sant-gora-kumbhar-charitra
गोरा कुंभार (इ.स. 1267 – 10 एप्रिल 1317) हा महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील संत होता. त्यांनी नामदेव व ज्ञानेश्वरांच्या समकालीन मानले जातात आणि त्यांच्या मतांना ते तज्ज्ञ मानले जातात. वे जन्मेच्या दिवशी, शाकाहारी कुंभार कुळातील एक अतिशय नम्र परिवारात झाला.
गोरा कुंभारने विठ्ठलाचे (पांडुरंग) मोठे भक्तपणा दर्शविला. त्यांनी अनेक अंभग लिहिले आहेत, ज्यामध्ये त्याच्या भक्तिच्या अद्भुततेला उल्लेख केले जाते. त्यांच्या कृतींमध्ये भक्तिच्या उत्साही अनुयायींचे मन भरते. त्यांनी वारकरी संप्रदायात एक विशेष स्थान गळवला आहे आणि त्यांचे अभ्यास आणि ध्यान महाराष्ट्रातील लोकांसाठी प्रेरणास्पद आहे.
संत गोरा कुंभार – जन्म–
“तेर” नगरीत गोराबा काका यांच्या घराण्याची परंपरा धार्मिक वृत्तीची व सदाचारी वृत्तीची होती. “तेर” येथील “काळेश्वर” या ग्रामदैवतांचे त्यांचे घराणे उपासक होते. दोघे नवराबायको कुंभारकाम व काबाडकष्ट करून आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करीत होते. सदाचारी, सच्छिल वृत्तीमुळे “तेर” गावात माधव बुवांना “संत” म्हणून गावकरी ओळखत होते. माधवबुवांना आठ मुले झाली होती. त्यांना झालेली मुले जगत नव्हती. त्यांनी आपली ८ ही मुले काळेश्वराजवळील स्मशानातील गोरीत पुरली होती. ती आठही मुले जिवंत कशी झाली. यासंबंधी एक आख्यायिका संत गोरोबा काका चरित्रामध्ये महादेव बाळाजी कुंभार यांनी सांगितली आहे. ते आपल्या चरित्रामध्ये म्हणतात, “श्री माधवबुवा “तेर” येथील काळेश्वराची उपासना करीत होते.
त्यांना आठ पुत्र होते. त्यांना आठ पुत्र झाले. परंतु ते सर्व एकामागून एक निर्वतले. पुढे कालांतराने परमात्मा पांडुरंग ब्राह्मणाचा वेष घेऊन त्यांचे घरी आले. तेव्हा त्यांनी खिन्न मुद्रा पाहून देवांनी त्यांना विचारले की, “तुम्ही दुःखी का?” माधबुवांनी सांगितले की, “आमची आठही मुले देवाने नेली, म्हणून दुःखी आहोत.” नंतर देवाने आठ मुलांना जेथे मूठमाती दिली, ती जागा दाखविण्यास सागितले. माधवबुवांनी त्यांना काळेश्वर जवळील स्मशानात नेले, व देवास आठही मुले कोठे पुरली ती जागा दाखविली. देवांनी सर्व मुलांची प्रेते उकरण्यास सांगितली. बुवांनी त्याप्रमाणे आठही मुलांची प्रेते बाहेर काढली. देवाने पाहिले व सात मुलांना आपल्या हाताच्या स्पर्शाने जिवंत केले व त्यांना स्वर्गात पाठविले आणि नंतर आठवा मुलगा जिवंत केला.
तोही स्वर्गाच्या मार्गाने निघाला. परंतु देवाने त्यास जाऊ दिले नाही. भगवंताने त्याला आपल्या हातात घेऊन माधवबुवा रखुमाईच्या स्वाधीन केले. देव म्हणाले, “तुला गोरीतून काढले म्हणून तुझे नाव गोरोबा ठेवले.”
या कथेच्या पूर्ववत अद्भुत घडवलेल्या आहे. संतांच्या चरित्रात विविध चमत्कार आहेत. चमत्काराचे चेतन उपस्थित आहे. परंतु, त्याचं नव्हतं तरी त्यांच्या ठिकाणी अंधश्रद्धा वाढताना दिसते, समृद्ध समाजाला त्यांच्या उपासनेतून चेतना मिळायला लागते. संतांचे जीवनदर्शन घडवताना साधन होते, त्यांचं उद्दीपन अद्याप चमत्कार हे त्यांचे लक्ष्य नव्हते, पण साधन होते, आपल्या ध्येयातून अनुष्ठानात आले, हे लक्ष्य ध्यानात ठेवण्यात योग्य आहे.
त्याच्या जीवनातील एक अद्भुत घडवनाचा भाग म्हणून फक्त तो समजावा. त्याचं अर्थ सरल समजायला कितीही आसान नसतं. त्याबद्दल काहीतरी म्हणता येईल की, माधवबुवा धार्मिक आणि सहिष्णु वृत्तीचे होते. काळेश्वरावर त्यांचं निस्सीम श्रध्दा व भक्ती होती. सात मुले एका मागोमाग गेली, परंतु आठवा मुलगा गोरोबा जिवंत राहिला. त्यामुळे माधवबुवांना त्याच्या श्रध्देचा, भक्तीचा, महिमेचा अनुभव झाला. यावरून वेगळ्यांतर अंदाज करणे किंवा तर्क विचारणे संभव होतं की, अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत गोरोबा जन्म घेतला आहे.
दिनक्रम – संत गोरा कुंभार–
गोरोबांच्या मनावर लहानपणापासूनच भगवद्भक्तीचे संस्कार झाले होते. त्याला ज्ञानदेव, नामदेव यांच्या पूर्वकाळात पंढरपूर हे शिव उपासकांचे/भक्तांचे केंद्र मानले जाते. अनेक शिवभक्त त्या ठिकाणी आपली साधना करीत होते. ते भक्त होते, योगी होते. सिद्ध, साधकही होते. गोरोबा जेव्हा पंढरपूरला जात, तेव्हा त्यांना या सिद्ध पुरुषांचं दर्शन होत.
त्यांच्या योगसाधनेचं त्यांना कौतुक वाटतं, आकर्षण वाटतं असे करता करता गोरोबाचा प्रपंच आता परमार्थमय झाला होता. उठून अंघोळ करून, देवाची पूजा करणे, नंतर नामस्मरण करणे आणि ध्यानात पांडुरंगाचं रूप साठवणे गोरोबाचं दैनंदिन दिनक्रम होतं.
जेवण झाल्यावर गोरोबा विश्रांती घेत. ही विश्रांती म्हणजे झोप घेणे नव्हतं. तर घराच्या ओसरीवरच्या खांबाला टेकून देवाचे नामस्मरण करणे, अभंग म्हणीत विश्रांती घेणे. पुन्हा लगेच काम करण्याचा दिवस मावळेपर्यंत. दिवस मावळल्यानंतर हातपाय धुऊन पुन्हा घराच्या ओसरीवर एकतारीवर चिंपळ्याच्या साथीने भजन सुरू होई आणि रात्रीच्या जेवण्याचेवेळी ते थांबत. रात्रीचे जेवण झाल्यानंतर पुन्हा भजन सुरू होई. शेजारपाजारची मंडळीही त्यात सामील होते. नंतर परमेश्वराचे नामस्मरण करून तो झोपी जात.
पुन्हा एकदा मोठ्या प्रयत्नांचा कामाला लागत. हे प्रयत्न अनेक दिवसांचं सुरू होतं आणि मावळेपर्यंत सुरू राहतं. मावळेच्या दिवसांत नंतर, हातांचं काम थांबतं आणि पुन्हा घराच्या ओसरीवर एकतारीवर चिंपळ्याच्या साथीशी भजन सुरू होतं आणि रात्रीच्या जेवणाच्या वेळी ते थांबतं. आणि रात्रीच्या जेवणानंतर पुन्हा भजन सुरू होतं. त्यात शेजारपाजारच्या संगीतमय मंडळीत सामील होतं. त्यानंतर, परमेश्वराच्या नामस्मरणात लिप्त झालं आणि शांतपणे झोप पडतं.
मूल चिखलात तुडविले–
एका दिवशी, गोरोबा पायांचे चिखले तुडवत होते. त्यांचं सर्व लक्ष फक्त पंडुरंगच्या चरणांवर लागलं होतं. जीवनात गोरोबा तो दुर्विचारांना प्रतिष्ठा दिलेला होता. परंतु त्याचं हृदय विठ्ठलाच्या प्रेमात लसून असतं. संत नामदेवांच्या लेखणीत गोरोबा काकांच्या अत्यंत भक्तिपूर्ण जीवनाची चित्रण केली आहे. प्रेमाच्या आदर्शांच्या मार्गावर अगदी अडथळ्यांनी चाललेल्या गोरोबाकाका विठ्ठलच्या भक्तीमय वृत्तीवर कसे मोहित होता, याचं चित्रण आहे.
प्रेमळ तो भक्त कुंभार गोरा।।१।।
असे घराश़मी करीत व्यवहार
न पडे विसर विठोबाचा ।।२।।
कालवुनी माती तुडवीत गोरा।
आठवीत वरा रखुमाईच्या।।३।।
प्रेमे अंगी असे झाकुनी नयन
करीत भजन विठोबाचे ।।४।
स्वतः नामदेवांनी गोरोबांच्या तन्मयवृत्तीबद्दल वरील अभंगात दिलेली स्पष्ट स्वीकृती महत्त्वाची वाटते. गोरोबाकाकांच्या चरित्रातील हे तन्मयवृत्तीचे एक अत्यंत प्रभावी उदाहरण आहे. एका दिवशी, गोरोबा देहभान हरपून अभंग म्हणत माती तुडवित होते. त्यांचे सर्व लक्ष ईश्वरचरणी लागले होते.
त्याची बायको-संती मुलाला मकरेंद्राला ठेवून पाणी आणण्याकरिता जाते आणि त्यावेळी ती म्हणते, “धनी, बाळावर जरा लक्ष ठेवा. घरी तुम्हाला सांभाळण्याची कोणतीही दायित्व नसते.” असे सांगून ती पाणी आणण्याकरिता निघून गेली. पण त्याचे सांगणे गोरोबांनी ऐकले का? त्यावेळी गोरोबा देहभान हरपून गेले होते. परंतु संतीला याची काय कल्पना! इकडे भक्त गोरोबा पंडुरंग चरणी लीन होऊन अभंगातून विठ्ठलाचे स्मरण, जप करीत होते.
गोरोबा विठ्ठल नामस्मरणात रममाण झाले होते. गोरोबा चिखल तुडवित आहेत आणि बाळ, रांगतरांगत पित्याकडे धावत आहे. अन् ते खेळत खेळत बापाचा पाय धरून उभा राहण्याचा प्रयत्न करू लागले. हसतहसत पित्याच्या पायाला धरता धरता ते चिखलात पडते. श्री.गोरोबा-काका डोळे मिटून भाव समाधीत होते. हृदयी अनंतास आठवीत होते. देहवृत्ती शून्य दशेतच विठ्ठल नामस्मरणात रत होते. मन देवस्वरूपी एकाग्र झाले असताना त्या चिखलात त्यांचा एकलुता एक मुलगा पायाखाली आला. ते चिखलासवे मुलालाही तुडवू लागले. त्याचा व्हायचा तो अटळ परिणाम झाला. त्याविषयी एकनाथ महाराज सांगतात,नेणेवेचि बाळ की हे मृत्तिका.
मन गुंतलेले देखा पांडुरंगी।।१।।
मृतिकेसम जाहला असे गोळा।
बाळ मिसळला मृतिकेत ।।२।।
रक्तमांस तेणे जाहला गोळा लाल
नेणवे तात्काळ गोरोबासी।।३।।
एका जनार्दनी उटक आणुनी कांता
पाहे तवं तत्वता बाळ न दिसे।।४।।
त्या प्रकारे मुलाला चिखलात आलेलं रक्तमांस, हाडे संपूर्णतः विचूरित झालं. मुलाचं प्राण क्षणात क्षणात दुर्बल होतं. रक्तमांसाने चिखलाला नवलं रंग. त्याला परमेश्वराच्या भक्तीमध्ये एकदम लीन झालेल्या गोरोबाला मुलाचं स्पर्शही अर्थातून काही न दिसलं. जीवन म्हणजे केवळ चिखलेचा गोळा, अनंतर त्याचं शरीर धरतं.
संता पाण्याचा एक गरद घेऊन घरी आल्या. परंतु तिला कुठल्या तपशीलवार बाळ दिसला नाही. पाण्याच्या टाकीतून आणि दुसऱ्या कमर्यावर ठेवून ती सर्वत्र बाळाची शोध घेऊन लागली. परंतु बाळाचं शोध कुठल्या तपशीलवार? त्यांनी गोरोबाला विचारलं, “धनी, तुमचं बाळ कुठे आहे?” परंतु गोरोबाचं लक्ष त्यांच्या विचारांकडे असू नये. त्याने परमेश्वराच्या नामस्मरणात जाणवलं.
संता गोरोबाला खूप विचारल्या, परंतु त्यांना काही सांगितलं नाही. शेवटी, ती मनात दचकली आणि तिच्या नजरी चिखलेचं शरीर दिसलं. बाळाचं शरीर चिखलेत अद्याप धरलं गेलं असून, त्यांनी ते पाहिलं. संता क्रोधाने सुरू झाली. बायकोचं क्रोध कानावर वाटताच, गोरोबा ध्यानात आलो आणि संता रागाच्या पानांत गोरोबाला बोलू लागली. ती रागाच्या पुस्तकांत गोरोबाला काय म्हणते? त्याचं आनंद नामदेवांच्या अभंगात योग्य शब्दांत वर्णन केलं जातं. अतिशय भक्तिरसिक हे तुझं आता भजन!
डोळे असोनिया जाहलासी आंधळा।
कोठोनी कपाळा पडलासी।
कसाबासी तरी काही येती दया।
का रे बाळराया तुडविले।
संतांच्या आज्ञेने बाळ आपल्या पायाखाली तुडविला गेला आहे हे गोरोबांना स्पष्ट दिसतं. गोरोबांना या प्रसंगाचे अत्यंत अविचारणीय वाटतं. त्यांच्या मनात अत्यंताच दु:ख वाटतं. परंतु त्यांच्या अंत:करणाला कोणतेही ठरवून द्यायला मिळालं नाही. परंतु संतांनी विठ्ठलाबद्दल काय म्हणालं, ते गोरोबांना खवळलं. त्यांनी त्याला हातातील चिपळ्या फेकून मारल्या आणि चाकाचे दांडके काढून मारायला धावले. त्यावेळी संतांनी गोरोबांना विठ्ठलाची शपथ घातली. याबद्दल नामदेवांनी आपल्या अभंगात यथोचित शब्दांत वर्णन केलं, जे आपल्याला खूप आनंद देणारं आहे.
आण तुला सर्वथा विठोबाची।
ऐकतांचि ऐसे ठेवियेली काठी
राहिला उगाचि गोरा तेव्हा।।
संतांनी विठ्ठलाची शपथ घेतल्याने गोरोबा मारता मारता तिथेच थांबला. संतांचा राग सुरू झाला. शेजार-पाजारचे पुरुष बायका जमाले. त्यामुळे गोरोबाला दोष देण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. संतीने म्हणाले, “माझा बाळ कुठे आहे? माझा बाळ कुठे आहे?” आणि ती त्याच्या छातीवर हात बडवून घेत होती. हा संपूर्ण प्रकार आता गोरोबाला अचानक उमटला आहे, परंतु गोरोबा संतीला म्हणाला, “कारभारणी, माझ्या हातून फार मोठी चूक झाली. कर्माची गती वेगळीच असते.” देवाच्या नामस्मरणात रमता रमता त्याला त्या नामासोबत एकरूप कधी झालं, ते कळलं नाही, ह्याचं गोरोबा आपल्या बायकोला क्षमा मागितलं. संतांनी तो घटनेचं अखेर मनावर ताबा ठेवलं.
येथे भाविकांनी, रसिकांनी गोरोबाकाकांनी मुलाला चिखलात तुडवून मारले. या घटनेचा अर्थ गोरोबांच्या भक्तिभावाचा प्रकार मानवा असे वाटते. कारण संतजीवनात, चरित्रात अनेक अद्भुत घटना येतात. त्यामुळे संतांचे चरित्र सामान्य माणसापेक्षा वेगळे दिसतात. संतांच्या चरित्राचा महत्त्व वाढताना असा भाव दिसतो. आणि या घटनेमुळे साधकांना चेतना देण्याची प्रयत्ने केली जातात. म्हणूनच, आजच्या जीवनात या घटनांचा अर्थ समजून घेण्याच्या सहाय्याने भक्तिभावाचे हा प्रकार समजावे लागते.
काही दिवस गोरोबा-संतीचा अबोला चालला, कोणीही कोणाशीच बोलेना चालेला. एके दिवशी संतीने असा विचार केला की, असा अबोला धरून आपला संसार कसा चालणार? संतीला मुलाची आणि मातृत्वाची ओढ होती. “आण ना बाण उगीचच संसारात ताण’ निर्माण झाला. उगाउगी आपण धन्याला विठ्ठलाची आण घातली. त्यामुळेच त्यांनी प्रपंचा विषयी विरक्ती स्विकारली, संसारापासून दूर जाऊ लागले असे तिला वाटू लागले. गोरोबा संसारात उदास राहून परमेश्वरात आणि त्याच्या नामस्मरणात अधिक एकरूप होऊ लागले. गोरोबांची संसाराविषयीची उदासीनता संतीला सहन होत नव्हती.
एक वंशाचा एका दिवशी संपला, आणि आता एक नवा दिवस वंशाला विचारला आहे. संत गोरोबांनी संसारातून पूर्णपणे वैराग्याची मार्ग घेतली होती. शेवटी, संतीने आत्मा आणि देवाच्या नामस्मरणातून बाळगता तिच्या मनाला शांत केलं. एक दिवस, गोरोबा त्यांच्या पायाखाली धावून गेल्याचं दिसून येतं, तेव्हा संत त्यांना समजवतात, “खबरदार, तू मला विठ्ठलाची शपथ घातलीस का? जर तू माझ्या पायाला स्पर्श केलं, तर मीही पांडुरंगाची शपथ घेईन!” सूर्य पश्चिमेस उगवेल, समुद्र आपली मर्यादा सोडेल, परंतु विठ्ठलाची शपथ कधी मोडली जात नाही.
अशाप्रकारे वेळानुसार दिवस गेले. गोरोबांची स्थिती होते, परंतु संतीने संसारातून विरक्ती घेतली होती. अखंड नामस्मरण, देवाची भक्ती, व त्यांचा कामधंदा त्यांना आवडत असतं. एक वर्ष पूर्ण झाल्यावर, संतीने गोरोबांच्या पायाला स्पर्श केला नाही. त्याचं बोलणे, वागणे बंद होतं. संतीसारखी भावनेची प्रेमळता, संसारातील आधीची दुखाची भरारी, ती आणि गोरोबांची विरक्तीची प्रतिमेचं दिसून येतं. त्यामुळे संतीच्या जीवाला अद्याप एकप्रकारची काळजी लागली. आपण अनेक वेळा भावनेच्या दु:खाच्या भरारीत तसंच बोलतो आणि वागतो. परंतु त्याचं मोठं परिणाम होतं. यातून, संतीच्या मनातील संसाराची चिंता आणि गोरोबांच्या मनाची विरक्ती प्रमाणे दिसतात. या प्रत्येक प्रसंगामुळे, गोरोबांच्या कुटुंबाच्या मानसिकतेचं अर्थ वेगळेपणाने स्पष्ट होतं.
ती गोरोबांना जपून संती वेगळ्या दिशेने वाटत होत्या. परंतु गोरोबा त्यांच्याशी कधीच बोलणार नव्हता. हे पाहून संत विचारले, “यात गोरोबांचा कारण काय आहे? कधी कसं तो आपल्या जीवाच्या धुणीच्या कायद्यात सोडलं?” त्यामुळे संताच्या मनाला वेगळ्या प्रकारे चिंता लागली. आपल्या भावनांच्या, दु:खाच्या भरारीत आपण अशी प्रवृत्ती करतो, ज्याने त्यांच्यावर मोठं परिणाम होतं. यामुळे संताच्या मनात संसाराची चिंता आणि गोरोबांच्या मनाची विरक्ती प्रमाणे दिसतात. या सर्व प्रसंगांमुळे, गोरोबांच्या कुटुंबाच्या मानसिकतेचं अर्थ वेगळ्या प्रकारे स्पष्ट होतं.
गोरोबांनी दोन्ही हात तोडले–
रामी जिथे ऊर्फ राणी आणि गोरोबा यांचा विवाह उत्साहात पुर्ण होता. परंतु गोरोबांनी संतीप्रमाणे रामीला स्पर्श केला नाही. रामीच्या हितासाठी संतीने एक युक्ती सोडली. त्याने आपल्या बहिणीला राणीला म्हणाली, “हे बघ राणी, आता मी सांगेन तसं वागायचं, आपण त्यांना विठोबाची शपथ मोडण्यास भाग पाडू.” संतीचे हे बोलणे केवळ रामीने ऐकले, पण तीने विचार केलं, “पण आक्का, ते कसं?” “असं नाही, तसं नाही, असं म्हणायचं नाही, मी सांगेन तसंच वागायचं!” असे संतीने रामीला सांगितले.
संतीने काय करायचे ते रामीला समजावून सांगितले. एका रात्री दोघींनी मिळून त्याप्रमाणे विचार केला. आणि गोरोबा दिवसभर नामस्मरण व भजन करून शांतपणे झोली गेले. संत आणि रामी दोघेही उजव्या हाताला झोपल्या, त्याच्याच प्रकारे गोरोबाचा डावा हात उचलून त्याच्या छातीवर ठेवला आणि रामीनेही त्याच्या उजव्या हाताला उचलून आपल्या छातीवर ठेवला. अन् दोघीही शांतपणे झोपी गेल्या.
गोरोबा उत्तेजित झाला आणि सकाळी झाल्यानंतर लवकर उठतो. पाणीसाठी जाताना, पूजा केल्यानंतर, आणि नामस्मरण केल्यानंतर तो प्रत्येक सकाळ नियमितपणे अद्याप यावा असे योजना ठेवतो. जेव्हा पहाटे त्याच्याकडून उठलेल्या तेव्हा त्यांनी आपल्या हातांचा घट्ट धरून ठेवलेले आहेत. अंधारात, त्याला काही कळलेन. त्याला काही आवाज ऐकून त्याला अजून अधिक चिंता झाली.
गोरोबा तत्काळ उठला. त्याला संती आणि रामींचं प्रेम किंवा अशा विषयांवर अत्यंत राग आला. गोरोबाच्या चिंतेनंतर, संती आणि रामींनी अत्यंत संताप अनुभवला. गोरोबांचा दु:खद दृश्य बघून, संती व रामींच्या चेहऱ्यावर अश्रू टाकत आहेत. संती गोरोबांना सांगितल्या, “तुमचा काही दोष नाही, हे माझ्या हातांचं दोष आहे.” गोरोबा असं बोलताना थोडं त्रास वाटतं. “अरेरे! दुखद! माझ्या हातांनी विठ्ठलाची शपथ मोडली. विठ्ठल मला भेटायला आला नाही. मी इतका अदृश्य होऊ नये म्हणून माझ्या हातांनी शपथ मोडली. तो माझ्या हातांना भेटलं नाही. मी हा कसा भाग्यवान आहे?” गोरोबा हे विचार करताना तो आणि त्याच्याबरोबरील संबंध तोडून आणि अधिक दूर जाण्यासाठी निर्धारित झाला.
गोरोबांना त्या केलेल्या निर्णयांचं पश्चाताप होता. त्याला दुःखाचं अनुभव झालं आणि तो संतीला रामीला विचारलं, “तू काय केलंस माझ्या विठ्ठलाची आणि माझ्या साठी मोडलीत असं?” त्याने संतीला त्यांच्या निर्णयांमुळं दुसऱ्या लग्नाचं साधलं आहे असं सांगितलं. त्याने सांतानाच्या मनातलं आणि त्याच्या आत्मविश्वासाला वाढवून दिलं. त्याला हे मनापासून म्हणायलं, “मी उगीच त्रास दिलं तुम्हाला आणि रामीला. माझे हात अपराधी आहेत. ह्या अपराधी हातांना शासन झालं पाहिजे. रामी आणि संती, तुम्ही दोघीही मनाने स्वच्छ आहात. तुमचा नवऱ्यावर अधिकार आहे. पण आता मी काय करु? मी विठ्ठलाची आणि मोडली!” गोरोबा याचं विचार करताना त्याच्यासह सातत्यपूर्ण बांध तोडून आणि अधिक दूर जाण्याच्या प्रयत्नांमध्ये निर्णय घेतं.
गोरोबा सकाळी उठतो आणि स्नान, पूजा, नामस्मरण, भजन करतो. प्रत्येक सकाळ, त्याला जागेत आल्यावर त्याच्या हातांचं एकत्रित करून ठेवलं आहेत. त्याला अंधारात काही कळलं नाही. अजूनही त्याच्याशी एकत्र होऊन काही शंका त्याला मांडताना त्याला आवाज ऐकला. रात्रीच्या काळी संती आणि रामी झोपत होते, त्यांच्याशी शेजारी.
घेऊनिया शस्त्र तोडियले कर।
आनंदला फार गोरा तेव्हा।।
गोरोबांनी शस्त्र घेऊनी आपले दोन्ही हात मनगटापासून तोडून घ्यायचे ठरविले. चुकीबद्दल विचार करताना, संती-रामी यांनी गोरोबांची खूप क्षमा मागितली, आणि त्या दुःखात व्यथित होऊन गोरोबापासून दूर निघून घेतले आणि घरातील कामाला लागले. गोरोबांनी धारदार शस्त्रावर दोन्ही हात आपटून घेतले. त्यांचे हात तुटले आणि शारीरिक वेदना खूप झाल्या. पण प्रायश्चित घेतल्याचे समाधान त्यांना वाटत होते. वर्णन करताना, संत नामदेव अमृतवाडी ग्रंथामध्ये लिहितात, लग्न झाल्यावरी घाली वोसंगळा.
दोघासही पाळा समानची।।
न पाळीता आण तुम्हा विठोबाची।
धराया शब्दाची आठवण।
अवश्य म्हणोनिया निघाला तो गोरा।
आला असे घरा आपुलिया।।
कनिष्ठ स्त्रियेशी आले असे न्हाण।
न करी भाषण तिसी काही।।
संतीला आपला नवरा आपल्याशी अन् रामीशी संभाषण करीत नाही याचे आश्चर्य वाटते. त्यावर गोरोबा सांगतात की, मला सास-यांनी विठ्ठलाची शपथ घातली आहे. दोघींना मी सारखेच वागवणार आहे. संतीला या गोष्टीचे वाईट वाटते आपला वंश कसा वाढणार? ही संतीला काळजी होती. दोघी गोरोबांना न सांगता, न कळता त्यांच्या शेजारी झोपण्याचे ठरवितात त्यातून पुढील अनर्थ घडतो आणि विठ्ठलाची आण मोडल्याने गोरोबा आपले हात तोडून टाकतात संती अन् रामी हे दृश्य पाहतात अन् कावऱ्याबावऱ्या होतात.
कारण गोरोबांनी हात तोडले तिथे रक्ताचा थेंबही दिसला नाही. अन् शारीरावर जखमही कोठे दिसेना. गोरोबा संतीला व रामीला म्हणाले, तुम्हा दोघींना दोन हात दिलेत ते घ्या आणि तेरणा नदीच्या पलीकडे टाका.
त्याप्रमाणे त्या दोघी गोरोबांच्या आज्ञेप्रमाणे हात तेरणा नदीपलिकडे टाकतात. अन् पाहतात तर नवल दोन्ही हात गुप्त झाले. भाविकांनी व रसिकांनी घटनेचा अर्थ असा घ्यावा, की गोरोबांनी संसाराचा त्याग करून परमेश्वर भक्तीचाच मार्ग स्वीकारला आणि आपले दोन्ही हात दोघी बायकांना दिले म्हणजे आता संसाराची धुरा तुम्ही दोघीच व्हा असे सांगितले.
आपला पती परमेश्वर भक्त आहे याची संतीला खात्री झाली. गोरोबांचे श़ेष्ठत्व तिच्या लक्षात आले आणि तिच्या मनाचे परिवर्तन झाले. तसेच गोरोबांनी हात तोडले याचा अर्थ असा घ्यावा की, गोरोबा संसार पाशातून विरक्त वृत्तीने राहू लागले. विठ्ठल भक्ती व नामस्मरण यासाठी हात वर्ज्य केले असा हा हात तोडले याचा अर्थ लक्षात घेता येईल. गोरोबांच्या या सर्व कृतीतून आपल्या माणसाबद्दलची आत्मीयता आणि भक्तीमार्गावरील अढळ श़द्धा किती प्रभावी होती हे स्पष्ट होते.
गोरोबांनी आपल्या पारंपरिक व्यवसायाचा त्याग केला, संतीने आणि रामीने गोरोबांचे मोठेपण मान्य केले अऩ् त्या दोघी संसार करू लागल्या, पण गोरोबांनी वैराग्यवृत्ती धारण केल्याने घरात धन-धान्य याची कमतरता भासू लागली. दोघी चिंतातुर होऊन कसाबसा संसार सावरू लागल्या. पण शेवटी भक्ताच्या संसाराची काळजी परमेश्वरालाच असते.
पांडुरंगे धरिला कुंभारवेष–
गोरोबांनी हात तोडून घेतले त्यामुळे संती-रामी यांना फार दुःख झाले. गावातील दुष्ट चांडाळ होते ते गोरोबांची निंदा करु लागले. हात तोडायची काय गरज होती. आता आम्हाकडे जर मदत मागायला आला तरी आम्ही तिळमात्र मदत करणार नाही. पण गोरोबांनी निंदकाचे घर असावे शेजारी या न्यायाने त्यांच्या बोलण्याकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले. क्षेमकुशल आणि कल्याण याची काळजी परमेश्वराला असते. आपला भक्त गोरोबा याच्या संसाराची दयनीय अवस्था पाहून विठ्ठलाला काळजी वाटते. ते गोरोबांच्या घरी भक्ताचे येथे जावयाचे ठरवतात.
विठ्ठलाबरोबर रुक्मिणी आणि गरुडही जावयास तयार होतात. ते तिघेही वेष पालटून ढोकीस निघाले. विठ्ठल स्वतः विठू कुंभार झाले. विठ्ठलाच्या सांगण्यावरून रुक्मा कुंभारीण झाली. गरुड गाढव झाले. विठ्ठलाने कुंभाराचे रूपधारण केले. डोक्यावर वेडेवाकडे पागोटे घातले. अंगात बंद नसलेली बाराबंदी घातली. जीर्ण धोतर नेसले. रुक्मिणीने जीर्ण-जुने असे लुगडे नेसले. कपाळावर आडवे कुंकू लावले. नाकात मोत्याची झुपकेदार नथ घातली. गरुड गाढव झाले.
अशाप्रकारे तिघे वेष पालटून तेर गावात आले. अन् आम्ही कुंभार आहोत आणि आम्हाला काम मिळावे म्हणून ते गावात फिरू लागले. गावातल्या लोकांना कुंभाररूपी विठ्ठल सांगू लागले, मी नावाचा विठू कुंभार. रुक्मा माझी बायको. आमचे कुटुंब मोठे आहे. कामधंदा करुन पोट भरण्यासाठी आम्ही आपल्या गावी आलो आहे. कारण आमच्या गावी दुष्काळ पडलेला आहे. आम्ही मन लावून काम करु. आम्हाला मडकी घडावयास व भाजावयास येतात. आमचे काम तरी बघून मग आम्हाला ठेवून घ्या. असे चक्रपाणीचे हे सत्य बोलणे कोणाला कळेना तेर गावातील प्रत्येक जण म्हणू लागला हा गरीब कुंभार आहे.
त्याला गोरोबांच्या घरी पाठवूया. आणि गावकरी विठू कुंभाराला सांगू लागले, आमच्या गावचा गोरा कुंभार त्याने आपले हात तोडून घेतले आहेत तेथे तुम्हाला कामधंदा मिळेल. गावकऱ्यांच्या सांगण्याप्रमाणे देव गोरोबाच्या घरी जातात अन् गोरा कुंभारला म्हणतात, आम्हांला काहीतरी काम द्या. आम्हांला पैश्याची अपेक्षा नाही. आपण जे सांगाल ते काम करु. यावर गोरोबा काका विचारतात आपण कोण? कुठले? आपले नांव गाव सांगा? तुम्ही कोणता कामधंदा करु शकता? त्यावर देव म्हणाले, मी विठू कुंभार माझी बायको रुक्मा कुंभारीण. आम्हां दोघांची एकमेकाला साथ आहे. हे गाढव (गरुड) आमचे कामधंद्याचे वाहन.
आम्ही कारगीर आहोत. मडकी घडणे भाजणे हा आमचा धंदा आहे. आम्ही पंढरपूर भागातील निवासी आहे. आमच्या भागात दुष्काळ पडलेला आहे. म्हणून आम्ही कामधंद्याच्या शोधार्थी, पोट भरण्यासाठी देशोदेशी फिरत आहोत पण हे सांगताना आपण देव आहोत हे कळून दिले नाही. अन् म्हणाले, आपण द्याल ते काम करु आणि मिळेल ते पोटाला खाऊ. गोरोबांनी त्यांना आनंदाने कामाला ठेऊन घेतले. तिघेही आनंदाने गोरोबांच्या घरी राहिले. अन् भक्ताच्या घरी देव माती वाहू लागले.
नानाप्रकारची मडकी घडू लागले. प्रेमाने भक्ताच्या घरी काम करु लागले (भाविकांनी ही मूळ कथा ब्रह्म-वैवर्त पुराणात पहावी) गरुड माती वाही. विठ्ठल चिखल तुडवी. रुक्मिणी पाणी भरी. अन् विठ्ठल चाकावर नाना प्रकारची गाडगी-मडकी तयार करु लागला. भगवंत विठ्ठल आपल्या भक्ताच्या नानाप्रकारची कलाकुसरीची मडकी तयार करु लागला आणि ती गाडगी मडकी जाळ्यामध्ये बांधून विठ्ठल आणि रुक्मिणी आसपासच्या गावी बाजारात गाडगी मडकी विकू लागले. विठ्ठलाने कुंभारवेषात तयार केलेली मडकी घेण्यासाठी आसपासच्या गावातील व तेरमधील स्त्रिया मडकी घेऊ लागल्या. स्त्रिया विठ्ठलरुपी कुंभाराचे कौतुक करु लागल्या.
जगदात्मा भक्तमुकी घास घाली – संत गोरा कुंभार–
पांडुरंग आणि रुक्मिणी दिवसभर कुंभारकाम करीत असताना कामाचा कंटाळा असा नसेल. संध्याकाळी रुक्मिणी स्वयंपाक करीत. गोरोबा आणि विठ्ठल एका पात्रात जेवत असताना संती-रामी यांना वेगवेगळ्या पात्रात वाढी आणि गरुडासाठीही स्वतंत्र पात्र करीत. रुक्मिणीने केलेल्या स्वयंपाकाचा सर्वजण आस्वाद घेताना आनंदाच्या वातावरणात अडकले. एके दिवशी गोरोबा व विठ्ठल एका पात्रात जेवू लागले. विठ्ठल गोरोबाच्या मुखी घास घालून भक्ताला भरवू लागला जसे की गोरोबाही विठ्ठलला भरवू लागला.
संतीही गोरोबांची सेवा करु लागली. लोकही गोरोबाचे हात नसल्याने त्यांच्याकडून आता गाडगी-मडकी मिळणार नाहीत म्हणून स्त्रिया विठ्ठलरूपी कुंभाराकडून तयार झालेली मडकी विकत घेऊ लागल्या. आणि स्त्रिया गाडगी मडकी घेत असत पण त्याच्या मोबदला देत नसत आणि विठ्ठल व गरुड शेवटी कौशल्याने सर्वांकडून धनधान्याच्या रूपात बैते गोळा करून गोरोबाच्या घरी आणून टाकीत असत.
अशाप्रकारे परमभक्त गोरोबांच्या घरी सेवेसाठी विठ्ठल-रुक्मिणी आले. ते गोरोबांची आणि त्यांच्या कुटुंबाची ही सेवा करु लागले. इतर भक्तांना विठ्ठल कुठेही दिसेना म्हणून विठ्ठलाच्या शोधार्थ संतपरिवार गोरोबाच्या गावी जायचे ठरवतात. तेर नगरीत पांडुरंग सात महिने सव्वीस दिवस राहिले.
संत गोरा कुंभार यांच्या कार्याची महती–
श्री.संत गोरा कुंभार यांच्या जीवनात एक साधारण कुटुंबात गुजवले, परंतु त्यांनी आपल्या भक्तीच्या भावनेत राहून आपलं प्रपंच परमार्थात रूपांतर केलं. संसार आणि परमार्थ ह्या दोघांच्या बीस मध्ये त्यांनी कोणताही वेगळा अंतर मानला नाही.
श्री.संत गोरोबाकाका यांनी भक्ती आणि नामस्मरण या साधनांच्या माध्यमातून केलेली आपली कर्मणी अद्वितीय आहे, अशी त्यांनी मानली. त्यांच्या प्रत्येक शब्दांमध्ये “नरका नारायण” होतं, असं अर्थात “विठ्ठल होऊन गेले” अशी पंढरीच्या पांडुरंगाची महत्त्वाची किंमत त्यांनी सर्वांना दाखवली. संत गोरोबा त्यांच्या संत-मंडळात “वडील” होते, जसं की अद्वितीय नसून आदरणीय आणि वंदनीय. त्यांचे विरागी आणि पुरुष बनण्याचे अद्वितीय स्वभाव म्हणजे “गोरोबा”, जसं की सर्व संत त्यांना “काका” म्हणून समाजात उपाधी दिली जाते. पंढरीच्या पांडुरंगाचे नाम महत्त्व सांगताना संत गोरोबा म्हणतात, “तूझे रुप चित्ती राहो, मुखी तुझे नाम.
देह प्रपंचाचा दास। सुखे करी काम।।
देहधारी जो तो त्याचे। विहीत नित्यकर्म।।
तुझ्या परी वाहिला मी। देहभाव सारा।।
उडे अंतराळी आत्मा सोडुनी पसारा।।
नाम तुझे गोरा। होऊनि निष्काम।।
गोरोबांच्या ह्या अभंगातून कोणीही अनन्य भावांनी वारकरी पंथात यावे कपाळी अबीर बुक्का लावून. गळ्यात माळ घालावून आणि पांडुरंगांच नामस्मरण करून आपला जीवनक्रम चालू ठेवावा. शुद्ध अंतःकरणात फक्त भक्तीभावावरुन कळी फुलून द्यावी म्हणजेच त्या भक्तीचा परिमल सर्वत्र दरवळतो. इतकेच नव्हे तर तो “देवाचा लाडका पुत्र म्हणून सन्मानित होतो ‘त्यापैकीच गोरोबाकाका होत. संत तुकाराम महाराजांनी आपल्या अभंगात म्हटल्याप्रमाणे “संसारी असावे असुनी नसावे. भजन करावे सदोदीत.’ संत गोरोबा संसारात राहत होते. तरीही त्यांची पांडुरंग चरणी एकनिष्ठा होती. “कासयासी बहु घालिसी मळण. तुज येणेविण काय काज. एकपणे एक एकपणे एक. एकाचे अनेक विस्तारले’ हा त्यांचा पारमार्थिक भाव होता.
मराठी संतांनी भक्तिमार्गाची कास धरुन भागवत धर्माचा पुरस्कार केला. माणसे सुधारावीत त्यांच्यातील मानवाची, माणुसकीची पातळी उच्चतम करावी, याच तळमळीने संत उपदेश करीत असतात. सात्त्विकपणा, शुध्दाचरण, सद्गुण यांचा विकास आणि श़ध्दामय जीवन याविषयी सर्व संतमंडळींचा स्थायीभाव होता. स्वतः संत व्हावे सभोवतालच्या लोकांवर संतपणाचे संस्कार करावेत. संतपण समाजात पसरावे अशी तळमळ मराठी संतांना होती. आणखी संतांचे विशेष सांगावयाचे म्हणजे
संत जनहिताची मनोगते, संत श़ध्देची अंतःकुजिते, सदा संत देती स्फुर्ती, संत निर्वाणीचे सोबती, संत निर्गुणाचे गुणाकार, संत भवरोगाचे भागाकार, संत पाप तभसी भास्कर, संत वैद्य सर्वांना हे सर्व विशेषभाव इ. ज्यांच्या जीवनचरित्रात आढळतात. त्यापैकी संत शिरोमणी गोरोबाकाका एक होत. संत गोरोबांनी भागवत धर्माची प्रतिज्ञा भक्तीचा प्रचार व प्रसार करणे.त्यांनी स्वतःचा पारंपारिक कुंभार व्यवसाय करीत संसारही केला आणि संतपणाही सांभाळीत भागवत धर्माची प्रतिज्ञा पार पाडली. भागवत धर्माच्या या प्रतिज्ञेशिवाय पंढरीचा वारकरी मनुष्यच ठरत नाही. जो उगवला दिवस देवाला स्मरुन सार्थकी लावतो तोच वारकरी ठरतो. मग तो आपल्या घरीदारी, नियत कर्तव्यकर्मात, अरण्यात, डोंगर द-याखो-यात कोठेही असो. जे स्वार्थनिष्ठ, लोभी ते वारकरी संत नाहीत
निरनिराळ्या सांप्रदायिक स्वरुपाचे कोणी मानवमात्राच्या कल्याणाचा ध्यास घेणारे, त्याचाच सतत विचार करतात तेच साधुसंत होत. अशा साधुसंतांच्या पुण्याईने समाज साजिवंत राहत असतो. असा महाभाग संसारीही असू शकतो. आपल्या अश़ितांचे भयापासून संरक्षण करावे हा क्रम गृहस्थाश़मी संत सतत पाळत असतात संत गुणदोषांची पारख करुन जनसामान्यातला परमेश्वर जागा करण्याचा प्रयत्न श़ध्देने करतात. याचबरोबर जनकल्याणाचे कार्य निरपेक्ष भावनेने करतात. या कार्यालाच यज्ञ म्हणतात. “जे जे आपणाशी ठावे. ते ते इतरांशी सांगावे. शहाणे करुन सोडवे सकळ जन.. ‘ या उक्तीप्रमाणे ते संत ज्ञानयज्ञ करतात. जनयज्ञ करतात तो त्यांचा पुरुषार्थ अपूर्वच होय.
संतांचे अभंग वाङ्मय अनोळखी असते. त्यांच्या भाविकांना भेटल्यावर, तो आपल्याला होऊनच संतांचा गुणगौरव करतो. संत मात्र रसिक, भाविक, वाचक, अभ्यासक आणि समीक्षकांना “निंदा स्तुतीवर लावोणी फाटी” म्हणजे त्यांच्या टीका व मूल्यांकनाचा विचार करतो नाही. त्यांचा ज्ञानयज्ञ आणि जनयज्ञ आपण असेतोपर्यंत समाप्त असतो व पश्चातापही सातत्याने पाळलेला असतो. संत शिरोमणी गोरोबाकाका अभंग संख्या कमी असल्यास त्यांच्या अभंगांमध्ये उत्कटता, भावसमृद्धी आहे, ज्यामुळे संतमेळ्यातील त्यांच्या अभंगरचना त्यांच्या कर्तृत्वाची गवाही देते. त्यांच्या अभंगांमधून साक्षात्कार, आत्मसाक्षात्कार, उत्कट भक्तीचा अनुभव, अनुभवाची संपन्नता, पवित्र आणि समृद्ध ज्ञानाचा प्रत्यय होतो. या अभंगांमधून निगडीत असलेला जीवन आणि अनुभव, अद्वैताच्या अविस्मरणीय आनंदाचा अनुभव, गोरोबाकाका आपल्या भक्तिभावातून मिळवलेला आहे.
“मौनं सर्वार्थ साधनम्” असे ब्रीद उरी बाळगणाऱ्या कर्मयोग्यास समझलेले असल्यास तो ५० वर्षांचे आयुष्य मिळाले होते. संत गोरोबाकाकांनी अनंत काळाला आपल्या जीवनचरित्रातून, कार्यांचा, कर्तृत्वाचा आदर्श निर्माण केला होता, जो इतिहासाला कदापि विसरून जाणार नाही.
तेर गावी गोरोबाकाका समाधीस्त–
या कालावधीत ११०० मध्ये कधीच्या संतांनी अनेक अवतार घेतले. त्यांनी भक्तीच्या मार्गावर चालून, जनकल्याणाच्या दिव्य असे काम केले. त्यांच्या कामांचा आजही जनमाणसांच्या मनावर असा प्रभाव आहे. “ईश्वरनिष्ठांच्या मांदियाळी” या भावनेने जनकल्याणासाठी तीर्थयात्रा केल्यानंतर त्यांनी धन्यता प्राप्त केली. नंतर, अनेकांनी समाधी घेतली. ज्ञानेश्वर, सोपानदेव, चांगदेव, निवृत्तीनाथ, इ. नी समाधी घेतली. मुक्ताई ग्रह्मस्वरूप लीन झाली. या संतांच्या समाधी सोहळ्यासाठी पांडुरंगासह गोरोबाकाही होते. त्या समाधी प्रसंगांचे वर्णन नामदेव गाथेत नामदेवांनी केलेले आहे, ते वाचकांनी वाचावे. पांडुरंगाच्या हातात सावतामाळी, नरहरी सोनार, परिसा भागवत, कुर्मा, विसोबा खेचर इ. हे सर्व संतांचे समाधी सोहळे पांडुरंग हातात पार पडले. वैष्णव समुदायाचा समाधी सोहळा संपन्न झाला.
सर्व संतांच्या समाधीस झाल्याने दुरावले. सर्व संत निजधामी गेल्याने गोरोबाकाका मन खिन्न झाला. सर्व संतांचे अभंग पांडुरंग गोरोबाकांच्या मनाला सांत्वना करते. पण गोरोबाकाकाने विठ्ठलाला म्हणून लागले. संतसंग नसल्याने माझ्या कदापि लक्ष लागत नाही, मनाला समाधान मिळत नाही, संतसंगाचं अतिरिक्त कोणत्याही गोडी वाटत नाही, उदा, खिन्न गोरोबाकाकाचं पांडुरंगाच्या दिशेने वाटत व व्याकुल होत होते. चैत्र वैद्य दशमी दिवशी गोरोबाकाचं खिन्न मन विचार केले, “संतदर्शनाला आता मी पारखा झालो.”
संतांशिवाय माझे कोणतेही सोयरे नाहीत. संतसंगतीतून बाहेर पडण्यापेक्षा इतकंच माझं आनंद आहे. संतांच्या प्रेमात मी अत्यंत विश्वासू आहे. त्यांच्या प्रेमाने माझं हृदय पूर्ण झालं आहे. माझं मन त्यांच्या प्रेमाने बंधलं आहे. त्यांच्या प्रेमामुळे मी अनेक गोष्टींना विसरलो आहे. पांडुरंगाने गोरोबाचीही स्थिती जाणली आणि त्यांनी गरुडाला सांगितलं की, पंढरपुरातून रुक्मिणीसह ज्येष्ठ-श्रेष्ठ वैष्णव भक्तांना तेरवण्यासाठी जा. भक्त पुंडलिकासह रुक्मिणी सनकदीक, नारद इ. ची दाटी झाली. पांडुरंगाने गोरोबाचं स्पर्श केलं. भक्त आणि पांडुरंगाचं या साक्षात्कारातून सर्व संतांचं मन आनंदात उभं राहिलं.
पताका, टाळ, दिंडीसह संतमंडळीही गंध, चंदन, बेलाची पाने, अक्षता, अर्पूण, निरंजन लावली. प्रत्येकजण संत गोरोबाकाकांच्या प्रेमाने समाधान लाभलं आणि समाधीसाठी तयार केलेली शेज पांडुरंगाने स्वीकारली. नामाचा गजर करून ई.सं. १३१७ (शके १२६७)साली कृष्णपक्ष त्रैयोदशीस दुपारच्या समयी तेर येथे पांडुरंगाने गोरोबाकांना समाधीस्थळी बसविली. तेर येथे कालेश्वर लिंगाशेजारी गोरोबाची समाधी आहे. अशारितीने श्री गोरोबाकाका यांचं व्यक्तिमत्व, जीवन चरित्र अलौकिक असं आहे. ते परग्रह्म होऊन जीवनमुक्तांचं जीवन जगलं. गोरोबाकाकांचं जीवनचरित्र वाचतांना अज्ञानी लोक किती आश्चर्य करतात.
त्या भूमंडळातील लोकजीवनातील दुःख कमी झाल्याशिवाय होतील नाही. आपल्याला हे ध्यास करणं आवश्यक आहे की, रामनाम जपणं आपल्याला समस्यांतून मुक्त करण्यात मदत करते. अजामिळाला रामनाम जपण्याने मोक्ष मिळालं. असं सांतशिरोमणी गोरोबाकाकांच्या जीवनातून एक संदेश मिळेल, असं म्हणजे, “विठ्ठलमंत्र सोपा असूनही एकदा उच्चारण करा” या मंत्राने साधकांचे, भक्तांचे, आणि जनसामान्यांचे जीवन बदलू शकते. जनसामान्यांना त्यांचे जीवन आदर्श भक्त कसा असावा? हे सोडल्यास किती चैतन्यदायी आणि प्रेरणादायी आहे.
