sant-bhagubai-charitra
संत भागूबाई
संत तुकाराम महाराज यांच्या निर्वाणाच्या वेळी त्यांची मुले लहान वयाची होती. त्यामुळे त्यांच्या अलौकिक व्यक्तिमत्त्वाचे आणि भक्तीचे संस्कार या मुलांवर पूर्णपणे उतरले नसावेत, असे वाटते. विशेषतः वडिलांच्या देहत्यागानंतर त्यांची मुले सुमारे पंचवीस वर्षे आजोळी राहिली. यामुळे त्यांना वडिलांची थोर कीर्ती ऐकण्यापलीकडे त्यांच्या जीवनाचा फारसा प्रत्यक्ष अनुभव घेता आला नसावा.
तरीही, त्यांनी काही प्रमाणात भक्तीचा वारसा जपला असावा, असे ‘तुकारामतात्या’ यांनी संपादित केलेल्या ‘श्री तुकोबारायांचे बंधू कान्होबा, मुलगी संत भागूबाई आणि शिष्य निळोबा यांच्या अभंगांची गाथा’ या संग्रहातून दिसून येते. या संग्रहात संत तुकाराम महाराजांची कन्या भागूबाई यांचे दोन अभंग समाविष्ट आहेत, जे त्यांच्या भक्तीच्या भावनांचे आणि स्त्रीसुलभ मनाचे सुंदर दर्शन घडवतात.
संत भागूबाई यांनी आपल्या अभंगांतून विठ्ठलाच्या भेटीची तीव्र ओढ व्यक्त केली आहे. त्यांची ही भक्ती वात्सल्य आणि मातृभावाने परिपूर्ण आहे, जी त्यांच्या स्त्रीमनाची खरी ओळख करून देते. एका अभंगात त्या विठ्ठलाला आळवताना म्हणतात:
“मी तर मोठी अपराधी आहे। मला तुझ्या कुशीत घे, हे बाबा।
मी अज्ञानी आणि लहान बाळासारखी आहे। मग मला तुझे प्रेम का नको द्यावे?
सर्व संतांना तू भेटतोस। पण मी एकटी परक्या देशात राहते।
भागू म्हणते, हे विठोबा, मला तुझ्या हृदयाशी जवळ घे।”
या अभंगात ‘तान्हुले’, ‘स्तनपान’, आणि ‘परदेशी’ (सासर) असे शब्द वापरून त्या आपल्या भावना व्यक्त करतात, जे त्यांच्या नाजूक आणि मायाळू मनाचे प्रतिबिंब आहेत. हे शब्द त्या काळातील स्त्रीच्या भावविश्वाला अधोरेखित करतात, जिथे ती विठ्ठलाला आपला आधार मानते आणि त्याच्याशी मातेसारखे नाते जोडते.
दुसऱ्या अभंगात संत भागूबाई संतसंगतीचे महत्त्व पारंपरिक पद्धतीने मांडतात. त्या म्हणतात:
“साधूंच्या सहवासात राहा। तुझी वाणी हरिनामात रंगेल।
भक्ती दृढ कर, इच्छा सोडून दे। साधूंच्या संगतीला जवळ कर।
या मायेचे जाळे म्हणजे मृगजळ आहे। त्यात अडकशील, पण मुक्ती मिळणार नाही।
दुर्गम डोहात बुडताना पाहा। विठ्ठलाचे नावच तुला तारेल।
कीर्तनाच्या रंगात अभंगी हो। भागू म्हणते, मी तुला नमस्कार करते।”
या अभंगातून त्या संतसंग आणि विठ्ठलनामाच्या सामर्थ्यावर प्रकाश टाकतात. त्या काळात अभंग हे पारमार्थिक जीवनाचे एक प्रभावी माध्यम होते. आपल्या भावना शब्दांतून व्यक्त केल्याशिवाय मनाला उभारी मिळत नाही, अशी तत्कालीन धारणा होती. संत भागूबाई यांचे हे दोन अभंग अशाच प्रेरणेतून जन्माला आले आहेत. त्यांच्या या रचनांमधून त्यांचे साधेपण, भक्तीची तळमळ आणि विठ्ठलावरील अपार प्रेम प्रकट होते.
संत तुकाराम महाराजांच्या या कन्येने आपल्या वडिलांचा भक्तीचा वारसा थोड्याफार प्रमाणात जपला, हे या अभंगांवरून स्पष्ट होते. त्यांचे हे अभंग त्यांच्या अंतर्मनातील भावनांचे आणि स्त्रीसुलभ संवेदनशीलतेचे सुंदर उदाहरण आहेत, जे आजही वाचकांना त्यांच्या भक्तीच्या गहराईची जाणीव करून देतात.