकाराम महाराजांच्या आयुष्यातील साधक, साक्षीदार आणि सहकारी म्हणून कान्होबा महाराजांची भूमिका महत्त्वाची ठरते. तुकारामांच्या बालपणीचे सोबती, त्यांचे भक्त, तसेच त्यांचे कवी बंधु म्हणून कान्होबा महाराजांची ओळख बनली आहे. त्यांचे अभंग तुकारामांच्या शिकवणीचा गोड संदेश नेहमीच देतात.
संत कान्होबा हे तुकाराम महाराजांच्या शिष्यवर्गात येतात आणि त्यांचे गुरु तुकारामच होते, हे त्यांच्या अभंगांमधून स्पष्ट होते. त्यांची १४ टाळकरी शिष्यांमध्ये गणना केली जाते आणि आजही त्यांच्या ९० ते १०० अभंग उपलब्ध आहेत.
कान्होबा महाराजांचे कुटुंबही तुकारामांसारखेच भक्तिपंथीय होते. दोघेही वारकरी घराण्यात जन्मलेले, वडिलांमध्ये आदर्श होते. कान्होबा आणि तुकाराम यांचे जीवन एकाच मार्गावरून चालले होते. त्यांना आनंद-दुःख, कष्ट-संघर्ष यांचा सामोरा एकाच प्रकारे जावे लागला. तुकारामांच्या आई-वडिलांचे निधन, मोठ्या भावाचा गृहत्याग, दुष्काळ, आणि पहिल्या पत्नीचे निधन यांसारख्या कठीण प्रसंगांचे दोघांनीही सामोरे जावे लागले.
कान्होबा आणि तुकाराम यांच्या जीवनातील आध्यात्मिक स्थिती एकमेकांच्या जवळ होती. तुकारामांसारखा प्रभाव प्राप्त करणारा कान्होबा साधक म्हणूनही समृद्ध झाला. त्या काळातील भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार, जीवनाच्या सलगतेचा विचार आणि मृत्यूनंतर जीवनाच्या सतत प्रवासाचा विश्वास यांचा अंश कान्होबा आणि तुकाराम यांच्या कार्यांमध्ये स्पष्ट दिसतो.
कान्होबा आणि तुकाराम दोघेही अभंग रचनांमध्ये योगदान देणारे. कान्होबांचा काव्यप्रवाह आणि त्यांचे अभंग ‘तुकायाबंधू’ म्हणून ओळखले जातात. हे अभंग कीर्तनाच्या माध्यमातून गायले जातात. कान्होबांचे व्यक्तिमत्व तुकारामांच्या तुलनेत वेगळे, पण त्यात तुकारामांप्रमाणेच धार्मिक समर्पण आणि आत्मिक शांती आहे. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना लक्ष्मणाप्रमाणे रामायणातील भरतासारखी भूमिका स्वीकारणारा महापुरुष मानले जाते. रामाच्या निघून गेल्यानंतर भरताने राज्याच्या कारभाराचे संरक्षण केले, तसेच कान्होबा महाराजांनी तुकारामांसोबत आत्मिक आणि भक्तिपंथीय मार्गदर्शनाचा साक्षीदार म्हणून आपली भूमिका निभावली.
तुकाराम महाराजांनी वैयक्तिक संसारातून निवृत्त होऊन भगवंताच्या संसारात समर्पण केलं. त्यानंतर कान्होबा महाराजांनी तुकोबांच्या कुटुंबाचा सांभाळ केला, सावकारी व्यवसाय चालवला आणि शेतीची देखरेख केली. या सर्व गोष्टी करत असताना त्यांना खूप कष्ट पडले, तरी तुकारामांवरील त्यांचं प्रेम एकदाही कमी झालं नाही. तुकाराम महाराज भंडारा डोंगरावर जात असताना त्यांना दोन-तीन दिवस घरात न येता राहावं लागायचं, अशावेळी कान्होबा प्रेमाने त्यांना जेवण घेऊन जाणं आणि त्यांना शोधून घरी आणणं यासारख्या गोष्टी करीत होते. तुकोबांच्या निधनानंतर कान्होबा त्यांच्या कुटुंबाचा सांभाळ करतच होते, पण तुकोबांच्या पश्चात नारायण बाबा मोठे होईपर्यंत वारकरी परंपरेचं नेतृत्व करणं हे कान्होबांचे मोठे योगदान होतं.
तुकाराम महाराजांनी प्रेमाने दिलेल्या वारकरी परंपरेला आत्मसात करून त्याची देखरेख केली आणि त्याच्या विस्तारासाठीही काम केले. त्यामुळे कान्होबा तुकाराम महाराजांचे खरे, कृतीशील अनुयायी ठरले. तुकारामांच्या अचानक निधनानंतर कान्होबा यांच्या मनातील वेदना आणि शोक कसा व्यक्त झाला, हे दि.बा. मोकाशी यांच्या ‘आनंद ओवरी’ या कादंबरीत सुंदरपणे व्यक्त करण्यात आले आहे. तुकारामांच्या अप्रत्याशित निधनानंतर कान्होबा शोकसागरात बुडाले. त्यांनी या वेदनांमध्ये जे अभंग रचले, ते ‘विलपिका’ म्हणून ओळखले जातात. त्यातील काही अभंग अजूनही मन हळवं करणारे आहेत, त्यांना ऐकताना डोळ्यातून अश्रू येतात.
कान्होबा म्हणतात,
“दुःखाने माझं हृदय दुभंगलं आहे, कंठ दुःखाने गहिवरला आहे. सुमित्रा, तू मला एकटा जंगलात सोडून गेला. तुझ्या गहिवरामुळे पृथ्वीही शोकाने फुटत आहे.”
त्यांनी पुढे सांगितलं,
“तुझ्या जवळ जाऊन मला सामर्थ्य नव्हतं का? तू मला का सोडून गेला? तुझ्या विना आम्ही परकं झालो.”
यामध्ये कान्होबा तुकारामांवरील त्यांचं अत्यंत सखोल प्रेम व्यक्त करत आहेत. ते असेही म्हणतात,
“तुझ्या सोबतीशिवाय आम्हाला काहीही नाही. तुका, तुझ्या विना आम्ही पोरके आहोत.”
हा शोक आणि प्रेमाचा स्वरूप, गीतेतील अर्जुनाच्या ‘सख्य’ संदर्भातील संवादाशी साधर्म्य सांगतो. अर्जुन, जेव्हा श्री कृष्णांना समजून समर्पित होतो, त्यावेळी ‘हे कृष्णा, हे यादव’ असे म्हणतो, हेच कान्होबा देखील तुकारामांसोबत व्यक्त करतात. तुकारामांच्या अचानक वियोगाने कान्होबा त्यांना देवाशी कठोर शब्दांत बोलताना, ‘धिंद धिंद तुझ्या करीन चिंधड्या’ असे म्हणतात.
एक अत्यंत हृदयद्रावक अभंग कान्होबा रचतात,
“आई-वडिलांनी मरताना मला माझ्या भावाच्या पायावर ठेवले, हे हरि, तु सहन करू शकला नाहीस.”
या अभंगांत कान्होबा तुकारामांवरचे बंधुत्व, प्रेम आणि त्यांचा भावनिक अनुभव व्यक्त करतात. मध्ययुगीन काळात भारतीय तत्त्वज्ञानाने घेतलेली नकारात्मक वळणांची परिभाषा संत चळवळीने बदलली आणि एक सकारात्मक दृष्टिकोन दिला. कान्होबांच्या अभंगांतून हेच प्रत्ययास येते.
संत तत्त्वज्ञानी असतात, आणि सॉक्रेटीससारख्या व्यक्तिमत्त्वांना संज्ञान देऊन त्यांचे कार्य सिद्ध करतात. कान्होबा देखील आत्मज्ञानाच्या दृष्टीने वेगळे विचार मांडतात, जे भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या सकारात्मकतेला दर्शवितात. ‘कठोपनिषद’ आणि ‘नचिकेत्य’ यांचे उदाहरण देत, कान्होबा आत्मज्ञानाच्या सखोलतेवर विश्वास ठेवतात.
कान्होबा म्हणतात,
“भूतांचा विसर ठेवून आत्मस्थितीला जाणले आहे. द्वैत आणि अद्वैत न पाहता, आत्मचिंतनाने एकरूप झालो आहे.”
ते सांगतात की, आत्मज्ञानाचे वास्तविक स्वरूप म्हणजे व्यक्ती किंवा समाजाच्या भेदभावाचा त्याग करून, प्रत्येक प्राणीमध्ये आत्मतत्त्व पाहणे. त्यांच्या या विचारांतून नवा दृष्टीकोन प्राप्त होतो. त्यांनी विचार केला की, समाजाला आत्मज्ञानाचे एक नवा मार्ग दाखवला, जेव्हा व्यक्ती स्वार्थाच्या पलीकडे जाऊन, परोपकाराचे कार्य करू लागतो.