sant-bhanudas-charitra
संत भानुदास
संत भानुदास हे एकनाथांचे पिढीतील होते, तसेच त्यांच्याशी संबंधित एक महत्त्वाची घटना म्हणजे विजयनगरच्या कृष्णरायाने पंढरपूरच्या विठोबाची मूर्ती त्याच्या राजधानीत नेली होती, आणि संत भानुदासांनी ती मूर्ती परत पंढरपूरमध्ये आणली व पुन्हा प्रतिष्ठापित केली. ते दामाजींच्या समकालीन होते आणि त्यांच्या आयुष्याचा काळ साधारणपणे इ. स. १४४५ ते १५१३ पर्यंत होता. इ. स. १४६८ ते १४७५ या काळात दुर्गादेवीच्या दुष्काळाचा अनुभव त्यांनी घेतला होता. त्यांच्या काव्यात पंढरपूरच्या विठोबाशी असलेला आपला निस्सिम भक्तिभाव ते व्यक्त करत आहेत.
ज्ञानेश्वरांच्या काळानंतर महाराष्ट्रावर परकीय आक्रमणांची लाट आली होती. हे आक्रमण धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या अत्यंत हानिकारक होते. त्या वेळी, अनेक सूफी संप्रदाय दक्षिण भारतात प्रवेश करत होते आणि मुसलमान धर्माचा प्रचार करत होते. परिणामी, हिंदू धर्माच्या विविध स्थळांवर, देवळे आणि मठे उद्ध्वस्त झाले आणि त्याच्या जागी मशिदी, पीर आणि दर्गे उभे राहिले.
संत भानुदास हे अत्यंत साधे आणि निष्ठावान होते. त्यांच्या बालपणीच्या शिक्षणाच्या सोबतच त्यांनी सूर्यनारायणाची उपासना केली आणि त्याच्यापासून आत्मज्ञान मिळवले, असे सांगितले जाते. पुढे, त्यांनी आपल्या जीवनात कापडाच्या व्यवसायाची निवड केली आणि त्यात अत्यंत निष्ठा आणि सत्यनिष्ठा दर्शवली. त्यांच्या सत्यतेचे, निर्भयतेचे आणि सरळपणाचे सर्वत्र प्रशंसा केली जात होती.
विजयनगर साम्राज्याचे राजा कृष्णराय हे विठोबाची मूर्ती पंढरपूरहून विजयनगरला घेऊन गेले होते, आणि संत भानुदास यांनी ती मूर्ती परत पंढरपूरमध्ये आणली. कृष्णरायाचे राज्य इ. स. १५०९ ते १५३० दरम्यान होते, आणि त्यांच्या कारकीर्दीतच ही घटना घडली असावी. विजयनगरमध्ये या मूर्तीच्या प्रतिष्ठेचे एक भव्य मंदिर बांधण्यात आले, ज्याला विठोबाचे मंदिर म्हणून ओळखले जाते. या मंदिरातील शिलालेखांवरून हे निश्चित होते की विठोबाची मूर्ती येथे प्रतिष्ठित होती आणि तिची पूजा मोठ्या थाटाने केली जात होती.
संत भानुदास यांनी पंढरपूरात आणलेली मूर्ती ती कृष्णदेवरायाने प्रतिष्ठापित केलेली मूर्तीच होती की प्रतिकृती, याबद्दल संशोधकांच्या मते भिन्न मत आहेत. काही वर्षांपूर्वी, डॉ. एन. नारायणराव यांनी त्या मंदिराच्या परिसरात एक भग्न विठोबाची मूर्ती सापडल्याचा उल्लेख केला. ग. ह. खरे यांनी ती मूर्ती ही विजयनगरच्या विठोबाची मूर्तीच असल्याचे सांगितले, पण त्यांना याबद्दल निश्चितपणे सांगता येत नाही.
संत भानुदास यांच्या संदर्भात जो मिथक आहे, तो त्यांच्या काळातील परिस्थितीला सुसंगत आहे. त्यांच्या अभंगांचा आणि आख्यायिकांचा इतिहासाला महत्त्व आहे, कारण तीच घटनांवर आधारित पारंपरिक सत्यता आहे, ज्याचे महत्त्व त्याकाळच्या ऐतिहासिक परिस्थितीच्या कुतूहलासोबत आहे.