sant-eknath-maharaj-charitraa
संत एकनाथ महाराज
संत एकनाथ महाराज–
संत एकनाथ जन्म: १५३३, पालनपोषण भानुदास महाराज (आजोबा)
आई/वडील: रुख्मिणी/सुर्यनारायण
कार्यकाळ: १५३३ ते १५९९
संप्रदाय: वारकरी
गुरु: जनार्दन स्वामी
समाधी/निर्वाण: इ. स. १५९९, फाल्गुन व ६, कृष्णकमल तीर्थात जाऊन आत्मा ब्रम्हांडात विलीन
वाड्गमय:
१. एकनाथी भागवत
२. भावार्थ रामायण
३. ज्ञानेश्वरी शुद्धीकर
४. रुख्मिणी स्वयंवर
जन्म व बालपण–संत एकनाथ महाराज
एका खानदानी देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबात इ.सन १५३३ मध्ये पैठण येथे एक सोनेरी गोष्ट घडली. त्यांच्या आईचे नाव रूक्मिणी आणि वडिलांचे नाव सूर्यनारायण होते. परंतु दुर्दैवाने, एकनाथांच्या निरंतर परिश्रमानंतर, त्यांच्या जीवनात अतिशय आवडीचं बदल आलं.
एकनाथांच्या ताईनंतर, त्याच्या वडीलांनी त्यांच्या आजोबांच्या देवालयात त्यांचा आजोबा तान्हेच मनापासून त्यांना समर्पित केलं. त्याच्या आजोब्याचा वडील म्हणजे संत भानुदास हे विठ्ठल भक्त होते. एकनाथांनी लहानपणापासूनच अतिशय उत्कृष्ट बुद्धीचा धरण केला.
आठवड्यात नव्या वयात त्यांच्या आजोबांनी त्यांची मुंज करून शिक्षण देण्यासाठी एका विद्वान पंडितांची नियुक्ती केली. त्यांच्या पंडिताने त्यांना रामायण, महाभारत, ज्ञानेश्वरी, अमृतानुभव, इत्यादी ग्रंथांचा अभ्यास करण्याचा मार्ग दिला. त्यांना ईश्वरभक्तीच्या अगदी गहन ज्ञान लाभला. बालवयातच ते गुरूच्या शोधात निघाले आणि दौलताबादेच्या किल्ल्यात असलेल्या जनार्दन स्वामींच्या म्हणजेच आपल्या गुरूसमोर हात जोडून उभे राहिले.
जीवन–संत एकनाथ महाराज
(१५३३-१५९९) एक अत्यंत अमूल्य संत, ज्ञानी आणि महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील स्थानीय देव, हे संत होते. त्यांचा जन्म इ.स. १५३३ मध्ये पैठण येथे झाला.
एकनाथांनी देवगिरी (दौलताबाद) च्या जनार्दनस्वामींना आपले गुरू मानले. त्यांनी वेदांत, योग, भक्तियोग यांच्या शिक्षणात भाग घेतला. त्यांच्या जीवनात बराचसा काळ ध्यान आणि वेदाध्ययन केले. गुरूंबरोबर तीर्थयात्रा केल्यानंतर त्यांनी गृहस्थाश्रमात प्रवेश केले. त्याच्या पत्नीचं नाव गिरिजाबाई होतं.
एकनाथांचे मूळ पुरुष भास्करपंत कुलकर्णी होते, ते पैठण नगरीत राहणारे होते. संत भानुदास हे एकनाथांचे पणजोबा होते, ते सूर्याची उपासना करत होते. एकनाथांचे वडीलांचं नाव सूर्यनारायण होतं आणि आईचं नाव रुक्मिणी होतं. एकनाथांचा जन्म इतक्यात झालं आणि आई-वडीलांचं संबंध खूप कमी होतं. त्यांचे पालनपोषण आजोबांनी केले. चक्रपाणी आणि सरस्वती हे एकनाथांचे आजोबा व आजी होते. एकनाथांनी लहानपणापासून अतिशय आवड असलेलं अध्यात्मज्ञान आणि हरिकीर्तन घेतलं.
गुरू म्हणून संत एकनाथांनी अतिशय प्रेम केले होते. नाथांनी परिश्रम करून गुरुसेवा केली आणि साक्षात दत्तात्रेयांनी त्यांना दर्शन दिले, असे म्हणतात. नाथांनी अनेक तीर्थयात्रा केल्या. नाथांनी एका मुलीसोबत विवाह केलं. ही मुलगी पैठणजवळच्या वैजापूरची होती. एकनाथ आणि गिरिजाबाई यांनी गोदावरी व गंगा या दोन मुली व हरी नावाचं मुलगा घेतलं. त्यांचं हा मुलगा हरिपंडित झालं. त्याने नाथांचे शिष्यत्व प्राप्त केले. एकनाथांनी समाधी घेतल्यानंतर हरिपंडितांनी नाथाच्या पादुकांची दरवाजी आषाढीवारीसाठी पंढरपुरात नेण्याची सुरुवात केली.
कवी मुक्तेश्वर हे नाथांचे मुलीकडून नातू होत–संत एकनाथ महाराज
संत ज्ञानेश्वरांच्या आधीत एकनाथांचा जन्म होता, ज्याला उपेक्षा केली जात होती. तरी त्याने आपल्या शक्तीवर समर्थन केल्याने ते भारूड, जोगवा, गवळणी, गोंधळ, इत्यादी सहाय्याने जनजागृती केली. संत एकनाथ हे संतकवी, पंतकवी आणि तंतकवी होते. त्यांनी विविध क्षेत्रात रंजन व प्रबोधन केले. त्याचं उपासना केलेलं देव त्याचं उल्लेख करून, एका जनार्दनी ही त्यांची नाममुद्रा आहे. त्यांनी विविध रचना, अभंग, गवळणी असे स्पष्ट लेखन केले. ‘एकनाथी भागवत’ हा त्यांचा ग्रंथ लोकप्रिय आहे. हा ग्रंथ एकादश स्कंदावर आधारित आहे.
मूळात ह्या ग्रंथात १३६७ श्लोक आहेत. परंतु त्यात भाष्य म्हणून १८,८१० ओव्या संत एकनाथांनी लिहिल्या आहेत. मूळ ‘भागवत’ १२ स्कंदांचं आहे, ज्यात नाथांनी लिहिलेल्या भावार्थांतर आहेत. त्यांच्या द्वारे रचलेल्या रुक्मिणीस्वयंवर हा काव्य अद्वितीय आहे. त्यांची दत्ताची आरतीही त्यांनींच लिहिलेली आहे. सर्वोत्कृष्ट म्हणजे ‘ज्ञानेश्वरी’ ही प्रत त्यांनी पूर्णपणे केलेली. नाथ हे महावैष्णव होते, दत्तभक्त होते आणि देवीभक्त पण होते. त्यांनी जातिभेद दूर करण्यासाठी आयुष्यभर प्रयत्न केले. एकनाथ यांनी अनेक रचना, अभंग, गवळणी असे स्पष्ट लेखन केले. ‘संत एकनाथीभागवत’ हे त्यांचा ग्रंथ विशेषपणे प्रसिद्ध आहे.
संत एकनाथ यांची गुरुपरंपरा – संत एकनाथ महाराज
- नारायण (विष्णू)
- ब्रह्मदेव
- अत्री ऋषी
- दत्तात्रेय
- जनार्दनस्वामी
- एकनाथ
एकनाथांना झालेले दत्त दर्शन – संत एकनाथ महाराज
भगवतोत्तम, शांतीब्रह्म असलेल्या संत एकनाथांना दत्तात्रेयांनी आपल्या मूळ रूपात दर्शन दिले होते. या अतुलनीय दर्शनाचे वर्णन नाथांनी आपल्या एका आरतीमधून केले होते.
त्रिगुणात्मक त्रैमूर्ती दत्त हा जाणा….
समाधि न ये ध्याना… हरली भवचिंता।।
नाथ तुम्हाला सांगतात की, ‘श्रीदत्तात्रेय’ हे त्रिगुणात्मक असतात. उत्पत्ती, स्थिती, लय हे तीन तत्त्व त्यांच्या जीवनाचा अविकसित पात्र आहेत. ‘ब्रह्मा-विष्णू-महेश’ हे त्रिदेवांच्या स्थानी त्यांचा एकमेव समावेश आहे. दत्तात्रेयाचे वर्णन करणे सर्व वेदांना शक्य झाले नाही. समाधीच्या अवस्थेत पोहोचलेल्या योगी, ऋषी-मुनी, देवता ह्यांना दत्तात्रेयांचे मूळ आणि स्वरूप प्रत्यक्ष अनुभवू शकत नाही. ध्यानात दत्तात्रेयाचे दर्शन घडू शकत नाही की, त्यांचे रूप नजरेत साठवू शकत नाही. तो त्रैलोक्याचा राजा आहे. तो शब्दातीत आहे.
`दत्त दत्त’ ऐसें लागलें ध्यान। हारपले मन झाले उन्मन।
`मी-तू’पणाची झाली बोळवण। एका जनार्दनीं श्रीदत्तध्यान।।
नाथांच्या चेहर्यावर ‘दत्त दत्त’ असे पवित्र नाव चालणारे दिसून येते. नाथांच्या हृदयाला आनंदाची संधी लागली. दत्तात्रेयाचे प्राचीन भाव नाथांना अभिव्यक्त झाले. सर्वत्र दत्तात्रेयाची उपस्थिती अनुभवली जाते, ज्यामुळे नाथांना आत्मतृप्ती वाटते. त्यांनी आपल्या सद्गुरूला दत्तात्रेय मानले. नाथ दत्तात्रेयाच्या ध्यानात पूर्ण विलय साधला. दत्तात्रेयाने नाथांना अद्वैती अनुभव सांगितला. गुरूंच्या आदेशानुसार एकनाथ पैठण येऊन आजोबा-आजीला भेटला. त्यांनी आजोबा-आजीला अत्यंत आनंदीत केले. लवकरच एकनाथाने विजापूरच्या सावकारांचे मुलगी गिरिजाबाईंसोबत लग्न केले. गिरिजाबाईंचं स्वभाव एकनाथांसारखं शांत आणि परोपकारी होतं.
एकनाथांनी संसाराच्या दिवसाची सुरुवात केली असताना परंतु हे खास नोकरीच केले की त्यांचे मन नेहमीच ईश्वराला समर्पित असते. त्यांचे आध्यात्मिक कार्यक्रम संयमित व संस्कारपूर्ण होते. सूर्योदयापूर्वी त्यांनी परमेश्वराचा स्मरण करून गोदावरी नदीत स्नान केले, त्यानंतर घरी आल्यानंतर गीतांचे पारायण केले. दुपारी जेवण केल्यानंतर त्यांनी ज्ञानेश्वरीवर प्रवचन दिले आणि रात्रीस समुदायासमोर देवळात कीर्तन केले, हे एकनाथांच्या आमच्या दिवसाची साधारण पद्धत असते.
हातीं कमंडलु दंड । दत्तमूर्ति ती अखंड ॥१॥
ध्यान लागों माझें मना । विनवितो गुरुराणा ॥२॥
अंगी चर्चिली विभूति । ह्रदयीं वसे क्षमा शांति ॥३॥
तोचि चित्तांत आठव । गुरुराज दत्त देव ॥४॥
एकाजनार्दनी दत्त । तद्रूप हें झालें चित्त ॥५॥
नाथांचा भक्तांना उपदेश–संत एकनाथ महाराज
नाथांनी लोकांना अत्यंत मूल्यवान सूचना दिली, ज्याचा मुख्य अर्थ अनुताप झाल्यावर देवाचे नाव मनात येत नाही. अर्थात, परमार्थ व लोकांच्या दैवीच्या मार्गावर अधिकार नसते. हरीनाम हा सदैव चिरस्थायी आहे, ज्याला शूद्रांनीही ग्रहण करू शकतात. देवाच्या शरणाला जाणार्‍यांना मृत्यूची भीती नाही. भक्ती एक महत्त्वाचे असते, पण वैराग्य तो गृहात आहे आणि संतांची भेट घेणे हे अत्यंत सौभाग्याचे असते. नाथांनी सर्व धर्म, पंथ, जाती-उपजाती सारख्याच शिकवले आहे. सर्व मानवांकडून सहनशील व्यवहार करणे त्यांना प्रेरित केले. नाथांचा गुरू जनार्दन स्वामी दत्तभक्त असल्यामुळे नाथही दत्तभक्तीमध्ये स्थान घेतले होते.
एका प्रसंगाचा वर्णन करताना, एका हरिजन स्त्रीच्या पायांच्या चटक्यांनी उन्हाच्या पायांवर थयथय नृत्य केले. नाथांनी क्षणाची विचार न करता ती व्यक्तीला कडेवर आणली आणि त्यांच्या मनाला शांत केले. त्यांच्या विचारांच्या अनुसार, त्यांचे आचरण सदैव सर्वसाधारण होते.
एकनाथ महाराजांचा गुरू शोध व गुरुनिष्ठा–संत एकनाथ महाराज
समाजाला मार्गदर्शन करण्याची आवश्यकता असल्यास, मार्गदर्शकाला ईश्वराची प्रेरणा असणे आवश्यक आहे. नाहीतर ती फक्त व्यर्थ झाली पाहिजे, हे एकनाथांचे निश्चित मत आहे. त्यामुळे त्यांनी परमेश्वराच्या कृपेच्या सहाय्याने मार्गदर्शन करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. त्यासाठी एक प्रमुख मुद्दा त्याच्या समर्थ गुरुची आवश्यकता आहे! एकनाथांनी त्याच्या परिश्रमातून त्या दिशेने प्रयत्न केले.
एका वेळी एकनाथांच्या मनात चिंतन करताना शिवालयात एक वृद्ध गृहस्थाने त्याला सांगितलं, “आत्मज्ञानाची प्राप्ती करण्याची इच्छा असेल तर देवगिरीच्या किल्लेदार जनार्दन स्वामींच्या कडे जा.” नाथांच्या हर्षात असा काहीतरी असत नाही. ईश्वरप्राप्ती आणि नंतर समाजसुधारणा ह्या विचारांमुळे जाणून घेण्याचा एकनाथांचा निर्णय कठीण झाला. पदयात्रेतून देवगिरीला पोहोचणे साधारणपणे ५० मैल असते. परंतु ७-८ वर्षांच्या अधिक काळापर्यंत, एकनाथांनी दिवस-रात्र, तहान, अभावाच्या चिंतेने अथवा भूकेने काळजी घेतली नव्हती, ते आपल्या पायांच्या तोडीने देवगिरीला पोहोचले.
जनार्दन स्वामींची–संत एकनाथ महाराज
एकनाथाने त्याच्या दृष्टीने जनार्दन स्वामींच्या दिशेने पाहिलं आणि त्याला साष्टांग दंडवत केलं. बालमूर्ती स्वामींना उत्कृष्ट आदर दिला. पितृवत मायेनं स्वामींनी एकनाथाला उठवून जवळ घेतलं आणि त्याची चर्चा केली. जनार्दनस्वामींनी त्याच्या मनात एकनाथाबद्दल संशय केला. त्यांची अनुताप करण्याच्या कारणाने स्वामींने सातत्याने एकनाथावर गहिवर ध्यान दिला. एकनाथाच्या त्या आवाजाने आणि बोलण्याने जनार्दन स्वामींच्या मनात एकनाथाबद्दल अजूनचा संशय काढला.
जनार्दन स्वामींनी एक प्रसिद्ध दत्तभक्त आहेत. त्याचं जन्म चाळीसगाव झालं होतं. रमा आणि सावित्री ह्या दोन बायकांची आहेत. देवगिरीच्या परगण्यांची जमीन त्याच्याकडे आहे. जनार्दन स्वामींचं व्यक्तिमत्व अनेक विशेषतांमुळे ओळखलं जातं, आणि कर्तृत्वाने त्याला या वर्गातील राज्यात स्थान मिळालं होतं. सत्तेच्या आणि संपत्तीच्या अधिकारात असताना ते जीवनाच्या शाश्वत ध्येयावर दृष्टी ठेवूनच प्रत्येक क्षण जीवनाचं समावेश करत होतं.
दत्तात्रेय शिष्यपरंपरा । सहस्त्रार्जुन यदु दुसरा
तेणे जनार्दनु तिसरा । शिष्य केला खरा कली युगी ॥४३०॥
जनार्दन स्वामींची आणि एकनाथाची गुरु-शिष्य संबंधाची माहिती संपूर्ण देवाच्या इच्छेनुसार प्रगट झाली. हे संबंध अध्यात्मिक अधिकाराने आढळले, त्याच्यामुळे गुरुच्या शिष्याने स्वतःचा आध्यात्मिक विकास केला. एकनाथानं त्यांच्या सद्गुरुच्या सेवेत अतिशय प्रेम आणि आकर्षण व्यक्त केले. त्यांनी गुरुच्या मार्गावर अधिक वाचलं आणि सद्गुरुच्या प्रेरणेने सद्गतीला प्राप्त केलं.
एकनाथाच्या जीवनात गुरुशिष्य संबंधाची प्रमुख गुणांपैकी आणि शिक्षणांपैकी एक महत्त्वाची भूमिका आहे. एकनाथाच्या अद्वितीय संधीनंतर, त्याच्या गुरुला मानने आणि त्याच्या मार्गावर चालने चालणे ठरवले.
संध्याकाळी आणि देवाच्या पूजेची तयारी करण्यास अत्यंत मानवलं आणि आदरणीय काम आहे. एकनाथानं सद्गुरुंशिवाय दुसरं काही सोडलं नाही. जनार्दन स्वामींना उठवणे, वाडा झाडणे, सडा काढणे, स्वामींचे स्नान करणे, संध्याकाळी आणि देवाच्या पूजेची तयारी करणे, जेवणाच्या वेळेला मदत करणे, रात्रीस स्वामींच्या सेवेत अंथरुण लावणे, अशी प्रकारे प्रत्येक शिष्य एकाच लक्षात एकमेकांच्या मदतीने जीवनाची सांगाताना रोज जाणे. अशा संबंधातील अभ्यास, सदाचार, स्वच्छता आणि श्रद्धा – यांच्या विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचं आहे.
कार्य व लेखन–संत एकनाथ महाराज
- एकनाथी भागवत: भागवत पुराणातील अकराव्या स्कंधावर ओवीबद्ध मराठी टीका
- चतु:श्लोकी भागवत
- एकनाथी अभंग गाथा
- संत एकनाथमहाराज कृत हरिपाठ – एकूण २५ अभंग
- हस्तमालक टीका
- शुकाष्टक टीका
- स्वात्मबोध
- चिरंजीवपद
- आनंदलहरी
- अनुभवानंद
- मुद्राविलास
- लघुगीता
- समाजाच्या जागृतीसाठी अभंग, गवळणी व भारुडे यांची रचना.
- ज्ञानेश्वरीच्या उपलब्ध प्रतींचे शुद्धीकरण ( ज्ञानेश्वरी लिहिल्यानंतर जवळजवळ २५० वर्षांनंतर) ज्ञानेश्वरी च्या शुद्धीकरणाचे काम त्यांनी शके १५०६ मध्ये पूर्ण केले.
- रुक्मिणीस्वयंवर
- भावार्थ रामायण (४० हजार ओव्या)हिंदीसह अनेक भाषांत भाषांतरे)
- संत ज्ञानेश्वरांचे आळंदी येथील समाधिस्थळाचा शोध
एकनाथ महाराजांचे सामर्थ्य–संत एकनाथ महाराज
पैठणमध्ये एकनाथ महाराजांचे एक शिष्य राहत होते. त्याच्याला सर्व प्राणिमात्रात परमेश्वर दिसत होते. तो प्रत्येक वेळेस साष्टांग नमस्कार करत होता. त्यामुळे जनता त्याला चेष्टेने ‘दंडवतस्वामी’ म्हणत होती.
एकदा त्याच्या मार्गाने चालताना काही विरोधक मंडळीने त्याला ठाण्यास आणले. त्याच्या स्वामींनी एका मेलेल्या गाढवाला घेऊन गेले. त्याने विचारले, “काय हो, दंडवत स्वामी, तुम्हाला त्या मेलेल्या गाढवाला परमेश्वर दिसतं का?” “हो, त्यातही परमेश्वर आहे,” असे म्हणून स्वामींनी त्या मृत गाढवाला नमस्कार केला.
एकनाथ महाराजांनी ब्रह्महत्येचा भयंकर पाप केला होता. त्याच्याकडून प्रायश्चित केल्यावर त्याचं अंशुक पाप मिटलं, असं एक तोडगा पैठणकरांनी सूचवलं. त्यांनी एकनाथ महाराजांना सभेत बोलावलं. एकनाथ महाराज प्रसन्न मुखाने सभेत येऊन उभे राहिले. सभेने त्याला ब्रह्महत्येची प्रायश्चित करावी लागेल, असे सूचवले.
एकनाथ महाराजांनी शांतपणे सांगितले, “मी आपल्या प्रायश्चित्ताची आनंदाने स्वीकार करीन.” ब्रह्महत्येला दंड आहे, पण याची शिक्षा नगरात गुरुशिष्यांना देण्यात आली नाही. त्यांनी वेदशास्त्री रेड्यांनी वेद वाचण्यात प्रयत्न केले आणि आपले पावित्र्य साधले. त्यानंतर, एकनाथ महाराजांनी देवाच्या देवाळात गवताचा घास खायला सुरुवात केली, कारण त्यांचे प्रायश्चित्त नेहमीच केले गेले असते.
एकनाथ महाराजांनी एका गावातील देवाच्या देवाळातील नंदीच्या मुखाजवळ गवत घेतला. त्याने देवाला म्हणाले, “तू आता हा गवताचा घास घे.” त्यानंतर नंदी जीभ बाहेर काढून एकनाथ महाराजांच्या हातातील गवत तोंडात घेतला आणि तो खायला सुरुवात केला. त्यानंतर, पैठणचे विरोधक त्यांना शरण गेले. एकनाथ महाराजांनी त्यांना नंदीला म्हणाले, “तुम्ही येथे राहू नका. आपल्याला इतरांचा त्रास सहन करावा लागेल. आपण नदीत जाऊन जलसमाधी घ्यावी.” त्यानंतर, नंदी ताडकने उठला आणि नदीत जाऊन जलसमाधी घेतली. या दृश्याने एकनाथ महाराजांचे सामर्थ्य न समजलेल्या लोकांचे चांगलेच डोळे उघडले.
संत एकनाथांची मृत्यू फाल्गुन वद्येच्या षष्ठी, शके १५२१ (२५ फेब्रुवारी इ.स. १५९९) या दिवशी झाली. फाल्गुन वद्येच्या षष्ठी हा दिवस संत एकनाथांच्या जन्माच्या दिवशी ओळखला जातो.
