sant-gulabarav-maharaj-charitra
संत गुलाबराव महाराज
गुलाबराव महाराज (जन्म : ६ जुलै १८८१, अमरावती जिल्ह्याच्या नांदगाव खंडे गावात; मृत्यू : २० सप्टेंबर १९१५, पुणे) हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत प्रतिष्ठित संत आणि लेखक होते.
गुलाबराव महाराज हे विसाव्या शतकातील एक असामान्य संत होते. त्यांना आठव्या महिन्यातच अंधत्व आले होते. त्यांचा जन्म एक निम्न जातीत झाला होता आणि त्यांचे जीवन खूप कठीण परिस्थितीत गेले. पण अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही त्यांनी १३४ ग्रंथांची रचना केली.
जीवनाची सुरुवात:
गुलाबराव महाराजांनी लहानपणापासूनच ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास सुरू केला. त्यांचे तत्त्वज्ञान म्हणजे “भगवद्देह अनध्यस्त-विवर्त आहे” ह्या विचारावर आधारित होते, म्हणजे ज्ञान प्राप्तीच्या नंतर मनुष्याचा नाश होत नाही. त्यांनी शांकराचार्याच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित भक्तिसिद्धांत सांगितला आणि मधुराद्वैत दर्शनाचा प्रचार केला. त्यांचा विचार असा होता की, विविध षड्दर्शनं परस्परविरोधी न होत, त्यातला प्रत्येक दृष्टिकोन पूरक असतो.
त्यांनी भारतीय धर्म, हिंदू, बौद्ध, जैन, ख्रिश्चन, मुस्लिम अशा सर्व धर्मांमध्ये एकात्मतेचा विचार मांडला. त्यांना डार्विनचा उत्क्रांतिवाद, स्पेन्सरची तत्त्वज्ञान आणि पाश्चात्य विचारधारा मान्य नव्हती. त्यांचे ज्ञान शंकराचार्य, ज्ञानेश्वर, एकनाथ, तुकाराम आणि नामदेव यांच्या ग्रंथांचा सार एकत्र करून बनले.
गुलाबराव महाराज हे मराठी, हिंदी आणि संस्कृत या भाषांवर प्रगती साधलेले होते.. ते म्हणत की, “आर्यांचा वंश बाहेरून भारतात आला,” हे मॅक्समुल्लर आणि लोकमान्य टिळकांचे मत त्यांना मान्य नव्हते. त्यांनी प्राचीन शास्त्रज्ञानावर आधारित गणित, रेडियम, ध्वनी, ईथर, इलेक्ट्रॉन्स, उष्णता, गती, प्रकाश, विमानविद्या, अणुविज्ञान यांसारख्या विषयांवर मौलिक विचार मांडले.
त्यांचा ‘मधुराद्वैत’ हा विचार भक्तिमार्ग आणि अद्वैत विचार यांचा समन्वय करत होता. त्यांनी आपल्या जीवनातील ३४ वर्षांच्या छोट्या वेळेतच विविध ग्रंथांची निर्मिती केली.
गुलाबराव महाराज स्वतःला संत ज्ञानेश्वरांची कन्या मानत. ते कृष्णपत्नी म्हणून मंगळसूत्र, बांगड्या आणि अन्य स्त्रीचिन्हे धारण करत होते. त्यांच्या निधनानंतर बाबाजी महाराज यांनी १९६४ पर्यंत संप्रदाय चालवला.
साहित्यिक योगदान:
गुलाबराव महाराज हे मराठी, हिंदी आणि संस्कृत या भाषांवर प्रगती साधलेले होते. त्यांनी काव्यशास्त्र, आयुर्वेद, संगीत आणि इतर अनेक विषयांवर लेखन केले. १३३ ग्रंथांची त्यांनी रचना केली, ज्यात सूत्रग्रंथ, भाष्य, निबंध, पत्रे, आत्मचरित्र, नाटक, लोकगीते, स्तोत्रे, व्याकरण आणि कोश यांसारख्या विविध वाङ्मयप्रकारांचा समावेश होता. त्यांच्या लेखनात २७,००० ओव्या, २,५०० अभंग, २,५०० पदे, ३,००० श्लोक यांचा समावेश आहे.
कात्यायनी व्रत:
गुलाबराव महाराजांनी १९०५ मध्ये वयाच्या २२ व्या वर्षी अमरावती जिल्ह्यातील शुक्लेश्वर वाठोडा येथील श्रीमद्भागवतातील दशम स्कंधानुसार कात्यायनी व्रताची दीक्षा घेतली. श्री कृष्णाची पतिव्रता म्हणून प्राप्ती मिळवण्यासाठी त्यांनी ३३ दिवस हे व्रत केले आणि त्यानंतर त्यांनी स्त्रीवेष धारण करण्यास सुरुवात केली. मंगळसूत्र, भाळी कुंकू, बांगड्या आणि अन्य स्त्रीलक्षणे ते धारण करू लागले.
गुलाबराव महाराजांनी लेखलेल्या ग्रंथांचा संग्रह:
- अलौकिक व्याख्याने (इ.स. १९१२)
- धर्म समन्वय
- प्रेमनिकुंज (इ.स. १९१८)
- योगप्रभाव
- संप्रदाय सुरतरु (इ.स. १९१९)
- साधुबोध (इ.स. १९१५)
- प्रज्ञाचक्षू दीपस्तंभ (बाळ राणे)
- संत गुलाबराव महाराज (सुनीति आफळे)
- संत श्री गुलाबराव महाराज (प्रा. विजय यंगलवार)
- ज्ञानेश्वर कन्या-गुलाबराव महाराज (चरित्र, डॉ. सच्चिदानंद शेवडे)
एकदा, मधुराद्वैताचार्य प्रज्ञाचक्षू संत गुलाबराव महाराज मुंबईतील प्रसिद्ध एशियाटिक सोसायटीच्या लायब्ररीत गेले. तेथे विशिष्ट विषयांवरील ग्रंथांचा अभ्यास करण्याची त्यांना जिज्ञासा होती. महाराजांना त्या ठिकाणी ओळखले जात नव्हते. एक अंध व्यक्ती ग्रंथांच्या बाबतीत विचारत असल्याचे पाहून सर्व लोकांना आश्चर्यचकित वाटले.
ग्रंथपालाच्या सहकाऱ्याने त्यांना ग्रंथांची नावे सांगायला सुरुवात केली. तेव्हा, महाराज त्या ग्रंथांची संपूर्ण माहिती, सारांश, तसेच ग्रंथांचा योग्य क्रम कसा असावा हे सांगत होते. यावरून सर्व उपस्थित लोक त्यांच्या ज्ञानावर थक्क झाले.
नंतर, चौकशी केल्यानंतर सर्वांना कळले की, अत्यंत साध्या स्वरूपातील ही अंध व्यक्ती म्हणजेच मधुराद्वैताचार्य प्रज्ञाचक्षू संत गुलाबराव महाराज होते.