sant-bahinabai-charitra
संत बहिणाबाई
संत बहिणाबाई (जन्म: १६२८, शके १५५१; मृत्यू: २ ऑक्टोबर १७००) या संत तुकाराम यांच्या समकालीन एक मराठी स्त्री संत, कवयित्री आणि भक्तिसंप्रदायाच्या महान नेत्यांपैकी एक होत्या. त्यांचे स्थान संतांच्या पंढरीतील स्त्री संत मालिकेत अग्रेसर आहे, जिथे त्यांचे नाव मीराबाई, कान्होपात्रा, जनाबाई आणि इतर महिलांच्या संतांमध्ये घेतले जाते. बहिणाबाई या संत तुकारामांच्या शिष्यांमध्ये गणल्या जातात आणि त्यांचे जीवन भक्तिरसाने भरलेले होते.
बहिणाबाईंचा जन्म देवगाव या ठिकाणी झाला. त्यांची आई जानकी आणि वडील आऊजी कुलकर्णी होते. वयाच्या पाचव्या वर्षी त्यांचा विवाह रत्नाकर पाठक यांच्याशी झाला. घरातील साधे जीवन आणि कष्टांची परिस्थिती असूनही, बहिणाबाईंच्या मनात भक्तिराज पांडित्याची गोडी होती. त्या हरिपाठ, कीर्तन, पुराण श्रवण आणि साधुसंवर्धनात रमलेल्या होत्या. काही काळानंतर त्यांचा पारमार्थिक दृष्टिकोन अधिक दृढ होऊ लागला, त्यात संत तुकारामांच्या अभंगांचा मोठा प्रभाव होता.
बहिणाबाईंना संत तुकारामांच्या दर्शनाची प्रगतीला वाचा असली तरी त्यांचा प्रत्यक्ष भेटीचा योग आला नाही. त्यांना त्यांच्या गुरूचे आशीर्वाद स्वप्नात प्राप्त झाले. संत तुकारामांनी १५६९ मध्ये स्वप्नात त्यांना दर्शन दिले आणि त्या शिष्य म्हणून स्वीकारल्या. बहिणाबाईंच्या जीवनात गुरुबोधामुळे एक नवा मोड आला. त्या आपले जीवन तुकारामांच्या वचने आणि त्यांच्या अभंगांवर आधारित जपायला लागल्या.
संत बहिणाबाईंच्या अभंगांत, तुकारामांच्या शिक्षांवर आधारित अनेक गोड गोष्टी आणि जीवनाचे उच्चधर्म सांगणारे विचार आले आहेत. संत तुकाराम आणि त्यांच्या परंपरेची महती सांगणारे या संत कवयित्रीचे अभंग त्यांच्या भक्तिरस आणि श्रद्धेचे प्रतीक आहेत. संत बहिणाबाई यांच्या अभंगांमध्ये संत कृपेचा महिमा असतो, असे म्हणता येईल.
त्यांचे जीवन भक्तिरसाने भरलेले होते आणि त्यांची रचनात्मकता अत्यंत सुंदर आहे. त्यांच्या ७३२ अभंगांचा संग्रह आहे, आणि त्यात “ज्ञानदेवे रचिला पाया” आणि “तुका झालासे कळस” हे अत्यंत प्रसिद्ध अभंग आहेत. या अभंगात संत कृपेचा एक सुंदर चित्रण आहे आणि भक्तिपंथातील तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते.
संत बहिणाबाईंना त्यांच्या जीवनातील अनेक चमत्कारिक प्रसंगांचे अनुभव आले. त्यांचा एक प्रसंग, जो त्याच्या भक्तिरसाने पूर्ण असलेल्या जीवनाचे प्रतीक ठरतो, असा सांगितला जातो: एकादशीच्या वारीसाठी पंढरपूर जात असताना, त्यांना अचानक ताप आलं आणि थंडी वाजली. त्यात एक ठराविक घोंगडी ठेवून वारी संपवायचा आणि परत आल्यानंतर त्या घोंगडीला त्यांचा भक्तिरस असलेला अनुभव मिळाला, हे एक प्रकारे ईश्वराच्या कृपेमुळे झालं.
संत बहिणाबाईंच्या जीवनातील या सर्व गोष्टी सांगतात की त्यांनी प्रेम, भक्ती, त्याग आणि भजन यांच्यामध्ये एक आदर्श व्यक्तिमत्व निर्माण केले आहे. त्यांची कथा आजही आपल्याला उपदेश देणारी आहे.
संत कृपा झाली इमारत फळा आली |
ज्ञानदेवे रचिला पाया उभारिले देवालया |
नामा तयाचा किंकर तेणे विस्तरिले आवार |
जनी जनार्दन एकनाथ स्तंभ दिला भागवत |
तुका झालासे कळस भजन करा सावकाश |
बहिणा फडकती ध्वजा तेणे रूप केले ओजा ||