sant-gonai-charitra
संत गोणाई चरित्र
संत नामदेवांचे कुटुंब पंढरपूर येथे वास्तव्य करत होते. त्यांच्या आई, संत गोणाई, यांच्याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही—त्यांचे जन्मस्थान, जन्मतारीख किंवा समाधीचे वर्ष याबाबत कोणतीही नोंद सापडत नाही. गोणाई या अत्यंत पुत्रप्रेमी होत्या आणि नामदेवांच्या अतिरेकी भक्तीमुळे त्या सतत चिंतेत असायच्या. त्या संपूर्ण कुटुंबाला आधार देत होत्या, घर सांभाळण्याची जबाबदारी त्यांनी आपल्या खांद्यावर घेतली होती.
नामदेव गाथेत त्यांच्या नावाची मुद्रा असलेले सुमारे सव्वीस अभंग आढळतात, ज्यातून त्यांच्या भावना आणि विचारांचा परिचय होतो. नामदेवांच्या बालपणीच्या विठ्ठलभक्तीने गोणाई माऊली प्रभावित झाल्या होत्या; त्यांच्या लहानपणीच्या भक्तीचा उत्साह पाहून त्या हरखून जायच्या. परंतु, जसजसे नामदेव मोठे झाले, तसतसे त्यांचे प्रपंचाकडे आणि घरादाराकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष होऊ लागले. यामुळे गोणाईंच्या मनात सतत काळजी घर करून राहायची.
नामदेवांची विठ्ठलभक्ती इतकी तीव्र झाली की ते त्यात पूर्णपणे वेडे झाले होते. हे पाहून गोणाईंना आपल्या मुलाची चिंता वाटायची. त्यांच्या या अवस्थेमुळे त्या कधी कधी विठ्ठलावर संतापायच्याही. त्या आपल्या मनातील खंत थेट विठ्ठलाला बोलून दाखवायच्या. त्यांच्या मनात एकच अपेक्षा होती—नामदेवाने इतर सामान्य लोकांप्रमाणे संसाराकडे लक्ष द्यावे, घर सांभाळावे आणि प्रपंचाची जबाबदारी पार पाडावी. एका अभंगात त्या म्हणतात:
‘नऊ महिने मी तुला उदरात वाहिले, थोडीशी आशा होती की तू माझे साहाय्य करशील. पण हे काय, तू तर देवाच्या भक्तीत इतके पिसे झालास की घर बुडवायलाच निघालास. असे काही करू नकोस, माझ्या मुला!’
या ओळींतून एका आईच्या अस्वस्थ मनाचा आक्रोश आणि आपल्या मुलाबद्दलची तीव्र माया दिसून येते. मुलाच्या भल्याची चिंता आणि त्यातून निर्माण होणारा राग त्या व्यक्त करतात. त्या मंदिरात जाऊन विठ्ठलाशी मनमोकळेपणाने बोलायच्या. एकदा त्या म्हणाल्या, “माझे घर तू आधीच उद्ध्वस्त केलेस, माझ्या बाळाला तुझ्या दर्शनाने भुरळ पडली आणि तो माझ्यापासून दूर गेला.”
किंवा दुसऱ्या ठिकाणी त्या म्हणतात, “विठ्ठला, तू माझ्या नाम्याला काय केलेस? त्याला भक्तीत इतके गुंतवलेस की त्याने आमचे संपूर्ण घर उध्वस्त केले. आम्हा दुर्बलांचा घात करून तू स्वतःच्या सोईसाठी माझ्या मुलाला आपलेसे केलेस. माझे काहीच चुकले नाही, तरी हे सारे माझ्यावर का?”
संत गोणाई विठ्ठलाला विनवणी करतात, “माझा पुत्र, माझा नामा, मला परत दे. तो चंद्रभागेच्या काठावर, वाळवंटात, तुझ्या नामाचा जप करत रंगून गेलाय आणि इकडे त्याच्या संसाराचे वाळवंट झाले आहे.” नामदेवांबद्दलच्या प्रेमातून आणि त्यांच्या भक्तीमुळे उद्भवलेल्या चिंतेतून गोणाई माऊली विठ्ठलावर संताप व्यक्त करतात.
त्यांच्या बहुतांश अभंगांतून माता-पुत्रातील प्रेमळ कलह आणि भावनिक संघर्ष प्रकट होतो. त्यांच्या रचनांमधून केवळ एका आईची अपार माया, आपल्या मुलाबद्दलचा जिव्हाळा, त्याच्या भवितव्याची चिंता आणि कुटुंबाच्या कल्याणाची तळमळ यांचे विविध पैलू उलगडतात. संत गोणाईंचे हे अभंग म्हणजे मातृहृदयातील भावनांचा एक अनमोल ठेवा आहे, जो त्यांच्या शब्दांतून आजही जिवंत आहे.
