sant-govinda-prabhu-charitra
संत गोविंदप्रभू
गोविंद प्रभू, ज्यांना गुंडम राऊळ असेही संबोधले जाते (जन्म: काठसुरे-वऱ्हाड, इ.स. ११८७; निर्वाण: इ.स. १२८५/८६), हे महानुभाव संप्रदायातील एक महत्त्वाचे गुरू आणि आध्यात्मिक मार्गदर्शक होते. ते काण्वशाखीय ब्राह्मण कुळात जन्मले होते आणि महानुभाव संप्रदायाच्या पंचकृष्ण संकल्पनेत त्यांचा समावेश होतो. या संप्रदायाचे संस्थापक आणि अवतारी पुरुष मानले जाणारे चक्रधरस्वामी यांचेही ते गुरू होते.
त्यांचे मुख्य वास्तव्य अमरावतीजवळील ऋद्धिपूर येथे होते. ज्या काळात पंढरपूरमध्ये वारकरी संप्रदायाचा उदय होत होता, त्याच सुमारास ऋद्धिपूर येथे महानुभाव संप्रदायाची पायाभरणी झाली. या संप्रदायाच्या स्थापनेत गोविंद प्रभू हे आद्य पुरुष म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे जीवन आणि कार्य यांनी तत्कालीन समाजात भक्ती आणि समतेचा एक नवा प्रकाश पसरवला.
बालपण आणि प्रारंभिक जीगोविंद प्रभू यांचे बालपण अत्यंत खडतर परिस्थितीत गेले. लहानपणीच त्यांच्या आई-वडिलांचे निधन झाले, त्यामुळे त्यांचा सांभाळ त्यांच्या मावशीने केला. मावशीच त्यांना आपल्यासोबत ऋद्धिपूर येथे घेऊन आली. तिथे त्यांचे शिक्षण आणि आध्यात्मिक संस्कार झाले.
विद्याअध्ययन पूर्ण केल्यानंतर त्यांच्या मनात परमार्थाची तीव्र ओढ निर्माण झाली. श्रीकृष्णाच्या भक्तीत त्यांचे मन रमले आणि त्यांनी आपले जीवन भक्ती आणि समाजसेवेला वाहून दिले. त्यांचे बालपण जरी दुःखांनी भरलेले असले, तरी मावशीच्या प्रेमळ छत्रछायेत त्यांना आध्यात्मिक जीवनाचा पाया मिळाला, जो पुढे त्यांच्या कार्याचा आधार बनला.
गोविंद प्रभूंचे चरित्र आणि लीळा:
गोविंद प्रभूंचे चरित्र ‘ऋद्धिपूरलीळा’ किंवा ‘श्री गोविंद प्रभू चरित्र लीळा’ या ग्रंथातून उलगडते. ज्याप्रमाणे चक्रधरस्वामींचे जीवन लीळांद्वारे ‘लीळाचरित्र’ या ग्रंथात प्रकट झाले, त्याचप्रमाणे गोविंद प्रभूंच्या जीवनातील प्रसंगही लीळांच्या रूपात या ग्रंथात साकारले आहेत. या लीळांमध्ये त्यांचा उल्लेख अनेकदा ‘राऊळ वेडे : राऊळ पिके’ असा केला गेला आहे, ज्यामुळे त्यांच्या अलौकिक आणि दैवी व्यक्तिमत्त्वाची झलक मिळते. महानुभाव संप्रदायाच्या मान्यतेनुसार, त्यांच्यामध्ये ईश्वरी शक्ती वास करत होती.
या ग्रंथात वर्णिलेल्या प्रसंगांतून त्यांच्या महानतेचे आणि परोपकारी स्वभावाचे दर्शन घडते. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समाजाच्या कल्याणासाठी आणि परमार्थासाठी अर्पण केले. परोपकार हा त्यांच्या जीवनाचा मूलमंत्र होता. ‘ऋद्धिपूरलीळा’तील बहुतांश लीळांमधून त्यांची दयाळू आणि निःस्वार्थी वृत्ती प्रकट होते. त्यांच्या कार्यातून समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांच्या उन्नतीची आणि सौख्याची भावना दिसून येते.
स्त्री आणि शूद्रांचा उपासनेतील सहभाग आणि सामाजिक प्रबोधन:
गोविंद प्रभू यांनी आपल्या कार्यातून एक क्रांतिकारी संदेश दिला – स्त्रिया आणि शूद्र यांनाही भक्ती आणि उपासनेत सहभागी होऊन आपला उद्धार करण्याचा समान अधिकार आहे. त्यांनी समाजातील या उपेक्षित घटकांना आत्मसन्मान आणि आध्यात्मिक स्वातंत्र्य मिळवून दिले. त्यांच्या स्त्री शिष्यांना ते ‘श्री प्रभू राऊळ माय : राऊळ बाप’ असे वाटत असत, ज्यामुळे त्यांचे प्रेमळ आणि पितृतुल्य स्वरूप दिसून येते.
‘ऋद्धिपूरलीळा’मध्ये अनेक प्रसंगांतून त्यांच्या या कार्याची महती उलगडते. उदाहरणार्थ, एका गर्भवती आणि असहाय्य स्त्रीच्या घरी जाऊन ते तिची प्रसूती होईपर्यंत सेवा करतात. एकदा गावावर हल्ला झाला, तेव्हा ते दोन्ही गटांमध्ये मध्यस्थी करून शांतता प्रस्थापित करतात. ‘मातंगा विनवणी स्वीकारू’ या लीळेत त्यांनी स्पृश्य-अस्पृश्य भेद नाकारला. एका गावात दलितांना विहिरीवर पाणी भरता येत नव्हते.
“आम्ही पाण्यावाचून मरत आहोत,” अशी त्यांची आर्त हाक ऐकून गोविंद प्रभूंनी त्यांच्यासाठी नवीन विहीर खणायला लावली. यादवकालीन समाजातील अन्यायी प्रथा आणि भेदभाव यांच्यावर त्यांनी प्रहार केले आणि सर्वांमध्ये समता आणि बंधुभाव निर्माण केला.
त्यांचा समतेचा दृष्टिकोन त्यांच्या कृतीतूनही दिसतो. ते केशवनायकासारख्या उच्चपदस्थ यादवकालीन अधिकाऱ्याच्या पव्हेचे पाणी पित, तर मातंगाच्या पव्हेचे पाणीही तितक्याच आवडीने ग्रहण करत. उपासना घरी खाजे (खाद्यपदार्थ) अर्पण करताना किंवा सामान्य स्त्रियांचे अन्न खाताना त्यांना कधीच संकोच वाटला नाही.
मातंगाच्या घरचे जेवणही ते प्रेमाने खात. शिंपी, माळी, गवळणी किंवा तेली – समाजातील कोणताही थर असो, त्यांच्यासाठी सर्व समान होते. त्यांच्यासोबत राहणे, हसणे, बोलणे, खाणे-पिणे यात त्यांना कसलेही बंधन जाणवत नव्हते. त्यांचा हा सर्वसमावेशक दृष्टिकोन समाजाला एक नवीन दिशा देणारा ठरला.
सामाजिक परिवर्तनाचे आधारस्तंभ:
महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक, धार्मिक आणि राजकीय इतिहासाला एक समृद्ध वारसा लाभला आहे. काळानुरूप येथे अनेक बदल घडत गेले. सत्तासंघर्षाच्या काळात अनेक धर्मांना राजाश्रय मिळाला, तर काही ठिकाणी संस्कृती आणि धर्माच्या नावाखाली अंधश्रद्धा आणि अज्ञान वाढले. समाजात सत्याची पडताळणी न करता अंधविश्वास स्वीकारला जाऊ लागला. व्रत-वैकल्यांच्या नावाखाली अवास्तव विधींचा बोलबाला झाला. सत्तांतराच्या काळात गरीब अधिक गरीब आणि श्रीमंत अधिक श्रीमंत होत गेले.
चातुर्वर्ण्य व्यवस्था गुण आणि कर्मावर आधारित असली, तरी प्रत्यक्षात ती जन्मावरच ठरू लागली. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र ही विभागणी सोयीने केली गेली, ज्यामुळे शिक्षण, संरक्षण, सेवा आणि दास्य असे व्यवसायांचे चार गट निर्माण झाले. यातून उच्चवर्गीयांची सत्ता खालच्या वर्गावर राहिली. ही व्यवस्था इतकी बिघडली की, समाजात परिवर्तनाची गरज भासू लागली.
अशा काळात परिवर्तनवादी विचारांचा उदय झाला, पण प्रस्थापितांनी तो दडपण्याचा प्रयत्न केला. अकराव्या आणि बाराव्या शतकात महाराष्ट्रात परिवर्तनाचा एक नवीन काळ सुरू झाला. वऱ्हाड प्रांतात गोविंद प्रभूंचा जन्म झाला, ज्यांनी आपले १२५ वर्षांचे आयुष्य समाजाच्या उत्थानासाठी समर्पित केले. तरुण वयातच त्यांना यात्रेकरूंच्या मेळाव्यात सहभागी होण्याची आवड होती.
एकदा द्वारकेला गेल्यावर त्यांची भेट श्री चक्रधर राऊळांशी झाली. त्यांच्याकडून गोविंद प्रभूंनी संन्यास आणि समाजसेवेची दीक्षा घेतली. त्यांनी ठरवले की, समाजातील दीन-दुबळ्यांची सेवा करून भेदभाव नष्ट करायचा आणि माणसांची मने निर्मळ करायची. त्यांनी हा संकल्प प्रत्यक्षात आणला.
त्याकाळी अस्पृश्यता प्रचंड होती. धार्मिक परिस्थिती कठीण होती आणि हेमाद्री पंडिताच्या ‘चतुर्वर्ग चिंतामणी’चा प्रभाव जनमानसावर होता. महार, मातंग, चांभार यांना समाजाने वाळीत टाकले होते. त्यांची घरे गावाबाहेर हलवली गेली.
अशा वेळी गोविंद प्रभू त्यांच्या घरी जाऊन त्यांच्या मुलांशी खेळत, त्यांचे अन्न प्रेमाने खात. यामुळे गावातील महाजनांमध्ये खळबळ उडाली. “राऊळ मातंग-महारांच्या घरी फिरतात आणि ब्राह्मणांच्या घरीही जातात,” अशी चर्चा सुरू झाली. हा परिवर्तनवादी बदल महाजनांना खटकला, पण गोविंद प्रभू डगमगले नाहीत. त्यांनी चातुर्वर्ण्याच्या चौकटीला छेद दिला.
शूद्रांना ऋद्धिपूरात पाणी मिळत नव्हते. “आम्ही पाण्याविना मरत आहोत,” अशी विनवणी त्यांनी गोविंद प्रभूंकडे केली. त्यांनी तात्काळ विहीर खणायला लावली आणि पाणी उपलब्ध करून दिले. “राऊळ माय, राऊळ बाप, राऊळांच्या कृपेने आम्ही पाणी पितो,” असे समाजबांधव म्हणाले.
या कार्याने उपेक्षित समाजाला माणूस म्हणून जगण्याची संधी मिळाली. स्त्रिया आणि शूद्रांना स्थान नसलेल्या समाजात गोविंद प्रभूंनी क्रांती घडवली.
मनुस्मृतीच्या प्रभावाखाली दडपलेल्या समाजाला त्यांनी मुक्तीचा मार्ग दाखवला. ते मातंगाच्या घरी जाऊन त्यांचे अन्न खात, मुलांची काळजी घेत, तेली-तांबोळ्यांच्या घरी भाकरी खात. त्यामुळे सर्व समाज त्यांना आपलेसे वाटू लागला आणि त्यांचा ‘राऊळ माय, राऊळ बाप’ म्हणून गौरव झाला.
गोविंद प्रभू हे परिवर्तनाचे पहिले पाऊल होते. त्यांच्यात श्रद्धा, कृपा, करुणा आणि प्रेम यांचा संगम होता. कोणी म्हणे, “हे खरे ईश्वर आहेत,” तर ते हसून म्हणत, “मी मनुष्य नाही, देव नाही, ब्राह्मण-शूद्र नाही, फक्त निजबोधरूप आहे.” त्यांचे हे कार्य महाराष्ट्रातील परिवर्तनाचे आधारस्तंभ ठरले.
पण आज परिवर्तनवादी त्यांना विसरले आहेत, ही खेदाची बाब आहे. ज्या ऋद्धिपूरात त्यांनी आयुष्य घालवले, तिथली उपेक्षा दुर्दैवी आहे. ते महाराष्ट्रातील प्राचीन प्रबोधनकारांपैकी एक होते, हे निर्विवाद आहे.
पुस्तके:
- श्री गोविंद प्रभू चरित्र (व. दि. कुलकर्णी)
- श्री गोविंद प्रभू – चरित्र (डॉ. वि. भि. कोलते)