sankashti-chaturthi
|| सण – संकष्टी चतुर्थी ||
संकष्ट चतुर्थी हा प्रत्येक महिन्याच्या वद्य पक्षातील चतुर्थीला साजरा होणारा श्रीगणपतीच्या उपासनेचा विशेष सण आहे. या दिवशी भक्त गणपतीच्या भक्तीत मग्न होऊन आपली संकटे दूर करण्याची आणि मनोकामना पूर्ण होण्याची प्रार्थना करतात. या व्रताचे नाव ‘संकष्ट चतुर्थी’ असे आहे, कारण यामुळे भक्तांचे सर्व संकट (संकष्ट) दूर होतात, अशी श्रद्धा आहे. या व्रताची देवता ‘श्रीसंकष्टहर गणपती’ आहे, जी विघ्नहर्ता आणि सिद्धिदाता म्हणून पूजली जाते.
संकष्ट चतुर्थीच्या व्रताला श्रावण महिन्यातील चतुर्थीपासून सुरुवात करावी, आणि सलग २१ संकष्ट्या पूर्ण करून उद्यापन करावे, अशी प्रथा आहे. काही भक्त आपली इच्छा पूर्ण होईपर्यंत, तर काही आयुष्यभर हा उपवास नियमितपणे करतात, ज्यामुळे त्यांना गणपतीची कृपा आणि आध्यात्मिक शांती प्राप्त होते.
संकष्ट चतुर्थी व्रताची पद्धत
संकष्ट चतुर्थीचे व्रत अतिशय पवित्र आणि विधिपूर्वक पाळले जाते. या दिवशी सकाळी लवकर उठून भक्ताने काळ्या तिळांचे पाणी तयार करून त्याने स्नान करावे. हे स्नान शुद्धी आणि पवित्रतेचे प्रतीक आहे. यानंतर पूर्ण दिवस गणपतीच्या चिंतनात आणि भक्तीत व्यतीत करावा. भक्तांनी उपवास करावा; तथापि, आवश्यकता वाटल्यास उपवासाला परवानगी असलेले पदार्थ—जसे की फळे, दूध किंवा साबुदाण्याची खिचडी—खावेत. दिवसभर आपले दैनंदिन काम आणि व्यवसाय सुरू ठेवावेत, परंतु मनाने गणपतीच्या भक्तीत रमावे.
संध्याकाळी किंवा रात्री, चंद्रोदयाच्या वेळी, पुन्हा स्नान करून स्वच्छ कपडे परिधान करावेत. पूजेसाठी स्वच्छ पाट किंवा चौरंग घ्यावा, त्यावर तांदूळ किंवा गव्हाची छोटी रास बनवावी. या राशीवर पाण्याने भरलेला तांब्याचा किंवा मातीचा कलश ठेवावा, आणि त्याभोवती लाल रंगाची दोन वस्त्रे गुंडाळावीत. कलशावर ताम्हण ठेवून त्यात ‘श्रीसंकष्टहर गणपती’ची मूर्ती किंवा तसबीर स्थापित करावी. पूजा करणाऱ्याने लाल रंगाचे वस्त्र परिधान करावे, कारण लाल रंग गणपतीला प्रिय आहे. पूजेत वापरण्यासाठी गंध, अक्षता, फुले आणि वस्त्रे लाल रंगाचीच असावीत, ज्यामुळे पूजेचे शुभत्व वाढते.
पूजेचा विधी आणि मंत्र
गणपतीची पूजा षोडशोपचारांनी (सोळा प्रकारच्या उपचारांनी) करावी. प्रत्येक उपचार अर्पण करताना विशिष्ट मंत्रांचा जप करावा:
- गंध: लंबोदराय नमः
- अक्षता: कामरूपाय नमः
- पुष्प: सिद्धिप्रदाय नमः
- फळ: सर्वार्थसिद्धिदाय नमः
- वस्त्र: शिवप्रियाय नमः
- उपवस्त्र: गणाधिपाय नमः
- धूप: गजमुखाय नमः
- दीप: मूषकवाहनाय नमः
- नैवेद्य: विप्रनाथाय नमः
- दक्षिणा: धनदाय नमः
पूजा पूर्ण झाल्यावर खालील ध्यानमंत्राने श्रीसंकष्टहर गणपतीचे ध्यान करावे:
रक्तवर्णं रक्तवस्त्रं सितकुसुमगणैः पूजितं रक्तगंधैः,
सागरात रत्नदीपं सुरतरुविभवं रत्नसिंहासनस्थं।
हस्ते पाशांकुशौ च स्वदति सुविचितं चंद्रचूडं त्रिनेत्रं,
ध्यायेत् शांत्यर्थमीशं गणपतिममलं श्रीसमेतं प्रसन्नं।
यानंतर भक्ताने आपली संकटे दूर व्हावीत आणि मनोकामना पूर्ण व्हाव्यात यासाठी प्रार्थना करावी. “मम समस्त विघ्ननिवृत्त्यर्थं संकष्टहर गणपती प्रीत्यर्थं चतुर्थीव्रतांगत्वेन यथाशक्ती षोडशोपचार पूजां करिष्ये” असे म्हणावे. यानंतर ‘संकष्ट चतुर्थी महात्म्य’ वाचावे, आणि २१ मोदकांचा नैवेद्य अर्पण करावा. गणपतीची आरती करावी, आणि “अशुद्धं वा द्रव्यासहितं मया कृतं, तत् सर्वं पूर्णतां यातु विप्ररूप गणेश्वर” असे म्हणून साष्टांग नमस्कार करावा.
चंद्रदर्शन आणि उपवास सोडणे
पूजा पूर्ण झाल्यावर चंद्रोदयाच्या वेळी चंद्रदर्शन करावे. चंद्राला पाण्याचे अर्घ्य, गंध, अक्षता आणि फुले अर्पण करून “रोहिणीनाथाय नमः” म्हणून नमस्कार करावा. यानंतर उपवास सोडावा. जेवणात मोदक आणि गोड पदार्थांचा समावेश असावा, तर खारट किंवा आंबट पदार्थ टाळावेत. चंद्रोदयाची वेळ पंचांगात नमूद केलेली असते, त्यानुसार पूजा आणि चंद्रदर्शनाची तयारी करावी. जेवणानंतर उत्तरपूजा करून मूर्ती किंवा तसबीर उचलून ठेवावी. पूजेत वापरलेले धान्य घरात वापरावे, आणि कलशातील पाणी तुळशीला अर्पण करावे.
संकष्ट चतुर्थीची पौराणिक कथा
संकष्ट चतुर्थीशी एक रोचक पौराणिक कथा जोडली आहे. एकदा श्रीगणपती आपल्या मूषक वाहनावरून वेगाने जात असताना अचानक घसरले. हे पाहून चंद्रदेवाने त्यांची टर उडवली आणि हसू लागले. गणपतीला चंद्राचा हा उपहास सहन झाला नाही, आणि त्यांनी रागाने चंद्राला शाप दिला, “आजपासून कोणीही तुझे तोंड पाहणार नाही.
जो कोणी तुझे दर्शन घेईल, त्याच्यावर खोटा आरोप येईल.” चंद्राला आपली चूक कळली, आणि त्याने कठोर तपश्चर्या करून गणपतीला प्रसन्न केले. सर्व देवांनीही चंद्रासाठी विनंती केली. गणपतीने चंद्राला शापमुक्त केले, परंतु एक अट ठेवली की, भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी—म्हणजेच गणेश चतुर्थी—च्या दिवशी कोणीही चंद्राचे तोंड पाहणार नाही, आणि जर कोणी पाहिलेच, तर त्याच्यावर खोटा आळ येईल.
चंद्राने पुन्हा विनंती केली की, जर कोणी चुकून गणेश चतुर्थीला माझे दर्शन घेतले, तर त्याने काय करावे? तेव्हा गणपती म्हणाले, “अशा व्यक्तीने संकष्ट चतुर्थीचे व्रत करावे, म्हणजे त्याची खोट्या आरोपातून मुक्तता होईल.” एकदा भगवान श्रीकृष्णावर स्यमंतक मणी चोरीचा खोटा आरोप आला, कारण त्यांनी गणेश चतुर्थीला चंद्राचे दर्शन घेतले होते. त्यांनी संकष्ट चतुर्थीचे व्रत केले, आणि त्यांच्यावरील खोटा आळ दूर झाला. ही कथा संकष्ट चतुर्थीच्या महत्त्वाला अधोरेखित करते.
व्रताचे महत्त्व आणि विशेष संकष्ट्या
संकष्ट चतुर्थी हे व्रत साधे, सोपे आणि शीघ्र फलदायी आहे, जे लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वजण करू शकतात. हे व्रत भक्तांच्या जीवनातील विघ्ने दूर करते आणि मनोकामना पूर्ण करते, अशी श्रद्धा आहे. विशेषतः श्रावण महिन्यातील संकष्ट चतुर्थी आणि मंगळवारी येणारी ‘अंगारकी संकष्ट चतुर्थी’ अत्यंत फलदायी मानली जाते. प्रत्येकाने वर्षातून किमान या दोन संकष्ट्या अवश्य कराव्यात, ज्यामुळे गणपतीची विशेष कृपा प्राप्त होते.
