sant-chokhamela-charitra
संत चोखामेळा
संत चोखामेळा हे संत ज्ञानेश्वरांच्या प्रभावाखाली आलेले एक महान संत होते. त्यांचे गुरू संत नामदेव होते. त्या काळातील सामाजिक विषमतेमुळे चोखामेळा अनेक समस्यांना तोंड देत होते. ते शूद्र-अतिशूद्र, समाजातील उच्च-नीचतेच्या भेदभावात अडकले होते.
चोखामेळा हे एक गृहस्थ होते, जे आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह मोलमजुरी करून करत असत. परंतु, त्यांचा ह्रदय सदैव विठोबाच्या नामात लीन असायचं. त्यांना गावगाड्यातील अस्वस्थता, दारिद्र्य, आणि सामाजिक अन्यायामुळे दुःख होत होतं. असे असूनही, देवाची कृपा त्यांच्यावर झाली आणि त्यांना संतसंग लाभला. त्यांना मंदिरात प्रवेश मिळत नव्हता, परंतु विठोबाच्या रूपाचे दर्शन करण्याची तीव्र इच्छा होती, जी महाद्वारातूनच घडू शकली.
चंद्रभागा नदीच्या किनाऱ्याशी १३व्या शतकात संत ज्ञानेश्वरांमुळे आध्यात्मिक लोकशाहीचा जन्म झाला. संत चोखामेळा यांनी देखील ‘खटनट यावे, शुद्ध होऊनी जावे’ हे म्हणत, भक्तिमार्गाचा संदेश देताना आपल्या उपेक्षित समाजातील लोकांपर्यंत तो पोहोचवला. त्यांनी समाजातील तळागाळातील लोकांना आत्मविकासाची संधी देण्याचा प्रयत्न केला.
संत चोखामेळा यांच्या अभंगांचे श्रोतांना एक वेगळंच भावविश्व अनुभवायला मिळते. त्यांच्या रचनांमध्ये आंतरिक वेदना, उपेक्षा आणि संघर्ष यांच्या गडद छायाही दिसतात. त्यांची कविता “हीन मज म्हणती देवा, कैसी घडो तुमची सेवा” ही एक तीव्र प्रतिक्रिया आहे, जी देवाकडे त्यांच्या दुःखाचे कारण विचारते. त्यांच्या अभंगांमध्ये ते दुजाभावाचे प्रश्न विचारत, आपली वेदना व्यक्त करतात.
संत चोखामेळांचे सुमारे ३५० अभंग आज उपलब्ध आहेत. त्यांच्या या अभंगांचे लेखन ‘अभ्यंग अनंतभट्ट’ यांनी केले होते, असे काही संशोधक मानतात. संत चोखामेळा यांच्या अभंगांनी भक्तिमार्गावर अधिक जागरूकता निर्माण केली आणि त्यांचा संदेश आजही समाजाच्या हृदयात गारठलेला आहे.

संत चोखामेळा – आख्यायिका
संत चोखामेळा यांच्याबद्दल अनेक कथा आणि आख्यायिका प्रचलित आहेत. चोखामेळा मूळचे बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहुण गावचे होते. त्यांचा जन्म १२ व्या शतकाच्या आसपास झाला असावा. चोखामेळा पंढरपूरला शके १२०० साली आले आणि तिथेच विठोबाच्या भक्तीत झपाटले गेले. ते सर्वसमावेशक विठोबाचे नामस्मरण करत, भजन करत आणि भक्तिरंगात रंगले होते. पंढरपूर येथील मंगळवेढे नगरी त्या काळात भरभराटीला आलेली होती.
शके १२६० मध्ये मंगळवेढ्याच्या वेशीची भिंत कोसळली आणि त्याचे बांधकाम करण्यासाठी पंढरपूरच्या मजुरांची आवश्यकता होती. यासाठी पंढरपूर येथून एक दूत मंगळवेढ्यास आला आणि त्यासोबत चोखामेळा आणि त्यांचा कुटुंब मंगळवेढ्याच्या वेशीच्या बांधकामासाठी आले. चोखामेळा हे एक प्रपंचिक गृहस्थ होते. ते मोलमजुरी करत असताना, विठोबाच्या नामस्मरणात सतत मग्न असायचे. त्यांच्या कुटुंबातील प्रत्येक सदस्य हरिभक्तीत परायण होते आणि सर्वांचे श्रीविठोबावर अपार प्रेम होते.
चोखामेळा यांच्या पत्नी सोयराबाईच्या बाळंतपणाची एक प्रचलित कथा आहे, ज्यात विठोबाने नणंदेच्या रूपात उपस्थित राहून सोयराबाईचे बाळंतपण केले. संत चोखामेळांचा मुलगा, कर्ममेळा, देखील संत परंपरेत प्रसिद्ध आहे. सोयराबाई आणि कर्ममेळा यांच्याही सुंदर अभंग-रचनांचा संग्रह आहे. त्यांचे मेव्हणे, बंका महार आणि बहीण निर्मळा यांच्या काव्यकृती देखील अत्यंत उल्लेखनीय आहेत.
संत चोखामेळांचे भक्तिरंग अत्यंत गहिरे होते. ते आपले आपले जीवन “विठू पाटलाचा बलुतेदार” म्हणून मानत. त्यांना गावातील सामाजिक विषमतेमुळे, दारिद्र्य आणि दुःखामुळे अस्वस्थता जाणवायची. त्यांच्या कुटुंबाच्या सर्वच सदस्यांची जीवनशैली भक्तिपंथाशी निगडीत होती.
किल्ल्याच्या पूर्वेकडील वेशीचे बांधकाम चालू असताना, एकाएकी ती भिंत कोसळली आणि त्याखाली संत चोखामेळा आणि अनेक मजूर मरण पावले. ही घटना शके १२६० मध्ये, म्हणजेच इ.स. १३३८ मध्ये वैशाख वद्य पंचमीस घडली. नंतर, संत नामदेव मंगळवेढ्यास आले आणि त्या ठिकाणी, जिथे चोखामेळा रयांचे अस्थिव्हाग पिळले गेले होते, त्या अस्थीला ओळखून त्यांनी पंढरपूरच्या विठोबाच्या मंदिराजवळ समाधी बांधली, जी आज नामदेव पायरी म्हणून ओळखली जाते.