sant-jagmitra-naga-charitra
संत जगमित्र नागा
संत जगमित्र नागा हे नामदेव समकालीन संत होते आणि ते बहामनी काळातील मुसलमान राजवटीत कार्यरत असलेले एक महत्त्वाचे संत होते. त्यांचा जीवनप्रवास मुसलमानी राज्याच्या काळाशी निगडीत होता. परळी वैजनाथ आणि त्याच्या आसपासचा भाग त्या वेळी मुसलमानी सत्तेखाली होता. संत सांवता माळी, संत गोरा कुंभार, संत चोखामेळा आणि श्रीज्ञानदेव, श्रीनामदेव यांसारख्या संतांच्या समूहात जगमित्र नागा हे तुलनेत लहान वयाचे होते. त्यामुळं ते वृद्ध आणि ज्येष्ठ संतांच्या सहवासात, त्यांच्या कडे भजन आणि कीर्तन शिकत होते. काही काळ ते नामदेवांच्या सान्निध्यात होते आणि रात्री मंदिरात नियमितपणे कीर्तन व हरिजागर करत. संत जगमित्र नागा वारकरी पंथाच्या विठोबा भक्ती परंपरेला अत्यंत श्रद्धेने पाळत होते.
त्यांच्या कीर्तनासाठी भक्तांची, संतांची आणि गावकऱ्यांची मोठी गर्दी जमत असे. गावातील सन्माननीय संत देखील त्यांचे दर्शन घेत असत, परंतु काही लोक संप्रदायाशी सहमत नसले तरी त्यांची निंदा करत. त्यांच्याकडून भिक्षा मागून जीवननिर्वाह करणाऱ्या संत जगमित्रांना, गावातील संत मंडळींनी एक मोठा जमिनीचा तुकडा दान म्हणून दिला होता, मात्र त्यांची निःस्वार्थी वृत्ती त्यांना स्वीकारण्याची परवानगी देत नव्हती. त्यांना कोणत्याही भौतिक गोष्टींचा आसक्ती नव्हती, आणि त्यांनी तो इनाम नाकारला. त्यांचे जीवन एकप्रकारे सर्वसामान्य लोकांसाठी एक आदर्श बनले होते, कारण ते एक निरागस, शांत व निःस्वार्थ वृत्तीचे संत होते.
संत जगमित्र नागांचा जीवनकाल साधारणपणे इ.स. १३३० ते १३८० असा मानला जातो. (इतिहासतज्ज्ञ वि. का. राजवाडे यांनी इ.स. १३३० हा त्यांचा जन्मवर्ष मानले आहे.) त्यांची समाधी कार्तिक शुद्ध एकादशी १३८० मध्ये घेतली गेली, यावर अनेक संशोधकांचा एकमत आहे. संत जगमित्र नागांची समाधी आजही परळी वैजनाथ येथे आहे. त्यांचा काळ हा मुसलमानी सत्तेचा प्रबळ काळ होता, ज्यामुळे हिंदू धर्म, देवळे, आणि लोकप्रतिष्ठित देवते नष्ट होण्याची प्रक्रिया सुरू झाली होती. समाजात धार्मिक असमानता आणि वर्चस्ववाद वाढले होते. हिंदू समाजाचा मुसलमानीकरण होण्याची प्रक्रिया चालू होती. या परिस्थितीत, संत जगमित्र नागा हे जातिवाद आणि धर्मनिरपेक्षतेच्या विरोधात एक अद्वितीय उदाहरण होते. श्रीज्ञानदेवांच्या विचारांवर आणि नामदेवांच्या मार्गदर्शनावर आधारित, त्यांनी एकतेचा आणि भावभक्तीचा संदेश समाजात पसरवला. जरी त्यांचा काळ धार्मिक आणि सामाजिक संघर्षाने भरलेला होता, तरीही त्यांनी समाजातील एकतेला चालना दिली आणि लोकसेवेसाठी आपले जीवन समर्पित केले.
मध्यमयुगीन काळात समाजात एकतेच्या विचारांची अत्यंत आवश्यकता होती. त्या काळातील जीवन पूर्णपणे धर्मावर आधारित होते, आणि धर्मातून निर्माण झालेल्या कर्मकांडांची व रूढींची मोठ्या प्रमाणावर प्रभावीता होती. धर्मसत्ता आणि राजसत्तेचे प्राबल्य होते, आणि प्रत्येक व्यक्तीचे दैनंदिन जीवन धर्मनिष्ठ आणि धार्मिक कार्यांनी व्यापलेले होते. अशा परिस्थितीत लोकांना चमत्काराची आवश्यकता भासू लागली होती, ज्यामुळे त्यांनी ईश्वरावर विश्वास ठेवावा आणि संकटात ते त्यांची रक्षक भूमिका बजावेल, असा आश्वासन मिळावा. तथापि, संतांनी कधीही चमत्कारांना महत्त्व दिले नाही; त्यांचा मुख्य उद्देश होता – भक्तांचा विश्वास आणि ईश्वराचे संरक्षण.
संत जगमित्र नागा यांच्या गावात ते कीर्तन करत असताना, काही लोक त्यांचा आदर करत, तर काही लोक त्यांची निंदा करत होते. परंतु, त्यांना याची पर्वाह नव्हती. संत नामदेव यांनी आपल्या गाथांमध्ये जगमित्रांची काही चमत्कार कथा सांगितली आहेत. या कथांमध्ये चमत्कारांचे वर्णन त्यांच्या विठोबाच्या भक्तीच्या संदर्भात केले आहे. हे चमत्कार भक्ताच्या संकटातून मुक्त होण्याच्या प्रेरणेचे प्रतीक होते, जिथे ईश्वर नेहमीच भक्तांच्या पाठीशी ठाम उभा असतो.
एकदा, रात्री झोपलेले असताना जगमित्रांच्या घराला आग लागली. घरात अचानक उजेड दिसला आणि जगमित्र जागे झाले. घर जळत असताना, ते पाहत होते की घराच्या इतर लोकांना काहीही त्रास झाला नाही. त्यांनी पंढरीच्या पांडुरंगाला पुकारले, आणि देवाने त्यांच्या घराचे रक्षण केले. आग मात्र घराच्या बाहेरपासूनच जळत होती, आणि घरातील सर्व सदस्य सुखरूप होते. गावभर ही घटना पसरली आणि लोक आश्चर्यचकित होऊन म्हणू लागले, “भक्तांसाठी नारायण हेच रक्षण करणारे आहेत!” या घटनेमुळे गावकऱ्यांच्या मनात संत जगमित्रांच्या साधुत्वाची खात्री लागली.
अग्नि जाळी तरी न जळे प्रल्हादु। हृदयी गोविंदु म्हणोनिया॥ १॥
आग्नि जाळी तरी न जळे गोपाळु । हृदयी देवकी बाळू म्हणोनिया॥ २॥
अग्नि जाळी तरी न जळती पांडव। हृदयी वासुदेव म्हणोनिया॥३॥
जगमित्र नागा न जळे जरी अग्नि जाळी। हृदयी वनमाळी म्हणोनिया ॥ ४ ॥
जगमित्र नागा म्हणणे आहे की, अग्नी जाळण्याचे कार्य करत असला तरी, ईश्वर नेहमीच भक्ताच्या पाठीशी असतो, आणि म्हणूनच संकट टळते. त्यांच्या घराला आग लागली असली तरी, घर जळाले नाही. कारण पंढरीचे पांडित्य त्यांच्या घरी आले आणि आग विझवली. हा अभंग, जो जगमित्रांनी लिहिला असावा, त्यात त्यांनी आपल्या अनुभवावर आधारित हे सत्य सांगितले आहे.
संत नामदेव यांच्या ‘संत चरित्रे’ (श्रीसकलसंतगारथा) मध्ये एक आणखी चमत्कार कथा सांगितली आहे. परळी वैजनाथ येथे मुस्लीम राजवटीचा सुभेदार आला होता आणि त्याने गावकऱ्यांनी जगमित्रांना दिलेली जमीन जप्त केली. परंतु, गावातील लोकांच्या वतीने सांगितले गेले की, ही जमीन धर्मकार्यासाठी वापरली जात आहे आणि त्यावर उत्पन्न गरीबांना मदत करण्यासाठी खर्च केले जाते. तरीही सुभेदार त्यावर त्याचे लक्ष देण्यास तयार नाही. उलट, त्याने जगमित्रांच्या घरी जाऊन त्यांना सांगितले, “आमच्या घरात विवाहकार्य आहे, आणि आपल्या घरात वाघ दैवत आवश्यक आहे, संध्याकाळी वाघ घेऊन घरी ये.”
“आमुचिया घरी मुलीचे लग्न। व्याघ्राचे कारण असे आम्हा॥
घेऊनिया आता यावे तुम्ही व्याघ्र। म्हणविता जगमित्रा पाहू कैसे॥”
जगमित्रांनी वाघ आणण्याची गोष्ट मान्य केली आणि विठ्ठलाचा धावा केला. सुभेदाराने वाघाची मागणी केली होती, आणि विठ्ठलाने आपल्या भक्ताच्या संकटाची जाण घेतली. त्यावेळी, ईश्वराने स्वतः वाघाचे रूप धारण केले. त्या वाघासोबत जगमित्र आपल्या घरी आले आणि त्याला गावात दाखवले.
भयभित झाले तेव्हा ग्रामवासी। लावियेल्या वेशी गावाचिया॥
ग्रामवासियांनी लावियेले द्वार। करी विचार सुभेदार तेव्हा ॥
करी गर्जना भयानक व्याघ्र। कापती धरथर सकळ लोक॥”
जगमित्र वाघ घेऊन वेशीजवळ आले, परंतु वेशीची दारे बंद होती. एका जोरदार आवाजाने दारे उघडली, ज्यामुळे सर्व लोक भयभीत झाले. तरीही, जगमित्र नागांनी सर्वांना शांत करत, “तुम्ही भजन करत राहा,” असे सांगितले. ते सुभेदाराच्या घराजवळ आले आणि सांगितले, “तुमचं दैवत आणलं आहे, ते तुमच्या ताब्यात घ्या.” परंतु सुभेदार बाहेर येत नाहीत आणि त्याच्या स्वीने जगमित्रांना सांगितले, “तुमच्यामुळे साऱ्या गावावर संकट येणार आहे.” नंतर सुभेदार बाहेर येऊन हात जोडून म्हणाले, “माझ्या कृत्यांमुळे मला क्षमा करा.” जगमित्रांनी त्याला दया दाखवली आणि वाघ घेऊन पुन्हा ते जंगलात गेले.
या प्रकारच्या चमत्कार कथांची उपयुक्तता विविध संतांच्या जीवनाशी संबंधित आहे. या कथा नामदेव यांनी ‘श्रीसकलसंतगाथा’मध्ये संकलित केल्या आहेत आणि त्यात संत चरित्राचे महत्त्व स्पष्ट करण्यात आले आहे. त्याचबरोबर या कथा वाङ्मयीन दृष्टीनेही मौल्यवान ठरतात, कारण त्यात केवळ ऐकीव माहिती नाही, तर प्रत्यक्ष नामदेव यांनी लिहिलेल्या चमत्कार कथा आहेत. वारकरी संप्रदायामध्ये अशा कथांचे महत्त्व खूप आहे, कारण त्या भक्ती मार्गाच्या गतीला प्रोत्साहन देतात आणि भक्त व परमेश्वर यांचं अनन्य नातं दाखवतात.
परळी वैजनाथ येथील संत जगमित्र नागा हे एक अत्यंत निष्कलंक आणि निःस्पृह व्यक्तिमत्व असलेले होते, आणि त्यांचा समाजात विशेष आदर होता. त्यांच्यावर भीमस्वामी आणि रामदासी या दोन्ही संत लेखकांनी विस्तृतपणे चरित्र लिहिले आहे. त्यांनी या संतांच्या जीवनाचा आणि कार्याचा सखोल तपशील दिला आहे.
“जगमैत्र नागा ऐका कथा त्याची।
मैत्री ज्याची साची भूत मात्री।”
जगमित्र नागा यांच्या जीवनचरित्रात त्यांचा स्वभाव आणि बदलत्या परिस्थितींचा सखोल परिचय दिला आहे. काही चरित्रकारांनी त्यांना एक श्रीमंत गृहस्थ आणि द्रव्यवहाची प्रतिष्ठा असलेला म्हणून वर्णन केले आहे. त्यांच्या जीवनात अचानक अशी वळणं आली की संपत्ती संपली, आणि कष्ट आणि दारिद्र्य आले. ते आधी ज्या राजगादीवर बसले होते, ते एका क्षणात रस्त्यावर आले. त्यामुळे त्यांच्या जवळचे मित्र, आणि जीवनातील सुखसंपत्ती देखील त्यांच्यापासून दूर झाली. धनाच्या गादीवर लोळणाऱ्याला अचानक सर्व काही गमवावे लागले.
संकटकाळात जगमित्रांनी चित्त शांत करणारे भजन आणि ईश्वराचे चिंतन केले. त्यांना नागास्वामी नावाच्या एक सद्गुणी पुरूषाचा सहवास मिळाला, आणि त्यांच्या चरणांमध्ये लीन होऊन ईश्वराशी एकरूप होण्याचा मार्ग त्यांनी अवलंबला. ‘जगमित्र’ हे नाव त्या वेळच्या संत जगमित्र नागा यांच्या व्यक्तिमत्वावर ठरले, आणि ‘नागा’ ह्या नावाने त्यांना एक नवीन ओळख मिळाली.
काही चरित्रकारांच्या मते, जगमित्र हे उपनाव असू शकते, ज्याचे संबंध पुणे जिल्ह्यातील पिरंगुटच्या कुलकर्णी घराण्यात होते. या घराण्याचे शके १२८० (इ.स. १३५८) मध्ये पिरंगुटमधील कुलकर्णी पद होते. शके १५०० नंतर रंगभट जगमैत्र यांनी या वतनाची विक्री केली होती.
संत नामदेव यांनी ‘संतचरित्रे’ मध्ये जगमित्र नागा यांच्या जीवनातील दोन चमत्कारकथा सांगितल्या आहेत. या कथा विठोबाच्या भक्ती आणि भक्ताच्या संघर्षाची, तसेच त्याच्यावरील भगवान विठोबा कसा संकटांच्या वेळी त्याच्याबरोबर उभा असतो हे दाखवतात.
संत जगमित्र नागांचे व्यक्तिमत्त्व त्यांच्या धार्मिक जीवनशैलीतून व सांप्रदायिक सहवासातून आकारले गेले. त्यांचे जीवन नामदेव समकालीन इतर संतांसोबत घालवलेले होते. पंढरपूरातील संतांच्या संगतीत त्यांनी आषाढी आणि कार्तिकी एकत्रित पारी केली. चंद्रभागेच्या वाळवंटात कीर्तन व प्रवचनांचा अनुभव घेताना त्यांना आंतरिक शांती व परमार्थिक आनंद मिळाला. नामदेवांच्या सहवासात त्यांना मिळालेल्या आध्यात्मिक मार्गदर्शनाने संतांचा विचार आणि भक्तिरस त्यांच्या जीवनावर खोल प्रभाव टाकला.
संतांच्या समाजाच्या सहवासात जगमित्र नागा नेहमीच सुसंस्कृत आणि भक्तिपंथी विचारांनी वावरणारे होते. त्यांनी दररोज हरिचिंतन आणि ईश्वरभक्तीचा आधार घेतला, आणि त्यात साधेपणाने जीवन जगले. त्यांच्या जीवनामध्ये जात आणि धर्माच्या पलीकडे जाऊन सर्व समाजाशी एकात्मतेचा विचार त्यांना रुचत होता. परळी वैजनाथमध्ये त्यांनी एक साधा जीवनशैली स्वीकारली, आणि भक्तिरसात रंगलेल्या कीर्तनांचा लाभ घेऊन समाजाशी संवाद साधला.
जगमित्र नागा यांनी कुठल्याही प्रकारचा व्यवसाय न करता समाजाच्या सहवासात जीवन जगले. मंदिरामध्ये देवदर्शन घेत आणि कीर्तनाच्या माध्यमातून लोकांच्या हृदयात भक्तिभाव निर्माण केला. त्यांचे जीवन हे निःस्वार्थ, शांत व सत्यतत्त्वाच्या प्रतीक होते. गावात भिक्षा मागून उचललेले अन्न त्यांना संताच्या दृष्टीने समर्पित होते. त्यातही त्यांनी कधीच जमिनीवरील मिळकत स्वीकारली नाही, आणि ती प्रेमाने गरीब लोकांमध्ये वितरित केली. त्यांचा या वर्तमनातील निष्कलंक साधुत्व आणि त्याग आदर्शवत होता.
नामदेवांच्या संगतीत असताना जगमित्र नागा यांनी आत्मोन्नतीचा मार्ग शोधला. त्यांना श्रीज्ञानदेव आणि नामदेव यांचे विचार खूप जवळून जाणवले. ईश्वराच्या भक्ति आणि आध्यात्मिक साधनेतील तळमळीचा अनुभव घेत त्यांनी जीवनभर परमतत्त्व व सहिष्णुतेचा पाठ पुरवला. विठोबाशी असलेली त्यांची नितांत भावपूर्ण श्रद्धा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा भाग बनली.
“हरिजागरासी जावे। माझ्या विठोबासी पाहावे ॥
देव ऋषी सवे येतो। नभी विमाने दाटती॥
काकड आरती दृष्टी पडे। उठाउठी पाप झडे॥
ऐसा आनंद सोहळा। जगमित्र नागा पाहे डोळा ॥
विठोबाच्या दर्शनाची गोड व त्यातल्या असीम भक्तीची तीव्र इच्छा जगमित्र नागा आपल्या अभंगांमध्ये व्यक्त करतात. श्रीविठ्ठल हा संप्रदायातील सर्वोच्च देवता आहे, आणि त्याचे दर्शन प्राप्त करण्याची तीव्र आकांक्षा त्याच्या मनात होती.
त्यांचा भक्तिरसाचा अनुभव त्यांच्या शब्दांमध्ये स्पष्टपणे दिसून येतो. त्यांचे सर्व अनुभव विठोबाच्या अस्तित्वाने व्यापलेले आहेत. प्रत्येक पातळीवर, त्यांच्या अंतरंगात विठोबा पूर्णपणे वास करत असल्याचे प्रतीत होते.
संत नामदेवांच्या समकालीन सर्व संतांचा जीवनाधार विठोबाची भक्ती होती. विठोबाशी असलेला त्यांचा संबंध एक अत्यंत गहन आत्मिक अनुभव होता. त्यांचा प्रत्येक कार्य, कृत्य आणि विचार विठोबाच्या भक्तीत आधारित होता. परंतु त्याच वेळी, या उच्चतम आध्यात्मिक अनुभवातही, संतांनी जगाच्या भौतिक पैलूंना कधीच विसरले नाही. त्यांच्या जीवनाचे उद्दिष्ट विश्वदर्शन घेणे आणि सृष्टीच्या सुसंवादात सहभागी होणे हे होते.
संत नामदेव यांनी ‘श्रीसकलसंतगाथा’ मध्ये लिहिलेल्या ‘संत चरित्रे’ अत्यंत भावपूर्ण आणि सूक्ष्म निरीक्षणांनी भरलेल्या आहेत. त्या चरित्रांचे लेखन, एकाग्रतेने केलेले विचार आणि प्रेमभावनेतून केलेले विश्लेषण दर्शवते. हे चरित्रे केवळ ऐतिहासिक माहितीच नाहीत, तर संतांचा जीवनदर्शन आणि त्यांच्या विचारांचे गहिरे विवेचन आहे.
संत नामदेवांनी आपल्या अभंगांमध्ये जगमित्र नागांविषयी सांगितलेल्या दोन चमत्कार कथा, त्यांच्या जीवनात आलेल्या संकटांना आणि त्या संकटावर त्यांनी दर्शवलेल्या भक्तिभावाला दर्शवतात. संतांचे जीवन केवळ प्रेम आणि आदराने भरलेले असते, तरीही त्यांना शत्रुत्वाचा सामना करावा लागतो. प्रत्येक कडवट आणि संघर्षातून पुढे जाणे हे त्यांचे लक्ष्य असते.
जगमित्र नागा हे गावातील सर्व लोकांचे मित्र होते, तरीही त्यांना काही लोकांच्या शत्रुत्वाचा सामना करावा लागला. एकदा त्यांच्या घरात आग लागली, पण त्याने ईश्वराला आळवले आणि भक्तिभावाच्या ताकदीने संकटातून मार्ग काढला.
“पांडव राखिले लाक्षांतून जोहरी। तैसी करी परी नामयासी।”
“ऐकोनिया स्तुति आले नारायण। शांत झाला अग्नि तेचि वेळा॥”
भक्ताच्या संकटांचा निवारण करणारा प्रत्यक्ष परमात्माच असतो. संकटांच्या काळात, भक्ताच्या पाठीमागे त्याचे संरक्षण करणारा परमेश्वर सदैव उभा राहतो.
एकदा सुभेदाराने जगमित्रांना धमकी दिली होती. त्याने सांगितले की, “गावाने दिलेली जमिनीतून तुकडा मी खालसा करतो, पण त्याऐवजी तुमच्याकडून माझ्या घरात एक जिवंत वाघ आणा.” अशा परिस्थितीत, जगमित्र विठोबाच्या धाव घेतात आणि विठोबा वाघाच्या रूपात वेशीच्या दरवाजातून प्रवेश करतो. वाघाची डरकाळी ऐकून गावभर थरकांली. सुभेदाराच्या पत्नीने जगमित्रांना क्षमा मागण्याची विनंती केली. जगमित्रांनी त्याच्या दयाळूपणाचा परिचय देत, वाघाला परत जंगलात पाठवले.
या घटना दर्शवतात की, भक्ताच्या संकटाच्या वेळी परमेश्वर त्वरित त्याच्या पाठीशी उभा राहतो आणि संकटाला सामोरे जाण्याची शक्ती देतो. विठोबा, भक्तांच्या संकटांचे निवारण करणारा, कायम त्यांच्या साथीस असतो.
संत नामदेव यांच्या समकालीन संत जगमित्र नागा यांच्यावर आधारित श्रीसकलसंतगाथेत (नामदेवाची अभंगगाथा) सात अभंग दिले आहेत. तसेच, “महाराष्ट्र कविचरित्र माला” (ज० रा० आजगावकर) या ग्रंथात त्यांचे १२ अभंग समाविष्ट आहेत. नामदेवांनी आपल्या ‘संतचरित्रे’ या भागात जगमित्र नागांच्या जीवनावर १२६ चरणांचा एक मोठा अभंग रचला आहे. जगमित्र नागांचे अभंग कोणत्या व्यक्तीने लिहिले, याबद्दल ठोस माहिती मिळत नाही. त्यांच्या अभंगांची रचना अधिक असू शकते, पण ते सध्या कुठेही उपलब्ध नाहीत. काळाच्या प्रवाहात ती गहिर्या अंधारात गडप झालेली असावीत. सध्यातरी जो अभंग उपलब्ध आहे, तो केवळ विठोबा आणि रुक्मिणी देवीच्या भक्तीवर आधारित आहे. हे अभंग पिढ्यान्पिढ्या पाठांतरातून पुढे आले आहेत.
जगमित्र नागांच्या नावाने केवळ बारा अभंग उपलब्ध आहेत. त्यात तीन अभंग विठोबावर आधारित आहेत, तर उर्वरित नऊ अभंग विठोबा आणि रुक्मिणी यांच्या भक्तीविषयी आहेत. या दोन विषयांद्वारे जगमित्र नागांचे पारमार्थिक व्यक्तिमत्त्व प्रकट होते. त्यांच्या भक्तिपंथातील एकरूपता आणि ईश्वरप्रती असलेली त्यांची निष्ठा ठळकपणे दिसून येते. समकालीन संतांची संगत, नामस्मरण आणि भक्तिसंप्रदायामुळे त्यांचा मनोबल आणि चित्तशुद्धता वाढलेली होती. पंढरपूरच्या विठोबाच्या सान्निध्यात जे शांति आणि आनंद मिळतो, त्याची दुसऱ्या कोणत्याही गोष्टीशी तुलना होऊ शकत नाही. त्यांच्या नामस्मरणाने घराघरातील वातावरण शुद्ध होऊन, स्त्री आणि पुरुषांच्या हृदयात एकात्मतेने विठोबाचे नाम गूंजते, हे दर्शवते.
“विठ्ठल विठ्ठल म्हणता वाचे। जन्म सार्थक जाहले साचे ॥
या सार्थकापोटी नागा। जगमित्रा आनंद नागा पोटी॥”
ज्या ठिकाणी विठोबा आपल्या भक्तांच्या समवेत उभा आहे, तिथे एक अद्वितीय समाधान आणि शांतीची भावना व्यक्त केली जाते. विठोबाचे नाम घेतांना, जीवनाचा खरी परिपूर्णता अनुभवली जात आहे. जगमित्र आपल्या अभंगात या समाधानाची आणि आनंदाची भावना कृतज्ञतेसह व्यक्त करतात.
श्री रुक्मिणी देवीबद्दल जगमित्रांच्या मनात असलेला भक्तिसंवेदना अत्यंत गहिरी आहे. रुक्मिणीच्या प्रति त्यांचा भक्तिभाव आणि उपास्य दैवत म्हणून तिच्या आध्यात्मिक ओढीचा सुंदर संगम त्यांच्या अभंगात उलगडतो. सहज आणि नेमक्यात शब्दांची रचना करून त्यांनी या भक्तिपंथाच्या गोड गोष्टी अतिशय प्रभावीपणे व्यक्त केल्या आहेत.
“आई बहु कृपावंत। विश्वजनासी पोषीत॥
रुक्मादेवीस भजती। मनोरथ त्याचे पूर्ण होती।
दिव्य वस्त्र कुंकूम ल्याली। रत्न भरणे ती शोभली ॥
रुक्मादेवी वराच्या चरणी। जगमित्र नागा लोटांगणी ॥ “
देवीच्या भक्तीतून तिच्या अत्यंत सुंदर आणि आकर्षक रूपाची, सुवर्ण आणि रत्न जडवलेल्या अलंकारांनी सजवलेली मूर्ती, जशी एखाद्या अत्युत्तम देवतेचे रूप दाखवते, तशी त्याची वर्णन केवळ श्रद्धा आणि भक्तीचा आदर असं नाही, तर त्यातून ईश्वरभक्तीचा किती गहन अनुभव घेतला आहे, हे देखील व्यक्त होतं. रुक्मिणीदेवीच्या भक्तिभावाने केलेल्या पूजा अंतर्गत मनाच्या सर्व इच्छांची पूर्तता होते, अशी जगमित्रांची श्रद्धा आणि विश्वास होता.
वारकरी संप्रदायाने अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे पालन केल्यामुळे, भक्तिपंथात स्त्री-पुरुष, उच्च-नीच जाती, आणि भेदभाव यांना कोणतेही स्थान नाही. श्रीज्ञानदेव आणि नामदेव यांच्या विचारधारेनुसार, समाजातील प्रत्येक घटक एकच समान पातळीवर आहे. त्यामुळे त्यांनी जातिवादाच्या पलीकडे जाऊन समाजाला एकात्मतेच्या दृष्टीकोनातून पाहण्याचे मार्गदर्शन केले. या विचारांचा प्रभाव जगमित्र नागांच्या अभंगांमध्ये स्पष्टपणे दिसून येतो.
ईश्वराच्या चिंतनात आणि नामस्मरणात ते म्हणतात, “ईश्वरी कृपेने मिळालेल्या मानवी शरीराचे योग्य उपयोग करण्यासाठी, त्याची भक्ती करण्यातच जीवनाचा सार्थक अर्थ आहे. मानवदेह एक अमूल्य देणगी आहे, ज्याचा उपयोग ईश्वरार्पण बुद्धीने आणि भक्तीत व्हावा.” तसेच, “भेदभाव विसरून भक्ती करा, कारण भेदाभेद असलेली भ्रमांची वर्तुळे सर्वांगीण अस्तित्वाशी जुळत नाहीत.” यावर तुकोबांच्या शब्दांची आठवण होते, जे म्हणतात, “आत्मा एका सागराप्रमाणे आहे आणि सर्व जीव त्यात एकच आहेत.”
जगमित्र नागांनी हे अद्वैत तत्त्वज्ञान अगदी साध्या आणि सोप्या शब्दात सांगितले आहे, जे सर्व लोकांना सहज समजेल. त्याचप्रमाणे, जात-पात, रंग आणि इतर बाह्य भेद न करता, प्रत्येक मानवाच्या हृदयात एकच आत्मा आहे, हा त्यांचा सखोल आणि अद्वैत भाव आहे.
जगमित्रांची कविता अत्यंत साधी, स्वच्छ आणि सुरेख आहे. विठ्ठलभक्तीचे साक्षात्कार करताना, ते अल्प शब्दांत विठ्ठलाचे वर्णन करत असून त्यातून त्यांचा भक्तिभाव स्वाभाविकपणे व्यक्त होतो. त्यांनी भक्त पुंडलिकांच्या भक्तीसंबंधीचा उल्लेख करत त्याच्या भावनांना अभिव्यक्ती दिली आहे.
“भक्तीसाठी रूपे धरी। त्याचे काम अंग करी ॥
आला पुंडलिकासाठी। अकस्मात जगजेठी ॥
अनंत ब्रह्मांडे रचिली। नाना परी क्रीडा केली।॥
हे तव न कळे कोणासी। जगमित्र नागा ध्यास मानसी॥
ईश्वर भेटीचा ध्यास घेतल्यावर, भक्ताला ईश्वर विविध रूपात आणि विविध वेशांमध्ये दिसतो. विठ्ठलाशी साक्षात्काराची अनिवार इच्छा असणे, ही भक्ताची खरी कसोटी आहे. जगमित्रांच्या दृष्टीने विठ्ठल, कृष्ण, विष्णू यासारखे रूप भक्तांना भेटतात, जसा पुंडलिकासाठी अचानक विठ्ठल प्रकटला. याच भावनेतून त्यांना देखील विठ्ठलाचा अनुभव घ्यायचा आहे. अशा अभंगातून, साध्या पण गहिर्या शब्दांत ईश्वरभेटीचा विचार व्यक्त केला जातो. ईश्वर सर्वत्र व्यापलेला आहे, पण तो विविध रूपात प्रकटतो.
जगमित्रांनी विठ्ठलाची पूजा मांडली आहे आणि त्याच्या पूजेचे वर्णन अत्यंत सुंदर आणि आकर्षक शब्दांत केले आहे. पूजा करत असताना, ती नेमकी कशा प्रकारे पार पडते, ते सांगताना मंदिरातील भक्तिपूर्ण वातावरण आणि पूजा साहित्याचे तपशीलवार वर्णन त्यांनी दिले आहे. महाप्रसाद, तुळशीच्या मण्यांची, चंदनाच्या मऊ सुवासाची, इत्यादींची तयारी आणि पूजेच्या वेळी होणाऱ्या प्रत्येक क्रियेची तपशिलवार माहिती दिली आहे. यामधून भक्तीतील समर्पण, एकाग्रता आणि भावनात्मक गोडवा दिसून येतो.
जगमित्रांचे बहुतांश अभंग आठ चरणांमध्ये रचलेले आहेत. प्रत्येक चरणात थोडक्यात व सोप्या शब्दांत अर्थ व्यक्त केला जातो, आणि प्रत्येक दोन चरणांच्या शेवटी अंतिम शब्दाचा वापर करण्यामुळे अर्थाची स्पष्टता येते. त्यामुळे अभंगाच्या आशयाचे सहजपणे समजून घेणे शक्य होते, तसेच त्या शब्दांच्या गाभ्यातील गूढता आणि तत्त्वज्ञान अतिशय सोप्या भाषेत प्रकट होते.
“सकळ भूषणांचे भूषण। कंठी धरा नारायण ॥
तेणे तुटती यातना। चुकती यमाच्या पतना॥
शिव मस्तकी धरिला। भेद भक्तांचा काढिला॥
अवघ्या देवांचे हे ध्यान। जगमित्र नागा वंदी चरण।”
देवाची संकल्पना अत्यंत विस्तृत आणि सर्वव्यापी आहे. ती पूर्णपणे समजून घेता येईल, असा हेतू अभंगांच्या रचनांमागे आहे.
संतकाव्यात भक्ती ही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची मुख्य जडणघडण आहे. हृदयाच्या गाभ्यात असलेली ईश्वराची तळमळ व्यक्त करण्याचा प्रयत्न कवी करत असला तरी, ती तळमळ त्यांच्या भक्तीच्या शुद्धतेचे प्रमाण आहे. भक्तीमुळे त्यांच्या मनातील शोक, दु:ख आणि अन्य भावनाही नियंत्रित आणि संतुलित असतात, कारण ते साधे आणि निर्मळ मनाचे असतात. जगमित्रांसारखे संत, ज्यांचे मन अत्यंत निर्मळ असते, त्यांना जीवनाचा उद्देश साधण्यासाठी ईश्वराची पूजा आणि त्याच्या नावाचे स्मरण आवश्यक आहे. “विठ्ठल विठ्ठल” असे नामस्मरण सतत करत राहिल्यास दुःखापासून मुक्ती मिळवता येईल आणि ईश्वराचे निरंतर सान्निध्य मिळेल, अशी त्यांची धारणा आहे.
संत नामदेव आणि त्यांच्या समकालीन संतांचा भक्तिरस, आध्यात्मिक विचार, त्यांचा अनुभव आणि त्यांच्या अभंग रचनांचा मोठा प्रभाव जगमित्र नागांवर पडलेला दिसतो. नामदेवांच्या नामसंकीर्तनातून आणि विविध संतांच्या संगतीतून प्रत्येक जाती आणि पंथाचे संत एकत्र येत होते. काही संत अनुभवलेले होते, तर काही भजनांमध्ये गुंतलेले होते. मात्र, एक गोष्ट स्पष्ट आहे – जगमित्र नाग हे एक साधे संत होते. त्यांचा भक्तिभाव आणि विठोबाशी संबंधित अनुभव अत्यंत गहिरा आणि साक्षात्कारात्मक होता.
जगमित्र नागांच्या काही अभंग रचनांमध्ये तीव्र भक्तिप्रवृत्तीची छाप आहे. साध्या शब्दांत विठोबाच्या कडे अनिवार आकर्षण आणि ओढ व्यक्त केली आहे. त्यांचा भक्तिरस आणि ईश्वराशी संलाप करण्याची गोडी आणि चित्रण अत्यंत आकर्षक आहे. त्यांचे अभंग हे असे सूचित करतात की, विठोबा कोणत्याही अडचणीला समोर ठेवूनही त्यांच्याशी भेट घेणे आवश्यक आहे, अशी त्यांची इच्छा आहे.
तीर्थ चरणीचे शीतल। आणि कंठीची तुळशी माळ ।
विनवी जगमित्र नागा। जाऊनी विठोबाला सांगा॥”
जगमित्र नाग विठ्ठलाच्या भेटीची दृढ इच्छाशक्तीने मागणी करत आहेत. विठ्ठलाचे रूप आणि त्याने कोणते गहिरे अलंकार धारण केले आहेत, हे अत्यंत तपशीलवार आणि भावपूर्ण पद्धतीने त्यांनी वर्णन केले आहे. विठ्ठलाचे दर्शन ही एक अत्यंत प्रेममयी आणि भक्तिपूर्ण अनुभूती आहे, जी त्यांच्या रचनांमध्ये व्यक्त झाली आहे.
काही अभंगांमध्ये शब्दांची पुनरावृत्ती केली आहे, ज्यामुळे केवळ त्या अभंगाची सोपी रचना निघत नाही, तर त्यात एक चित्रात्मकता, सूक्ष्मता आणि शाब्दिक सौंदर्य देखील भरलेले आहे. या अभंगांमधून शब्दांची योजना आणि भावनांचा गोड संगम वाचकाच्या हृदयाला स्पर्श करणारा ठरतो. जगमित्र नाग यांचं म्हणणं आहे.