sant-joga-paramnanda-charitra
संत जोगा परमानंद
संत जोगा परमानंद यांची जन्मतारीख सुस्पष्टपणे उपलब्ध नाही, परंतु त्यांचा समाधी समय माघ महिन्याच्या वद्य चतुर्थीला, शके १२६० (इ.स. १३३८) मध्ये झाला. संत श्री नामदेव यांच्या समकालीन असलेले जोगा परमानंद हे भक्तिमार्गाचे शंकेल संत होते. ‘भक्तविजय’ या ग्रंथात महिपती यांनी त्यांचा उल्लेख करताना सांगितले आहे की, जोगा परमानंद शूद्र जातीचे होते आणि त्यांचे मूळ नाव ‘जोगा’ होते, तर त्यांचे गुरू परमानंद होते, यामुळे त्यांचे नाव ‘जोगा परमानंद’ म्हणून प्रसिद्ध झाले.
अनेक अभ्यासकांचे मत आहे की जोगा परमानंद हे तेली समाजाचे होते. ते बार्शी येथील रहिवासी होते आणि पंढरपूरच्या विठोबाचे अडिग भक्त होते. जोगा परमानंद हे मोगलाई हद्दीच्या जवळ असलेल्या प्रदेशात राहायचे आणि त्यांचे जीवन भगवंताची नित्यभक्ती करणारे होते. त्यांनी अत्यंत कडक आणि कठोर वैराग्याचे जीवन निवडले होते. विठोबाच्या भक्तीतून त्यांना जीवनाच्या खऱ्या अर्थाची गोडी लागली होती, आणि म्हणूनच त्यांची दृष्टी खूप व्यापक आणि सर्वव्यापी होती.
त्यांच्या जीवनात प्रपंच आणि परमार्थ यांचा सुंदर समतोल होता. त्यांना प्रपंचातील सुख क्षणिक असले तरी शाश्वत सुख हे परमात्म्याची प्राप्ती करण्यापासूनच मिळू शकते, हे ते नेहमी सांगत. त्यांच्या मतानुसार, परमात्म्याची प्राप्ती करण्यासाठी संपूर्ण आयुष्य समर्पित करणे आवश्यक होते. संत जोगा परमानंद यांचे जीवन आणि त्यांचे तत्वज्ञान, भक्तिरस आणि साधनेसाठी एक अमुल्य आदर्श आहे.
“जोगा परमानंद भक्त। बारस्त ग्रामात होता राहत॥
अखंड आणि विरक्त। वैराग्य भरीत सर्वदा ॥ “
संत जोगा परमानंद यांच्या जीवनशैलीमध्ये साधूपणाचा आणि वैराग्याचा उच्चतम आदर्श होता. ते अत्यंत विरक्त आणि तपस्वी व्यक्तिमत्वाचे होते. त्यांची जीवनशैली साधुत्वाची गोडी घेत होती, आणि त्यांनी कधीही भौतिक सुखांची इच्छा केली नाही. त्यांना एक सत्त्वशील आणि निस्संकोच साधू म्हणून ओळखले जात होते, तसेच ते एक उत्तम कवीही होते. त्यांचे जीवन नेहमीच भजनात गतीमान असे, आणि ते परमेश्वराच्या अस्तित्वावर ठाम विश्वास ठेवत होते. त्यांच्यासाठी, पृथ्वीतलावर सर्वद्रव्य परमेश्वराने व्यापलेले आहे, आणि प्रत्येक प्राणी परमेश्वराचा अवतार आहे, असा त्यांचा दृढ विश्वास होता.
नामदेवांच्या संप्रदायाशी संबंधित असलेल्या जोगा परमानंद हे पंढरपूरचे नियमित भक्त होते. पंढरपूरच्या विठोबाच्या भक्तीतून त्यांनी माणुसकीच्या आणि संतांच्या संबंधातील एकवचनता आणि समानतेचा आदर्श जपला. त्यांच्या अंतःकरणात नेहमी प्रेम आणि भक्तिभाव होता, आणि ते सतत असे व्यक्त करत असत. त्यांच्या हृदयात देवतेचे प्रत्यक्ष प्रकटणे होण्यासाठी त्यांनी त्यांचे जीवन समर्पित केले.
त्यांना भगवद्गीतेवर खास श्रद्धा होती, आणि त्या गीतेतील तत्त्वज्ञानावर त्यांनी आपले जीवन आधारित केले होते. ते गीतेचे श्लोक रोजच पठण करत असत आणि प्रत्येक श्लोकावर ध्यान केंद्रित करत देवळाकडे जात असत. त्यांचे जीवन दैनंदिन जीवनातील पारमार्थिक आनंदाचे प्रतीक होते, आणि गीतेतील तत्त्वज्ञानाचं पालन करत ते आपली साधना साधत होते.
संत जोगा परमानंदांविषयी एक चमत्कारीक कथा प्रचलित आहे. त्यानुसार, जोगा परमानंद रोज देवळाकडे जात असत आणि त्यांचा भक्तिपंथ अतिशय दृढ होता. एक दिवस, त्याच्या कृपाप्रसादामुळे एका सावकाराला पुत्ररत्न प्राप्त झाले. त्याने संत जोगांना धन्यवाद म्हणून अत्यंत श्रीमंत असलेला पिठांबरी पोशाख दिला. जोगा परमानंदांनी ते नवे वस्त्र परिधान केले, पण त्यांना आश्चर्यकारकपणे असे वाटले की हे नवीन वस्त्र मळू नये, म्हणून ते देवळाकडे जात असताना जरा हळूहळू नमस्कार घालत होते. ह्यामुळे त्यांना मंदिरात पोहोचण्यास उशीर झाला.
रोजच्या नमस्कारांच्या संख्येला गती देण्यात ते कमी पडले, आणि ७०० नमस्कारांची संख्या पूर्ण होण्यास दुपारचे बारा वाजले तरी वेळ लागला. जोगा परमानंदांना वाटले की, नवा वस्त्राचा मोह आणि त्याच्या प्रभावामुळे भगवंताच्या भक्तीमध्ये काही कमी झालं आहे. म्हणून त्यांनी आपल्या देहावर कठोर नियंत्रण ठेवण्याचा निर्णय घेतला. जोगा परमानंद खूप खिन्न झाले, कारण आरतीची वेळ साधता आली नाही. त्यांच्या हृदयात वेगळ्या प्रकारची विरक्ती निर्माण झाली आणि ते थोडक्यात, परिपूर्ण भक्तिरहित आणि तपस्वी जीवन स्वीकारण्याचा ठरवले.
संत जोगा परमानंदांनी एका शेतकऱ्यांकडून त्या पिठांबरी पोशाखाच्या बदल्यात दोन बैल घेतले. त्यांचे दोन्ही बैल एकमेकांना जोडले आणि जोगा त्या बैलांनाही कठोरपणे मार्ग दाखवायला लागले. त्यांनी त्यांना अडकवलेल्या दोऱ्यांच्या मदतीने त्या बैलांना जोरात चालवायला लावले. त्या बैलांच्या पाठलागामुळे जोगा परमानंदांची शारीरिक स्थिती वाईट झाली, त्यांची त्वचा फाटली, पण त्यांच्या मनात एकच विचार होता, “देहदुःखाला सुख मानूनच जगायचं”. त्यांनी त्या भयंकर वेदनांना स्वीकारले आणि त्यांच्या तपस्वी जीवनात एक नवा अध्याय सुरू केला.
जोगा परमानंदाने आपल्या जीवनाचा प्रत्येक क्षण पांडुरंगाच्या स्मरणात गालवला. अखेर, विठोबाने त्याच्या भक्तीवर दया केली आणि देवाने बैलांच्या दोऱ्या तोडून त्यांना मुक्त केले. महिपती आपल्या ‘भक्तिविजय’ या ग्रंथात सांगतात की,
“मग आपुले सोडूनि चरण। तयासी दिधले अलिंगन।
कृपादृष्टी पाहतांचि जाण। दिव्य शरीर जाहले॥”
श्रीविठ्ठल जोगा परमानंद यांना जेव्हा विचारले की त्यांनी शरीरावर कडक नियंत्रण का ठेवले, तेव्हा ईश्वराच्या कृपाशीर्वादामुळे त्यांचे शरीर पुन्हा पूर्ववत झाले. अशा प्रकारच्या संतांच्या जीवनातील चमत्कार कथा त्यांचे अविभाज्य भाग बनून जातात.
जोगा परमानंद यांच्या नावावर आज सहा अभंग उपलब्ध आहेत, जे त्यांच्या काळातील उत्कृष्ट काव्यद्रष्टा म्हणून ओळखले जातात (महाराष्ट्र कवी चरित्र, ज. र. आजगावकर). विठोबाच्या परम भक्त असलेले जोगा परमानंद, त्यांच्या भक्ति आणि ईश्वरचिंतनातून अनेक अभंग लिहीत असावेत, परंतु सध्याच्या काळात ते अभंग अभ्यासकांपर्यंत पोहोचलेले नाहीत. जोगांच्या अभंगांची लेखनाची जबाबदारी संत नामदेवांचे गुरू विसोबा खेचर यांनी घेतली होती. याबद्दल संत जनाबाई म्हणतात, ‘परमानंद खेचर लिहित होता’ (संत जनाबाईचे अभंग, क्र. २७२).
जरी जोगा परमानंद यांच्या अभंगांची संख्या कमी असली तरी त्यांचे रचनात्मक दृष्टिकोन विविध विषयांवर आधारित होते. त्यांच्या अभंगात श्रीविठ्ठल दर्शन, सद्गुरुंची कृपा, परामेश्वराची भेट, संतसंपर्क आणि त्यांच्याबद्दलचा प्रेमभावना यांसारख्या विविध विषयांचा समावेश आहे.
जसे नामदेव यांच्या अभंगात आत्मविकसनाची प्रेरणा होती, तसाच जोगा परमानंद यांच्या अभंगात भक्तिरसाने ओतप्रोत असलेल्या आर्ततेची, विषादाची, वात्सल्याची आणि करुणेची गोडी दिसते. त्यांच्या अभंगातून सद्गुरुकृपेमुळे मनाची स्थिती कशी बदलते याचे सुंदर चित्रण केले गेले आहे. जोगा परमानंद आणि त्यांच्या गुरू परमानंद यांचे भावरूपाच्या अभंगात अत्यंत अद्वितीय चित्रण आहे.
“रोमांच स्वरवित। स्वेदबिंदु डळमळितु॥
पाहता नेत्र उन्मलितु। मग मिटोत मागुते॥
ऐशी इवयी प्रकटसी। के माझ्या नरहरी॥
देखता तनु कापे। मनबुद्धि ही हारपे॥
सकळही अहंभाव लोपे। एकतत्त्वचि उरे।”
परमानंद गुरुंच्या निरंतर चिंतनाने संत जोगा परमानंदांना अखेर परमानंदांच्या दर्शनाचा अपार आनंद मिळाला. जोगा यांनी त्यांच्या अभंगांमध्ये मनातील गहिर्या भावना आणि भावनात्मक उर्मी व्यक्त केली आहे. जीवनाच्या जन्म आणि मृत्यूच्या अवस्थांपासून ते, डोळे सहजपणे मिटले जाऊन, केवळ सद्गुरूंच्या कृपेने अज्ञानाचा नाश होतो आणि आत्मिक आनंदाची अनुभूती होते, असे ते आपल्या अभंगांद्वारे सांगतात. या अनुभवांचा प्रत्यय त्यांच्या पुढील अभंगातून सहजपणे मिळतो.
“मन निवाले निवाले। कैसे समाधान झाले।
संत आलिया अवसरी। नवल आरतीयांची परी।”
‘आनंदले नरनारी, परमानंद प्रकटला.’ सद्गुरूंच्या दर्शनाने समाजातील प्रत्येक स्त्री-पुरुषांचे जीवन आनंदमय होऊन एक सुखद अनुभव प्रकटतो.
“परामानंदे वाहे पूर। तेणे गहिवर न संवरे।
प्रेम पाझरती लोचन। पाहता जगजीवन।”
जोगांच्या हृदयात गहिर्या भक्तिभावनेची जणू एक खोल छटा उमलली होती. भक्तीच्या उर्जेने ते उत्साही आणि प्रकाशमान झाले होते. प्रेमाच्या रूपाने त्यांचे जीवन समृद्ध झाले होते. साधुसंत जेव्हा त्यांच्या घरात आले, तेव्हा त्याच्यात आनंदाची लहर तरळत होती.
“द्यावया आलिंगन। बाह्या येतसे स्फुरण।
सजल झाले लोचन। जैसे मेघ वर्षती॥
आजी सुदिन सोहळा। संत जीवनाची कळा ॥
जोगा विनवितो सकळा। भेटी परमानंदासी॥”
जोगा परमानंद यांच्या कवितेचा एक प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील भक्तिभावाची गोडी आणि तीव्रता. त्यांची वर्णनशैली अत्यंत प्रवाही आणि रसपूर्ण आहे.
त्याच प्रकारचा अनुभव त्यांच्याच एका अभंगात दिसून येतो.
“वाचा लोधावली गुणा। स्वरुपी पाहिले लोचना॥
चरणी स्थिरावले मन। जगजीवन देखिलिया॥
तो म्या देखिला देखिला। विठ्ठल पंढरीचा राजा ॥
भानुबिंबे अति सुढाळ। मन मंडित वःक्षस्थळा ॥
चरणी तेजाचे झळाळ। मुगुटी किरणे फाकती ॥
ऐसा नयनी देखिला। तो मज असुमाई झाला॥
जोगा विनवितो विठ्ठला।वोसंडला आनंदु॥”
जोगा परमानंद यांचे कवित्व अत्यंत भावुक आणि भक्तिरसात न्हालेलं आहे. त्यांचं भक्तिरूप, जो दर्शन घेतो तो विठोबाचा अत्यंत सुंदर आणि आकर्षक रूप, आणि त्या रूपाच्या दर्शनामुळे मिळालेला अद्वितीय आनंद, याचं वर्णन जोगा परमानंद ने अत्यंत चित्तवेधक भाषेत केले आहे. त्यांची लेखनशैली अत्यंत सौम्य आणि मृदू आहे. त्यांच्या शब्दांत श्रद्धा आणि भक्तिरसाची गोडी स्पष्टपणे व्यक्त होते.
‘सजल झाले लोचन। जैसे मेघ वर्षती’ या वाक्याने त्यांची भक्तिपूर्ण भावनांची गहिवरते व्यक्त होते. संतांच्या भेटीचा अनुभव, भक्तिरस आणि आनंदाश्रू यांच्या माध्यमातून ते भक्तिभावना व्यक्त करतात.
जोगा परमानंद आपल्या काव्यात संतांबद्दल असलेल्या आदरभावनेला आणि भक्तिभावनेला व्यक्त करतात. श्री कृष्णाची भक्ती आणि गोकुळातील कृष्णाच्या दर्शनाने मिळालेला आनंद, हे त्याच्या कवितेतील मुख्य अंग आहे. त्यांचे शब्द साध्या आणि सरळ आहेत, पण त्यातली गहिराई आणि प्रेमभावना कोणत्याही भक्ताला थेट हृदयाला भिडते.
त्यांच्या काव्याच्या माध्यमातून कृष्णाचे रूप, त्याचे चमत्कार, आणि ईश्वरभक्तीचे गहन विचार सुंदर आणि प्रभावीपणे व्यक्त झाले आहेत.
संत जोगा परमानंद यांनी अभंगांसोबतच काही अन्य पदे आणि आरत्यांची रचनाही केली आहे. त्यामध्ये एक विशेष रूपक रचले आहे, जे तंबाखू ओढण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या गुरगुंडी (चिलीम) वर आधारित आहे.
जोगांना चिलीम ओढण्याची आवड असल्याचे सांगितले जाते. या संदर्भात, त्यांनी गुरगुंडीच्या माध्यमातून एका सुंदर आणि अर्थपूर्ण रूपकाची रचना केली आहे. हे रूपक त्यांच्या कवितेतील गूढ अर्थ व भावनांना प्रकट करणारे आहे, जे खालील अभंगात वाचता येते.
“बैसोनि संता घरी हो। घेतली गुरगुंडी ॥ ध्रु०्॥
आधी ब्रह्मांड नारळ। मेरू सत्त्व तो आढळ ॥
निर्मळ सत्रावीचे जळ। सोहं गुरगुंडी, गुरगुडी।।
चिलमी त्रिगुण त्रिविध। मी पण खटा तो अभेद।।
तमतमाखू जाळून शुद्ध। वैराग्य विरळा घडघड़ी ॥
सावधान लावुनिया नळी। मीपण झुरका विरळा गिळी॥
जन्ममरणाची मुरकुंडी सांभाळी। धूरविषयाचा सोडी।
लागला गुरू गोडीचा छद। झाला प्रसन्न परमानंद।।
जोगी स्वामी तो अभंग। गुरुचरण न सोडी।
बैसोनि संताघरी हो। घेतली गुरगुंडी गुरुगुडी।”
तंबाखू ठेवून ओढण्याच्या चिलीम किंवा गुरगुंडीवर संत जोगा परमानंद यांनी एक गहन अध्यात्मिक रूपक रचले आहे. त्यांच्या “गुरगुंडी” या पदात रूपकाची सुंदरता आहे आणि ते संप्रदायात खूप लोकप्रिय झाले आहे. या रचनामध्ये संत जोगा परमानंद ने विविध शब्दांचा वापर करून, जसे की संतापरी गुरगुंडी, ब्रह्मांड नारळ, सत्रावीचे जल, सोहं गुरगुंडी, चिलीम त्रिगुण, मीपण झुरका, जन्ममरण मुरकुंडी आणि धूर-विषय यांसारखे, शुद्ध अध्यात्मिक विचार सहजतेने मांडले आहेत.
ते त्रिगुण म्हणजे सत्त्व, रज, तम यांच्या आधारे “मी”पणाच्या अहंकाराचा धूर निघून जाणे आणि आत्मानंदाचा अनुभव मिळवणे, हे त्यांचे संदेश आहे. संतकृपेमुळे मानवी देहाला मिळालेल्या आनंदाची कल्पना त्यात दिली आहे. जोगा परमानंद यांचे हे रूपक त्या काळातील सामान्य लोकांसाठी अत्यंत सोपे आणि समजण्यासारखे होते, ज्यामुळे आध्यात्मिक विचार समजून घेणे सोपे झाले. त्याच्या रूपकाचा उद्देश आध्यात्मिक अनुभव आणि विचारांच्या गाभ्यातून पारमार्थिक जीवनाच्या साक्षात्काराची समज लवकर येईल, हे आहे.