sant-gadgebaba-charitra
संत गाडगेबाबा
जन्मतारीख: २३ फेब्रुवारी १८७६, अमरावती
मृत्यू: २० डिसेंबर १९५६, अमरावती
राष्ट्रीयत्व: भारतीय
व्यवसाय: समाज सुधारक
बालपण:
संत गाडगेबाबांचा जन्म अमरावती जिल्ह्यातील शेणगाव गावात झाला. त्यांचे खरे नाव डेबूजी झिंगराजी जानोरकर होते. त्यांचे बालपण मूर्तिजापूर तालुक्यातील दापुरे येथील मामाच्या घरी गेले. त्यांचे मामा शेतकरी होते आणि लहानपणापासूनच गाडगेबाबांना शेतीच्या कामात रस होता. विशेषतः त्यांना गुरांची देखरेख करायला खूप आवडत असे. त्यांचे वडिल झिंगराजी हे परीट होते, आणि आई सखूबाई यांनी त्यांचे नाव डेबूजी ठेवले होते.
डेबूजींचे वडिल दारूच्या व्यसनामुळे लहानपणीच मरण पावले. घरातील परिस्थिती अत्यंत कष्टप्रद होती. त्यामुळे लहानपणापासूनच गाडगेबाबांना शेतीचे काम, गुरे राखणे, आणि नांगर चालविणे यासारख्या कामांना हात घालावा लागला. त्यांना कामाच्या पद्धतीवर विशेष प्रेम होते. स्वच्छतेची त्यांना फार आवड होती, आणि त्यांच्या या स्वच्छतेच्या सवयी त्यांचं जीवन रंगवणाऱ्या गोष्टींपैकी एक होत्या.
डेबूजींचे लग्न लहानपणीच झाले होते आणि त्यांना चार मुली होत्या. मात्र, घराच्या जबाबदाऱ्या स्वीकारूनही ते फार काळ घरात रमले नाहीत. त्यांचा असलेला स्वाभिमान आणि समाजाच्या कल्याणासाठी केलेली कृती त्यांना घर सोडून समाज सुधारण्यासाठी प्रेरित करत होती.
१८९२ मध्ये गाडगेबाबांचे लग्न झाले, आणि त्यांच्या मुलीच्या बारश्याच्या दिवशी त्यांना समाजाच्या परंपरेला विरोध करत गोडधोडाचे जेवण दिले. हे त्यावेळच्या रूढी आणि परंपरेला दिलेले एक मोठे आव्हान होते. गाडगेबाबा नेहमीच सार्वजनिक कार्यात सहभागी होऊन मदतीस धावायचे. कोणत्याही गावात असले तरी, त्यांनी स्वच्छतेची शपथ घेतली होती आणि गाडगेबाबांच्या कार्यामुळे त्या गावात स्वच्छता आणि सार्वजनिक हिताचा विचार रुजू लागला.
१ फेब्रुवारी १९०५ रोजी गाडगेबाबा यांनी घरदाराचा त्याग करून संन्यास घेतला आणि संपूर्ण देशभर भ्रमण केले. त्यांनी अनेक ठिकाणी ठिकठिकाणी लोकांची सेवा केली आणि तीर्थाटन केले. त्यांच्या जीवनाचे मुख्य ध्येय लोकांची मदत आणि समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य करणे होते. त्यांचा वेष साधा आणि समर्पणपर होता. एक फुटके गाडगे आणि गोधडीवजा फाटके कपडे हे त्यांचे प्रतिक बनले होते. त्यामुळेच लोक त्यांना ‘गाडगेबाबा’ म्हणून ओळखू लागले.
संत गाडगेबाबा हे एक महान समाज सुधारक होते, ज्यांनी समाजातील रूढी आणि अंधश्रद्धांवर आघात केला. स्वच्छता, समाजसुधारणा आणि सामाजिक न्याय या तत्त्वांसाठी त्यांनी जीवनभर संघर्ष केला. त्यांच्या कार्यामुळे ते विसाव्या शतकातील एक प्रमुख समाजसुधारक म्हणून ओळखले जातात.
संत गाडगेबाबा हे अंधश्रद्धा, अनिष्ट रूढी-परंपरा आणि सामाजिक अन्यायाच्या विरोधातले एक अग्रगण्य समाजसुधारक होते. त्यांचा मुख्य कार्यक्षेत्र समाजातील जनजागृती होती, जिथे त्यांनी कीर्तनाद्वारे लोकांचे मानसिक परिवर्तन घडवले. गाडगेबाबा लोकांना त्यांची स्वच्छता, प्रामाणिकपणा आणि सामाजिक जबाबदारी यावर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी सतत प्रोत्साहित करत. त्यांनी आपल्या कीर्तनाद्वारे ‘चोरी करू नका’, ‘व्यसनांपासून दूर राहा’, ‘अस्पृश्यता पाळू नका’, आणि ‘देव-धर्माच्या नावाने प्राण्यांची हत्या करू नका’ असे संदेश दिले. याशिवाय, गोड्धे, चिंधे आणि लोटके महाराज म्हणूनही ते प्रसिद्ध होते.
संत गाडगेबाबा यांच्या कार्यामुळे त्यांच्या जीवनात अनेक समाज सुधारणा घडल्या. त्यांनी समाजाच्या तात्कालिक अंधश्रद्धा आणि रूढी-परंपरा विरोधात एक मजबूत लढा दिला आणि स्वच्छतेच्या महत्त्वावर जास्तीची शिकवण दिली. एक दानविण्याच्या संप्रदायात त्यांनी गादी वा मठ न स्थापण्याचे ठरवले.
संत गाडगेबाबा हे संत ज्ञानेश्वरांच्या वारशावर चालत समाजातील अंधश्रद्धा आणि अन्याय दूर करण्यासाठी नवनिर्माणाचे कार्य करत होते. त्यांना संत गाडगेबाबा या नामाने ओळखले जाते कारण त्यांनी संताच्या मार्गावर एक खूप मोठा ठसा सोडला. त्यांचा कार्यभार समाजासाठी साकारात्मक आणि जागरूकतेच्या दृष्टीने होता.
समाजसेवा आणि क्रांतिकारी कार्य:
गाडगेबाबांनी समाजप्रबोधनाच्या वेळी प्रमुख शहरांत धर्मशाळा, आश्रमशाळा, नद्यांना घाट, पाणपोये, गोरक्षण, अंध-अपंगांसाठी सदावर्त, मुलांसाठी शाळा-कॉलेज आणि वसतिगृहे बांधली. समाजाच्या भल्यासाठी केलेल्या या कामामुळे ते ‘वास्तुनिर्मितीकार’ म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी आपल्या कार्यात एक युगप्रवर्तक दृष्टिकोन स्वीकारला आणि नवनिर्माणाच्या पद्धतीने समाजाच्या सेवा केली.
संत गाडगेबाबांच्या कार्याची ओळख:
संत गाडगेबाबा हे १९०८ मध्ये पूर्णा नदीवर घाट बांधण्यासाठी पुढे आले. १९२५ मध्ये मुर्तीजापूरमध्ये गोरक्षण, धर्मशाळा आणि विद्यालयाची स्थापना केली. १९१७ मध्ये पंढरपूर येथे चोखामेळा धर्मशाळेचे निर्माण केले. १९३२ मध्ये ऋणमोचन येथील सदावर्त सुरू केले.
त्यांच्या कार्यातील एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे त्यांनी लोकांना कीर्तनाच्या माध्यमातून जागरूक करण्याचे काम केले. “गोपाला गोपाला देवकीनंदन गोपाला” हे गाडगेबाबांचे अत्यंत लोकप्रिय भजन होते.
संत गाडगेबाबांची वास्तुविषयक कार्ये:
गाडगेबाबा यांनी कधीही देवळे किंवा मठ बांधले नाही, परंतु त्या ऐवजी ते समाजासाठी सुलभ आणि उपयोगी अशा इमारतींमध्ये अधिक रस घेत होते. त्यांनी अनेक धर्मशाळा, वसतिगृहे, आणि शाळा बांधून समाजाच्या जडणघडणीमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.
पुरस्कार आणि सन्मान:
गाडगेबाबा यांच्या नावाने विविध पुरस्कार देण्यात येतात. महाराष्ट्र सरकारने ‘गाडगेबाबा निर्मल ग्राम पुरस्कार’ सुरू केला आहे, तसेच पिंपरी शहर लॉन्ड्री संघटनेने ‘राष्ट्रसंत गाडगेबाबा सामाजिक जाणीव पुरस्कार’ आणि ‘राष्ट्रसंत गाडगेबाबा युवा समाजभूषण पुरस्कार’ देण्याची पद्धत सुरू केली आहे.
मृत्यू:
संत गाडगेबाबा २० डिसेंबर १९५६ रोजी वलगाव, अमरावती येथे निधन झाले. त्यांचे स्मारक गाडगेनगर, अमरावती येथे उभारले गेले आहे.
गाडगेबाबा यांच्या कार्याने समाजप्रबोधन आणि स्वच्छतेच्या महत्वाबाबत एक प्रेरणा निर्माण केली आहे, आणि त्यांचे कार्य आजही लोकांमध्ये प्रेरणादायक ठरते.