sant-daso-digambar-deshpande-charitra
संत दासो दिगंबर देशपांडे
संत दासो दिगंबरपंत देशपांडे, ज्यांना दासोपंत म्हणूनही ओळखले जाते (इ.स. १५५१ – इ.स. १६१६), हे मराठी साहित्याच्या इतिहासातील सर्वात विपुल लेखन करणारे संत-कवी होते. त्यांचा जन्म शके १४७३ मध्ये, अधिक भाद्रपद कृष्ण अष्टमी या सोमवारी झाला. ते संत एकनाथांचे समकालीन होते आणि श्रीदत्तात्रेयांचे निष्ठावान भक्त म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या रचनांची संख्या तब्बल पाच लाख ओव्यांपर्यंत पोहोचते, ज्यामुळे त्यांना ‘संत सर्वज्ञ दासोपंत’ हे मानाचे नाव मिळाले. काही रचनांमध्ये त्यांनी ‘दिगंबरानुचर’ हे टोपणनाव वापरले आहे.
१६व्या आणि १७व्या शतकात त्यांचे जीवन आणि कार्य बहरले. मध्ययुगातील नाथपंचकात – संत एकनाथ, जनी जनार्दन, रामा जनार्दन, विठा रेणुकानंदन आणि दासोपंत – यांचा समावेश होतो. या पंचकांमधीलच नव्हे, तर संपूर्ण संत परंपरेत सर्वाधिक आणि वैचित्र्यपूर्ण साहित्यनिर्मिती करणारे संत म्हणून दासोपंतांचे स्थान अढळ आहे. त्यांनी केवळ प्रचंड साहित्य रचले नाही, तर त्यातील विविधता, गहनता आणि अनोखेपणा यामुळे त्यांचे कार्य संत साहित्यात वेगळे ठरते. अंबाजोगाई येथे त्यांनी मंदिर परंपरेत धार्मिक उपासनेला कलात्मक आणि आध्यात्मिक आधार दिला, ज्यामुळे त्यांचे योगदान अधिकच उजळून निघाले.
संत दासोपंतांचे चरित्र:
दासोपंतांचा जन्म बेदर परगण्यातील नारायणपेठ येथे एका प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील दिगंबरपंत हे बेदरच्या अलीच्या दरबारात कमाविसदार म्हणून कार्यरत होते आणि पंचमहाली देशमुख-देशपांडेपणाची जबाबदारी सांभाळत होते. दिगंबरपंत आणि त्यांच्या पत्नी पार्वतीबाई यांनी मोठ्या नवसाने शके १४७३ (इ.स. १५५१) मध्ये भाद्रपद वद्य अष्टमीला दासोला जन्म दिला.
दासो लहानपणापासूनच अत्यंत बुद्धिमान आणि कुशाग्र होते. असे सांगितले जाते की, वयाच्या पाचव्या वर्षी, मुंज झाल्यानंतर त्यांनी चारही वेद पाठांतर करून दाखवले, ज्यामुळे त्यांच्या अलौकिक प्रतिभेची चर्चा सर्वत्र पसरली. त्यांचे प्रारंभिक जीवन संपन्न आणि सुखमय होते. वयाच्या सोळाव्या वर्षी त्यांचा विवाह गद्वाल येथील एका सावकाराच्या मुलीशी, जानकीशी, झाला. हा विवाह त्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा टप्पा होता, पण पुढील घटनांनी त्यांच्या जीवनाला आध्यात्मिक दिशा दिली.
आख्यायिका आणि दत्तभक्तीचा उदय:
दासोपंतांच्या जीवनातील एक प्रसिद्ध कथा त्यांच्या दत्तभक्तीचा पाया बनली. एकदा राज्यात भीषण दुष्काळ पडला आणि लोक उपाशी मरू लागले. दिगंबरपंतांच्या हृदयात करुणा जागृत झाली आणि त्यांनी सरकारी कोठारातील सर्व धान्य गरिबांना वाटून टाकले. त्या वर्षी त्यांनी करही जमा केला नाही. ही बातमी बादशहाच्या कानावर गेली आणि त्याने दिगंबरपंतांना दरबारात बोलावले. दिगंबरपंत आपल्या लवाजम्यासह दरबारात हजर झाले, सोबत त्यांचा तरुण मुलगा दासोही होता.
बादशहाने कोठारे उघडण्याचे कारण विचारले. दिगंबरपंत म्हणाले, “मला गरिबांची दया आली.” हे ऐकून बादशहाचा राग अनावर झाला आणि त्याने कठोर फर्मान काढले – एका महिन्यात दोन लाख सुवर्णमुद्रा खजिन्यात जमा कराव्या, नाहीतर दासोला नजरकैदेत ठेवून मुसलमान केले जाईल. हे ऐकून दिगंबरपंतांचे मन थरारले. त्यांना आपली चूक कबूल होती, पण इतकी कठोर शिक्षा मिळेल याची त्यांनी कल्पनाही केली नव्हती.
आपल्या हाताने आपल्या कोवळ्या, नुकत्याच विवाहित मुलाला संकटात टाकल्याची खंत त्यांना लागली. पण आता पर्याय नव्हता. ते खचलेल्या मनाने घरी परतले. पार्वतीबाईंना हे कळताच त्या शोकाकुल झाल्या, तर नुकतीच सासरी आलेली जानकी भांबावून गेली. इतकी प्रचंड रक्कम जमा करणे दिगंबरपंतांसाठी अशक्य होते.
दासोला बादशहाच्या नजरकैदेत ठेवण्यात आले. तो रोज झरणीनृसिंह मंदिरात जाऊन संध्या-आन्हिके करत असे. बादशहाने भोजनासाठी दिलेले पैसे तो ब्राह्मणांना दान करून परत येत असे. त्याच्या कोवळ्या वयातील गंभीर चेहरा आणि शांत स्वभाव पाहून लोकांना दया वाटत असे. हा तेजस्वी ब्राह्मण मुलगा आता मुसलमान होणार, याचे दुःख त्यांना असह्य होते. पण बादशहाच्या हुकमापुढे कोणाचा इलाज चालत नव्हता.
महिना संपत आला आणि शेवटचा दिवस उजाडला. दासो आणि त्याच्या कुटुंबीयांनी आशा सोडली होती. दासो आपल्या सात पिढ्यांपासूनच्या कुलदैवत श्रीदत्तात्रेयाला आर्तपणे साद घालत होता. त्या दिवशी सूर्यास्ताच्या वेळी, हातात काठी, डोक्यावर मुंडासे आणि खांद्यावर घोंगडी घेतलेला एक व्यक्ती – दत्ताजी पाडेवार – बादशहासमोर प्रकटला. त्याने सांगितले, “मी दिगंबरपंतांचा सात पिढ्यांपासूनचा सेवक आहे.
मला दिगंबरपंतांनी दोन लाख सुवर्णमुद्रा देऊन पाठवले आहे.” त्याने चंचीतील मुद्रा बादशहासमोर ओतल्या, पावती मागितली आणि निघून गेला. ही बातमी दासोला कळताच त्याच्या मनात प्रकाश पडला – हा दत्ताजी म्हणजे स्वतः दत्तात्रेयच होते! बादशहाने दासोला पालखीतून घरी पाठवले. लोकांत आनंद पसरला, दिगंबरपंत आणि पार्वतीबाई हरखून गेले, पण दासोच्या मनात दत्तदर्शनाचा ध्यास जागृत झाला. घरी परतल्यानंतर काही दिवसांतच त्याने संसाराचा त्याग केला आणि आध्यात्मिक मार्गाला लागला.
तपश्चर्या आणि कार्य:
दासोपंतांनी काही काळ भटकंती केल्यानंतर माहूरगडावर १२ वर्षे कठोर तपश्चर्या केली. या काळात त्यांनी ज्ञानयोग आणि साधनेची सिद्धी प्राप्त केली. दत्तात्रेयांच्या आदेशानुसार ते राक्षसभुवन येथे गेले, जिथे गंगेच्या काठावर वाळूत त्यांना दत्तात्रेयांच्या पादुका प्रसादरूपाने मिळाल्या. या पादुका आजही धाकटे देवघर येथे पाहायला मिळतात. त्यांनी कर्नाटकातील डाकुळगी आणि औरंगाबाद जिल्ह्यातील वैजापूरजवळील हिलालपूर येथे शिष्यांना मार्गदर्शन केले.
दासोपंत घर सोडून १२ वर्षे झाल्यावर दिगंबरपंत आणि पार्वतीबाई जानकीला वैधव्याच्या विधीसाठी वाणीसंगमावर घेऊन गेले. तिथे व्याघ्रेश्वर मंदिरात दासोपंत बसलेले होते. त्यांनी हा विधी थांबवण्याचा संदेश पाठवला. कुटुंबीयांनी त्यांना शोधले आणि जानकीने आपल्या पतीला ओळखले.
सर्वांची पुनर्भेट झाली. दिगंबरपंतांनी नारायणपेठेची जहागिरी कारभाऱ्याच्या नावे केली आणि दासोपंत सर्वांसह अंबाजोगाईला आले. तिथे गावाच्या मध्यभागी असलेल्या गणपती मंदिरात त्यांनी वास्तव्य केले.
अंबाजोगाईत सितोपंत नावाचे एक प्रतिष्ठित व्यक्ती राहत होते. त्यांनी ठरवले होते की, जो मला नजरेने समाधी लावेल, त्यालाच मी गुरू मानेन. दासोपंत आणि सितोपंत यांची नजरानजर झाली आणि सितोपंत बेशुद्ध झाले. शुद्धीवर आल्यावर त्यांचे मस्तक दासोपंतांच्या चरणांवर होते. सितोपंतांनी दासोपंतांची राहण्याची व्यवस्था केली, जे आज धाकटे देवघर म्हणून ओळखले जाते.
तिथे दासोपंत रोज नित्यकर्मे आणि लेखन करत. वयाच्या ३५-४०व्या वर्षी ते अंबाजोगाईत स्थायिक झाले आणि माघ वद्य षष्ठी, शके १५३७ (इ.स. १६१६) रोजी समाधी घेऊन दत्तस्वरूपात विलीन झाले. त्यांचे लेखन इतके प्रचंड होते की, त्यांना दररोज एक ढब्बू पैसा किंमतीची शाई लागत असे, असे म्हणतात.
दासोपंतांची पासोडी:
दासोपंतांच्या साहित्याचा सर्वोच्च आविष्कार म्हणजे त्यांची ‘पासोडी’. ही ४० फूट लांब आणि ४ फूट रुंद कापडावर रचलेली पंचीकरणाची चित्रमय रचना आहे. प्राचीन काळी पांघरण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या जाड कापडाला पासोडी म्हणत. या कापडावर खळीचे लेप देऊन, ग्रॅफाइट पावडर आणि कवड्यांनी गुळगुळीत करून टिकाऊ बनवले जाते. दासोपंतांनी या अनोख्या माध्यमावर वेदांत आणि अध्यात्माचे चित्रांसह विवरण केले.
कागदावर लिहिणे अवघड आणि नाशवंत असल्याने त्यांनी कापड निवडले, ज्यामुळे ही रचना पिढ्यान्पिढ्या टिकेल. पासोडीत अश्वत्थवृक्ष, सर्प, भावचक्र, पंचकोशचक्र, स्थूलादिदेहचक्र, दत्तमूर्ती, माला, त्रिशूल, शंख, डमरू, कमंडलू, चक्र आणि हंस यांची सुंदर रेखाटने आहेत.
संपूर्ण पासोडीभोवती वेलबुट्टी आणि भावसूचक रेषा आहेत. प्रत्येक चित्रात मजकूर योजनाबद्धपणे लिहिलेला आहे, ज्यामुळे ही रचना संतुलित आणि नेटकी दिसते. पंचकोशचक्रासाठी हृदयाकार, रंगांचा वापर आणि शिक्षकी शैली यातून त्यांचे परिश्रम आणि अभ्यास दिसतो. ही पासोडी मराठी संत साहित्यातील एकमेव चित्रमय रचना मानली जाते.
दासोपंतांची पंचीकरण कल्पना:
दासोपंतांनी पासोडीत पंचीकरणाची स्वतंत्र आणि गहन मांडणी केली आहे. एका ओवीत ते म्हणतात:
“विश्वाचे मूळ कारण एक ॥ निमित्त आणि उपादान अनेक ॥
निर्गुण परब्रह्म निराभास जे ॥ माया-अविद्या नाही तिथे एक ॥
जीव-ईश्वर नाही भेद ॥ ज्ञान-ज्ञेय नसते तिथे खेद ॥
सच्चिदानंदमय परिपूर्ण स्वरूप ॥ तेच विश्वाचे खरे रूप ॥”
त्यांनी पंचीकरणातील तत्त्वांचे सूक्ष्म विश्लेषण करून स्वतःचे मत मांडले आहे. पासोडीत १४८७ ओव्या असून, ती १३ विभागांत विभागली आहे. प्रत्येक विभागानंतर लाल रेषा आखलेली आहे. काळ्या शाईने अक्षरे आणि लाल शाईने रेषा रेखाटल्या आहेत. बोरूच्या लेखणीने लिहिलेली ही अर्धा इंच उंचीची अक्षरे वळणदार आणि सुंदर आहेत. काही ठिकाणी पासोडी जीर्ण झाली आहे, पण ती जगातील वाङ्मयात अद्वितीय मानली जाते.
वाङ्मयीन व्यक्तिमत्त्व:
दासोपंतांचे साहित्य अत्यंत विपुल आणि वैविध्यपूर्ण आहे. त्यांनी ५०-५२ संस्कृत-प्राकृत ग्रंथ रचले, ज्यांची फक्त सूचीच आज उपलब्ध आहे. त्यांचा ‘गीतार्णव’ हा सव्वा लाख ओव्यांचा गीताभाष्य ग्रंथ आहे, ज्याला मोरोपंतांनी ‘शब्दार्णव’ संबोधले. ‘दिगंबरानुचर’ या नाममुद्रेने त्यांनी आपले ग्रंथ लिहिले. गीतेच्या श्लोकांवर स्वतंत्र भाष्य आणि परमार्थाचे विवेचन हे त्यांच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य आहे.
त्यांच्या रचनांत निबंध, समाजकथा आणि बोधकथा आहेत, ज्यातून त्यांचे प्रबोधनकार आणि कथाकार व्यक्तिमत्त्व दिसते. गीतार्णवात शिवकालापूर्वीचे राजकीय विचार (१५०० ओव्या), कृषिधर्म, वाणिज्यधर्म आणि धर्मचिंतन यांचे प्रदर्शन होते. त्यांचे ‘मायायुद्ध’ हे शिवाजींच्या गनिमी काव्याला प्रेरणा देणारे असावे, तर समर्थ रामदासांच्या विचारांना आधार देणारेही असावे, असा तर्क आहे.
ज्ञानेश्वरांनी एकाध्यायी गीता म्हणून संबोधलेल्या १८व्या अध्यायावर दासोपंतांनी १८,००० ओव्या लिहिल्या. तरीही त्यांनी ‘गीतार्थबोधचंद्रिका’त ८८८९ ओव्यांचे संक्षिप्त भाष्य रचले, ज्याचे प्रयोजन ते म्हणतात:
“गीतार्णव रचला समुद्रवत ॥ तो सर्वांना न उमगे खचित ॥
त्या शब्दसागराला लघु रूप ॥ गीतार्थबोधचंद्रिका हे स्वरूप ॥”
या लघुटीकेत त्यांनी सामान्य लोकांसाठी सुलभ भाष्य केले, ज्यामुळे त्यांचे साहित्य सर्वांना समजेल असे बनले.
गीतार्थबोधचंद्रिका आणि ग्रंथरचना:
संत दासोपंतांनी आपल्या विपुल साहित्यनिर्मितीत सामान्य लोकांना आध्यात्मिक ज्ञान सुलभतेने समजावे यासाठी विशेष प्रयत्न केले. त्यांच्या एका ओवीतून हे स्पष्ट होते:
“पूर्वी गीतार्णव रचला विशाल ॥ तो शब्दसागर झाला अपार जल ॥
कोणालाही न उमगे त्याचे अंतराल ॥ म्हणून गीतार्थबोधचंद्रिका रचला लघुकाल ॥”
या ओवीतून त्यांनी ‘गीतार्णव’ या प्रचंड ग्रंथाचे विशाल स्वरूप आणि त्याच्या गहनतेमुळे सर्वसामान्यांना तो समजणे कठीण असल्याचे सांगितले. म्हणूनच त्यांनी ‘गीतार्थबोधचंद्रिका’ हा संक्षिप्त पण प्रभावी ग्रंथ रचला, ज्यामुळे श्रोत्यांचे समाधान होईल आणि त्यांना भगवद्गीतेचे तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत कळेल.
या ग्रंथात त्यांनी गीतेच्या श्लोकांवर प्रथम थोडक्यात संस्कृत भाष्य केले आणि नंतर प्राकृत भाषेत त्याचे विस्तृत निरूपण केले, ज्यामुळे सामान्य भक्तांनाही आध्यात्मिक मार्गदर्शन मिळाले.
दासोपंतांचे साहित्य केवळ गीतेवरच मर्यादित नाही. त्यांनी ‘ग्रंथराज’ नावाचा तत्त्वज्ञानात्मक ग्रंथ रचला, जो गुरु-शिष्य संवादाच्या स्वरूपात आहे आणि ‘योगसंपत्ती’ हा त्याचा मुख्य विषय आहे. ‘सिद्धराज आगम’ या ग्रंथात गुरु आणि शिष्य यांच्या परस्पर परीक्षा, गुरुदर्शन, यंत्रपूजा, मानसिक पूजा, काल नियमांचे पालन आणि श्रीदत्तात्रेयांच्या १६ अवतारांचे सविस्तर विवेचन आहे.
त्याचप्रमाणे ‘अवधूतराज’ हा आणखी एक गुरु-शिष्य संवादावर आधारित तत्त्वज्ञानात्मक ग्रंथ आहे, तर ‘प्रबोधोदय’ (पूर्वार्ध आणि उत्तरार्ध) हा मुमुक्षुंसाठी (मोक्षाची इच्छा बाळगणाऱ्यांसाठी) रचलेला ग्रंथ आहे. याशिवाय ‘वाक्यवृत्ती’ (गद्य आणि पद्य स्वरूपात), ‘सार्थगीता’, ‘स्थूल गीता’, ‘अवधूत गीता’, ‘अनुगीता’, आणि ‘पंचीकरणप्रबोध’ या प्राकृत रचना आहेत. त्यांनी संस्कृतमध्येही ‘प्रणव व्याख्या’, ‘पुरुषसूक्तार्थ प्रकाश’, ‘गायत्री मंत्रभाष्य’, ‘दत्तात्रेय माहात्म्य’, ‘सिद्धराजागम’, ‘बोधप्रक्रिया’, ‘गुरुप्रसाद’, ‘अद्वैतश्रुतिसार’, ‘गीतार्थबोध’, आणि ‘उपनिषदर्थप्रकाश’ असे अनेक ग्रंथ रचले. दुर्दैवाने, या ग्रंथांपैकी बहुतेक आज उपलब्ध नाहीत, फक्त त्यांच्या नोंदी वाङ्मयेतिहासात सापडतात.
दासोपंतांनी अनेक स्तोत्रे आणि पूजाविधीही रचले, ज्यात ‘दत्तात्रेय सहस्रनामावली’, ‘दत्तात्रेय द्वादशनाम’, ‘दत्तात्रेय शतनाम’, ‘गीतार्थ प्रबंधस्तोत्र’, ‘शिवस्तोत्र’, ‘षोडशस्तोत्र’, ‘भक्तराजकवच’, ‘मंगलमूर्तिपूजा’, ‘मासिक पूजा’, ‘यंत्रपूजा’, ‘उपकालस्तोत्र’, ‘वेदपादाख्यान’, ‘षोडशयंत्र’, ‘अत्रिपंचक’, ‘सिद्धदत्तात्रेय’, ‘गुरुस्तोत्र’, ‘सीताज्वरनिवारणस्तोत्र’, ‘वज्रपंजरस्तोत्र’, आणि ‘षोडशावतार प्रादुर्भावस्तोत्र’ यांचा समावेश आहे. या रचनांपैकी काहीच आज उपलब्ध आहेत, पण त्यांच्या या कार्यातून त्यांची दत्तभक्ती आणि विद्वत्तेची प्रचिती येते.
संत दासोपंतांचे पदार्णव:
दासोपंतांनी ‘पदार्णव’ नावाचा सव्वा लाख पदांचा संग्रह रचला, ज्यापैकी आज फक्त ३,००० ते ३,५०० पदेच उपलब्ध आहेत. मध्ययुगातील संत ज्ञानदेव, नामदेव आणि एकनाथ यांच्या रचनांचा प्रभाव त्यांच्या काव्यात जाणवतो, तरीही त्यांनी स्वतःच्या अनुभवातून आणि प्रज्ञेतून आशयघन आणि भक्तिमय पदे रचली. त्यांच्या पदरचनेत विविध आकृतिबंध दिसतात, जसे की ओवी, धवळे, ध्रुवा, चौचरणी, जती, अभंग, प्रबंध, आरती, शेजारती, लळित आरती, भारूड, गवळण, विरहिणी, पाळणा, हिंदोळा, कूट, स्तोत्र, श्लोक आणि अष्टक.
यातील चौचरणी, जती आणि ध्रुवा हे आकृतिबंध प्राचीन महानुभावी वाङ्मयातून आलेले असून, दासोपंतांनी त्यांना नव्याने हाताळले. विशेषतः ‘हिंदोळा’ हा आकृतिबंध संत साहित्यात त्यांच्यामुळे लक्षणीय ठरला. त्यांनी भारूडासारखी ‘लळित पदे’ रचली, जी रूपकात्मक आहेत, तसेच काही नाट्यमय दीर्घ पदे (पदनाट्य) रचून संत काव्याला नवे परिमाण दिले.
दासोपंतांच्या काव्यात कवीच्या मनातील भावनांची तीव्रता, सूक्ष्म संवेदना आणि तरलता यांचे सुंदर दर्शन घडते. त्यांच्या रचनांचे स्वरूप आशय आणि आविष्कार या दोन्हींवर अवलंबून आहे. आशयात विचार, कल्पना, तत्त्वे आणि भावनांचा समावेश होतो, तर आविष्कारात प्रतिमा, प्रतीके, अलंकार, शब्दकळा, शैली, वृत्त, लय आणि रचनेची मांडणी दिसते. त्यांच्या पदांतून हे सर्व घटक संतुलितपणे व्यक्त होतात, ज्यामुळे त्यांचे काव्य अभ्यासकांसाठी मौल्यवान ठरते.
पदरचनेतील भावकल्लोळ:
संतांची कविता ही सहज आणि नेणिवेची असते, आणि दासोपंतांचे काव्यही याला अपवाद नाही. त्यांची पदे आत्मनिवेदनात्मक आणि संवादी असूनही जाणिवेने रचलेली वाटतात. त्यांच्या मनातील भाववृत्ती आणि उत्कटता यातूनच त्यांचे भावकाव्य जन्माला आले. एका पदात ते म्हणतात:
“तुझ्या गुणांचे स्मरण करतां ॥ डोळे भरून येतात पाण्याने सजलता ॥
दत्ता, कधी भेटशील मला ॥ प्राण कंठात अडकले तुझ्या आठवणीतला ॥”
दासोपंत हे असीम दत्तभक्त होते. त्यांच्या काव्यातून भक्त देवाला विविध रूपांत पाहतो – कधी मायबाप, कधी प्रियकर, कधी गुरु. या नात्यांमुळे त्यांच्या मनात भावतरंग उसळतात. त्यांचे काव्य तन्मयता, दत्ताच्या रूप-गुणांचे वर्णन, त्यांच्याविषयीची ओढ, प्रेम, कृतज्ञता, शरणागती आणि आर्तता यांनी परिपूर्ण आहे. ते कधी बालक बनतात, कधी चातक, कधी पाण्याबाहेर तडफडणारी मासोळी, कधी सासुरवाशीण मुलगी, कधी विरहिणी, तर कधी पतिव्रता. एका पदात ते म्हणतात:
“अवधूता, तू जलधर रे ॥ कधी ओतशील अमृतधारा हे ॥
मी तुझा चातक पक्षी रे ॥ दुसऱ्याची आशा कशाला करू हे ॥
दोन्ही हातांनी कवळून घेते ॥ तुझी आवड देहात भरते ॥
दत्ता, का निराश करतोस मला ॥ परमात्मा, योगीराजा तू माझा ॥”
या पदांतून भक्ती, प्रेम, वत्सलता आणि क्षमेची भावना व्यक्त होते. दत्तसंप्रदायात त्यांची ‘विरहिणी’ ही संकल्पना विशेष उल्लेखनीय आहे, ज्यात अभिलाषा, चिंता, स्मरण, गुणकथन, उद्वेग, प्रलाप, उन्माद, व्याधी, जडता आणि मरण असे दहा अंग आणि लास्यांग यांच्याद्वारे विरहाची भावस्पंदने उमटतात. एका पदात ते म्हणतात:
“चंदन चंद्र न साहे मला ॥ दत्ताविण प्राण घेतो सखीला ॥
चंपक चंदन मायेचे बाण ॥ चेतनेला लागतात खणखण ॥
चंदन अंगावर नको मला ॥ परिमळ वाया जाते सखीला ॥
चंद्रप्रकाश काय करू मी ॥ प्राणनाथ येत नाही माझ्या जीवी ॥”
समाज प्रबोधन आणि पाखंड खंडन:
दासोपंतांच्या पदांतून समाज प्रबोधनाचा कळवळाही दिसतो. ते पाखंडाचा निषेध करतात, दंभाचा भांडाफोड करतात, हरि-हर ऐक्य सांगतात, गुरुमहिमा गातात आणि सगुण-निर्गुण यांचा अद्वैतभाव व्यक्त करतात. एका पदात ते म्हणतात:
“बाहेर मूक, अंतरी बोलतो ॥ मन चंचल डोळे लावतो ॥
वेष पाहून लोक भुलतात ॥ अंतरातील ज्ञान कोण जाणतो ॥
हृदयात कामना, क्रोध अनावर ॥ संन्यास कशाला बाहेर ॥
वाक्य विचारणा, प्रणव जपतो ॥ निष्ठेला ठावच नाही त्याला ॥
दंड, कमंडलू, पादुका घेतो ॥ काशाय वस्त्र पवित्र करतो ॥
अंतरीची खूण कळत नाही ॥ प्राणी बुद्धीला बोडके राहतो ॥”
पदांतील नाट्य आणि नृत्य:
दासोपंतांच्या ‘पदार्णव’ मध्ये काही पदे नाट्यमय आहेत, ज्यात प्रसंगांचे वर्णन, कथन आणि संवाद आहेत. ‘जन्मकाळची पदे’, ‘हळदुली’, ‘प्रीतीकळहो’, ‘नामनिर्देशु’ आणि ‘गूज’ अशी शीर्षके असलेली ही पदे किंवा काही पदसमूह म्हणजे ‘पदनाट्य’ आहेत. यात दत्त आणि ऋषिपुत्र यांच्यातील वनक्रीडा, संवाद आणि जन्मकाळचे प्रसंग आहेत, ज्यामुळे त्यांचे काव्य रंगमंचावर सादर करण्यास योग्य ठरते.
लळित पदे:
दासोपंतांची ‘लळित’ पदे म्हणजे रूपके, कोडी, खेळ आणि नवल आहेत, ज्यात सामाजिक आणि कौटुंबिक विषयांचे रंगमय चित्रण आहे. ही पदे लोकनाट्याचा मंदिर परंपरेतील अवतार आहेत, ज्याद्वारे त्यांनी परमार्थाचे शिक्षण मनोरंजक पद्धतीने दिले आणि समाजजागर केले.
पाखंडी लोकांचा बाह्य आडंबराचा भांडाफोड करताना त्यांनी गोंधळ, जोगवा, भुत्या, वासुदेव, जोगी, बैरागी, फकीर, कानफाटे, संन्यासी, टिपरी, फुगडी, स्नान, संध्या, शेतकरी, गारुडी, वैद्य, भाट, जाते, सडा, मामी, भाऊ, ब्रह्मदेव, विष्णू आणि महादेव अशा विविध पात्रांवर आधारित लळित रचले. एकूण ५०-५५ लळित पदे असली, तरी आज फक्त १५-१६ सादर होतात. उदाहरणार्थ:
“अविद्या सुविद्या हात मिळवती ॥ भक्ती सोडून अभक्त फिरती ॥
फू गडी फू दत्त माय तू गं ॥” (फुगडी)
“सर्वज्ञ बाळा आली गोंधळा ॥ योगी तारणासाठी माये गं ॥
परिस योगी शिंगी वाजवतो ॥ अवधूत चेतवतो माये गं ॥” (गोंधळ)
भाषिक वैविध्य:
दासोपंतांच्या सव्वा लाख पदांत संस्कृत, प्राकृत, मराठी (नागर, ग्रामीण, वैदर्भीय बोली), हिंदी (हिंदुस्थानी छटा), ब्रज, फार्सी-उर्दू मिश्रित हिंदी, कन्नड आणि तेलुगु असे भाषिक वैविध्य आहे. त्यांच्या तीर्थाटनामुळे आणि जन्मभूमी तेलंगणा-कर्नाटक सीमेवर असल्याने त्यांचे काव्य बहुभाषिक बनले.
संगीत आणि दासोपंत:
संगीत हे दासोपंतांसाठी मोक्षसाधनाचे साधन होते. त्यांच्या पदांतून नादब्रह्माची शक्ती आणि ब्रह्मानंदाचे दर्शन घडते. त्यांच्या साहित्यातून शरीरशास्त्र, मानसशास्त्र, योगशास्त्र आणि वेदांतशास्त्राचा अभ्यास दिसतो. त्यांनी दक्षिण आणि उत्तर हिंदुस्थानी संगीत पद्धतींचा मेळ घातला.
त्यांच्या पदांत अभिजात, उपशास्त्रीय, सुगम आणि लोकसंगीत असे प्रकार आहेत. त्यांनी ८०-८५ राग आणि १०-१२ तालांचा वापर केला, ज्यात षटभार्या भैरव, प्रबंध, चतुरंग, त्रिवट आणि स्वरालंकार यांचा समावेश आहे. त्यांचे काव्य संगीतमय आणि भावपूर्ण आहे, ज्यामुळे ते आजही भक्तांच्या मनात रुंजी घालते.
रागवेळा आणि संगीत रचना:
संत दासोपंतांनी आपल्या पदांमध्ये संगीताचे अनेक रंग भरले. त्यांच्या एका रचनेत रागांचे वेळेनुसार वर्गीकरण दिसते:
“मधुमाधवी देशी आणि भूपाळी ॥ भैरवी बिलावली अनघटाळी ॥
मुखारी बंगाली सामगुर्जरी ॥ धनाश्री मालवी मेघ पंचम धरी ॥
देशकार भैरव ललित वसंतिका ॥ हे राग प्रभाती रंगात रंगतात सखा ॥”
या ओवीतून त्यांनी सकाळच्या वेळी गायल्या जाणाऱ्या रागांचे सुंदर वर्णन केले आहे. त्यांच्या संगीतज्ञानाचा हा एक नमुना आहे, जो त्यांच्या रचनांतून ठायी ठायी दिसतो.
षट् भार्या भैरवं:
दासोपंतांनी भैरव रागाच्या सहा रूपांचेही वर्णन केले आहे:
“भैरवी गुर्जरी रेवा गुणकारी ॥ बंगाली बाहुली भैरवाची नारी ॥
षट् भार्या त्याच्या रंगात रंगती ॥ संगीत सौंदर्याने मनाला भेटती ॥”
या रचनेतून त्यांनी भैरव रागाच्या विविध छटा आणि त्यांचे सौंदर्य व्यक्त केले आहे, जे त्यांच्या संगीतातील प्रभुत्व दर्शवते.
गौडीमिश्रित कल्याणमधील पद:
त्यांनी गौडी आणि कल्याण रागांचा मेळ घालून रचलेले एक भावपूर्ण पद असे आहे:
“आज माझे मन आनंदाने भरले ॥ कानात कुंडले मुगुट शिरावर झळके ॥
ध्यानात पाहता षड्भुज धारी दिसे ॥ मृदंग तालात धिमि धिमि नाद घुमसे ॥
धिमि धिमि तधिन्न थै गूंजतो कानी ॥ दिगंबर पुत्र मला पुकारतो रानी ॥”
या पदात संगीत, नृत्य आणि भक्ती यांचा सुंदर संगम दिसतो. मृदंगाच्या तालावर आधारित हे पद दासोपंतांच्या संगीत आणि नृत्याच्या प्रेमाची साक्ष देते.
नृत्य आणि मंदिर परंपरा:
प्राचीन काळी नृत्याला धार्मिक महत्त्व होते, आणि दासोपंतांनी आपल्या पदांतून ही परंपरा जपली. त्यांच्या रचनांमध्ये नृत्यासाठी खास तालबोलांचा वापर दिसतो, ज्यामुळे मंदिरनृत्य परंपरेचे दर्शन घडते. ते केवळ पदरचनाकार नव्हते, तर मृदंगवादक आणि गायकही होते. संगीतशास्त्रात त्यांना ‘वाग्गेयकार’ म्हणून संबोधले जाते, म्हणजे जे स्वतः रचना करतात, गातात आणि वादनही करतात.
मध्ययुगात असे थोर वाग्गेयकार म्हणून त्यांचा उल्लेख संगीत इतिहासात दुर्लक्षित राहिला आहे. गेल्या ४०० वर्षांपासून दासोपंतांनी सुरू केलेली मंदिर संगीताची परंपरा आजही अखंडितपणे चालू आहे, आणि याचे श्रेय त्यांच्या दक्ष संप्रदायी उपासना पद्धतीला जाते. त्यांनी संगीताला भक्ती आणि अध्यात्माशी जोडून एक अनोखा प्रवाह निर्माण केला.
सकलकलागुणनिधी दासोपंत:
भारतीय संस्कृतीत ६४ ललित कलांना विशेष स्थान आहे, आणि त्यात संगीत, चित्रकला आणि काव्य यांचे महत्त्व अग्रस्थानी आहे. संगीत ही सर्वश्रेष्ठ कला मानली जाते, कारण ती गीत, वाद्य आणि नृत्य या त्रयीने परिपूर्ण होते. या तिन्ही कलांमध्ये सौंदर्य, माधुर्य, सहजता, सरलता, प्रसाद, सृजनशीलता, ओज आणि लय हे गुण असतात. दासोपंतांच्या ठायी या सर्व कलांचे सामर्थ्य एकवटले होते.
त्यांनी या तिन्ही कलांचा उपयोग आत्माभिव्यक्ती, आनंदानुभूती, लोकांचे रंजन आणि उपदेश यासाठी केला. नित्य उपासनेतील पदगायनापासून ते मार्गशीर्ष उत्सवात देवघराच्या रंगमंचावर सादर होणाऱ्या लळित लोकनाट्यापर्यंत त्यांनी आपल्या कला लोकांपर्यंत पोहोचवल्या. त्यांचे पदवाङ्मय जर लोकांपर्यंत पोहोचले, तर महाराष्ट्रातील काव्य आणि संगीताचे हे भव्य दालन रसिकांना उपलब्ध होईल, आणि त्याचा आनंद सर्वांना मिळेल.
पूर्वसूरींचा प्रभाव आणि व्यक्तिमत्त्व:
दासोपंतांचे व्यक्तिमत्त्व अष्टपैलू आणि व्यामिश्र होते. ते एकाच वेळी तत्त्वज्ञानी, भावकवी, लोककवी आणि शिक्षक होते. श्रीदत्ताला ते प्रेयसी, बालक, सखा किंवा बंधू म्हणून भावपूर्ण पदे अर्पण करत, तर दुसरीकडे तर्कनिष्ठ आणि बुद्धिप्रामाण्यवादी पंडित म्हणून अद्वैत तत्त्वज्ञान मांडत.
मराठीचा अभिमान बाळगणारे ते उत्तम संगीतकार, वाग्गेयकार, चित्रकार आणि बहुभाषिक होते. अखंड वाङ्मयसेवेचे व्रत त्यांनी घेतले होते, आणि त्यांची स्वयंप्रज्ञ वृत्ती त्यांच्या ग्रंथांचे वैशिष्ट्य होती. लळित पदांतून ते नाटककार, दिग्दर्शक, रंगकर्मी आणि कीर्तनकार म्हणूनही उजळले. संतप्रवृत्ती आणि कलावंत प्रकृती यांचे अद्वैत त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात दिसते.
त्यांचे हे व्यक्तिमत्त्व घडण्यामागे दोन प्रमुख कारणे होती – जीवनातील धर्मसंकट आणि विस्तृत तीर्थाटन. भ्रमणातून त्यांना विविध ग्रंथांचे अवलोकन, पंथांचे दर्शन आणि संप्रदायांचा परिचय झाला. १२व्या शतकातील संत ज्ञानदेव, नामदेव आणि समकालीन संत एकनाथ यांच्या साहित्याचा प्रभाव त्यांच्यावर होता. तसेच तुलसीदास आणि सुरदास यांच्या हिंदी रचनांचाही परिणाम त्यांच्या काव्यावर दिसतो.
नाथ, सूफी, वारकरी, वल्लभ, मध्व, दास, आनंद, चैतन्य, वैष्णव, शैव, महानुभाव आणि दक्षिणेतील अळवार संप्रदायांचे अवलोकन करून त्यांनी सर्वसमन्वयी उपासना पद्धती विकसित केली. एका पदात ते म्हणतात, “घालीन गोंधळ होईन वारकरी,” तर दुसऱ्या ठिकाणी सूफी तत्त्व मांडतात, “जिकीर कर फिकीर कु मुकर न कर, नजर कर नजर फिर न हो दरबदर.” त्यांनी नाथांचा गान योग, दासांचा दास्यभाव, वैष्णवांची मधुरा भक्ती आणि शैवांची उपासना आत्मसात केली.
आवाहन:
दासोपंतांचे साहित्य आणि संगीत यांचा अभ्यास केवळ मराठी किंवा प्रादेशिक स्तरावर मर्यादित न राहता भारतीय परिप्रेक्ष्यात व्हायला हवा. अंबाजोगाईला येणाऱ्या सामान्य पर्यटकांना त्यांची पासोडी माहीत नसते, पण अभ्यासक ती पाहण्यासाठी शोधतात. ५० वर्षांपूर्वी बंद कपाटात ठेवलेली पासोडी एका झलकेत पाहून त्यांचे समाधान होत नाही.
प्रत्येकाला ती पूर्ण पाहता यावी यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाने तिची जतन प्रक्रिया करणे गरजेचे आहे. रसायने आणि विशेष उपायांनी तिचे आयुष्य वाढवून ती सर्वांसाठी खुली करावी, जेणेकरून मराठी साहित्याला अर्पण केलेले हे महावस्त्र सर्वांना डोळे भरून पाहता येईल.
समाधी:
शके १५३७ मध्ये, माघ वद्य षष्ठी रोजी वयाच्या ६५व्या वर्षी दासोपंतांनी अंबाजोगाईतील नृसिंहतीर्थावर समाधी घेतली. त्यांची प्रशस्त समाधी आजही तिथे आहे.
साहित्यरचना:
दासोपंतांनी भगवद्गीतेवर अनेक टीका लिहिल्या, ज्यात ‘गीतार्णव’ (सव्वा लाख ओव्या), ‘गीतार्थचंद्रिका’, ‘ग्रंथराज’, ‘प्रबोधोदय’ आणि ‘पदार्णव’ यांचा समावेश आहे. त्यांच्या रचना सुबोध, रसाळ आणि दृष्टांतांनी परिपूर्ण आहेत. ‘पंचीकरण’ हा पासोडीवरील ग्रंथ आजही उपलब्ध आहे.
ही पासोडी ४० फूट लांब आणि ४ फूट रुंद आहे, ज्यावर एकमुखी, षड्भुज दत्तमूर्तीच्या चित्रांसह ओव्या रचल्या आहेत. ईश, केन आणि कठ उपनिषदांवर त्यांनी संस्कृत टीका लिहिल्या, तसेच हिंदी, उर्दू, फार्सी, मल्याळम, तेलुगु आणि कन्नड भाषांत गीतरचना केल्या. त्यांनी ८६ राग आणि ११ ताल विकसित करून संगीतशैली समृद्ध केली.
त्यांचे मराठीविषयी प्रेम त्यांच्या एका रचनेतून दिसते:
“संस्कृत बोलणे सोडावे तरी ॥ प्राकृत वचने रचावे सारी ॥
ऐसे मूर्खांचे मुंडण करावे ॥ किती आता सहावे ते बरे ॥”
त्यांनी संस्कृत आणि मराठी यांचे तुलनात्मक कथानक रचून मराठीची समृद्धी दाखवली:
“संस्कृतात घट म्हणती एक ॥ पण त्याचे भेद किती ठेक ॥
हारा, डेरा, रांजण, मुढा ॥ पगडा, सुगड, तौली सुजाण खरा ॥
घडी, घागर, घडोली, आळंदी ॥ चिटकी, मोरवा, पातेली सारी ॥
प्रतिभाषेत हे वेगळे ॥ एका संस्कृतात कसे कळे ॥”
त्यांनी मातीच्या ११२ प्रकारांची नोंद केली. मराठवाडा विद्यापीठाचे पहिले मराठी विभागप्रमुख वा. ल. कुलकर्णी यांनी त्यांच्या साहित्याची ओळख करून दिली.
रचलेले ग्रंथ:
दासोपंतांनी ४८ ग्रंथ रचले, ज्यांची यादी खालीलप्रमाणे:
- अद्वैतश्रुतिसार (संस्कृत)
- अनुगीता
- अवधूतगीता
- अवधूतराज (५,००० ओव्या, २२ अध्याय)
- उपनिषद्‌भाष्य
- गीतार्णव (सव्वा लाख ओव्या, काही अध्याय उपलब्ध)
- गीतार्थचंद्रिका (५ ते १८ अध्याय उपलब्ध)
- गीतार्थबोध (संस्कृत, ४ अध्याय, ८,८८९ ओव्या)
- ग्रंथराज (८ प्रकरणे, १,२०९ ओव्या)
- ग्रंथसंग्रह (३१५ ओव्या)
- जाबालोपनिषदर्थप्रकाश (संस्कृत)
- दत्तमाहात्म्य (५४८ ओव्या)
- दत्तात्रेयमाहात्म्य (संस्कृत, ५२ अध्याय)
- दत्तात्रेयसहस्रनामभाष्य (संस्कृत)
- पदार्णव (३,०५० पदे उपलब्ध)
- पासोडी-पंचीकरण (१,६०० ओव्या, १३ विभाग)
- पुरुषसूक्तप्रकाश (संस्कृत)
- प्रणवव्याख्या (संस्कृत)
- प्रबोधोदय (ओवीबद्ध)
- बोधप्रक्रिया (संस्कृत)
- लळितांची पदे (४९)
- वाक्यवृत्ति (गद्य-पद्य)
- वेदान्तव्यवहारसंग्रह (तेलुगू, २,५८८ ओव्या)
- सिद्धराजसमागम (संस्कृत)
- स्थूलगीता