samarth-ramdas-swami-Charitra
समर्थ रामदास स्वामींचे जन्म श्रीक्षेत्र जांबसमर्थ या गावी (जालना जिल्हा) झाले होते. त्यांचा जन्म चैत्र शुद्ध नवमीच्या दिवशी झाला होता, त्याचा मतलब रामनवमीच्या शुभ मुहूर्तावर असताना. त्यांच्या कुटुंबात उच्च स्तरावर सूर्य उपासक होते. नारायण सात वर्षाचा होता तेव्हा त्यांच्या वडील सूर्याजीपंतांचा निधन झाला. कुटुंबातील आर्थिक स्थिती उत्तम होती, परंतु नारायण तो लहानपणापासून विरक्त होता. त्याचा स्वभाव अत्यंत विशेष होता. तो अत्यंत बुद्धिमान आणि निश्चयी होता.
त्याला वापर करताना धैर्य असतो हे प्रत्येकाला कळते. त्याचा काम केवळ उच्च दक्षतेसह येतो होता. त्याला लहानपणीचे साहस दिसते होते. झाडांवर उडाया मारणे, पुरात पोहणे, घोड्यावर रपेट करणे – हे सर्व त्याला लागणारच होते. त्याच्या सात मित्रांचा समूह होता. एका मित्राचा सुताराचा मुलगा होता, तोच दुसरा गवंड्याचा. अशा प्रकारे, त्याच्या मित्रांशी बालपणीच्या काळात व्यापाराच्या अद्वितीय ज्ञानाची साझा करीत होता. त्याला केवळ निरीक्षणाच्या माध्यमातून अनेक अनुभवे मिळाली होती.
बालपण–
एका दिवशी, एक सरकारी अधिकाऱ्याने सूर्याजीपंतांचे घर तपासणीसाठी येत असल्याने त्यांच्या घरी अधिकृत आत्मा तयार असताना सूर्याजीपंत उत्तम सज्ज होते. त्यांना ग्रामाधिपती स्थानाची मान्यता होती. परंतु, त्यांच्या घरी आराम आणि वातावरण साध्या असल्यामुळे अधिकाऱ्याने आवश्यक आहे हे ठरवून सर्व काम सूर्याजीपंतांनी खाली बसून केले. सूर्याजीपंतांच्या प्रयत्नांनी काम उत्तमपणे सापडले. पण जाताना अधिकाऱ्याने एका शेरा यांनी त्यांचा स्वाभिमान चोटीला टाकला – “एवढे मोठे अधिकाऱ्या, परंतु त्यांच्या घरी बसायला साध्या आणखीच बैठक नाही?” ह्या कडेने नारायणाचा स्वाभिमान दुखावला. त्याने आपल्या ७-८ मित्रांना गोळा केला.
लाकळी फळे, दगड, विटा, माती या सर्व साहित्यांचा वापर करून ते रात्रीच्या काळीज प्रवासात सहाय्यकांच्या सहाय्याने उंच बैठक सज्ज केली. तरीही, अधिकाऱ्याने पुन्हा घरी बोलावून बैठक दर्शविली. त्याच्याकडून नारायणाच्या तोंडावर आत्मानं कौतुक केले. नारायणाच्या बाळपणाचा एक घटक विश्वासू आहे. एकदा त्यांना लपून बसल्यावर, काही केल्या सापडेना. आखेरीस, एका फडताळात सांपडल्यावर, “काय करायचं हे?” असे विचारल्यावर “आई, चिंता करू नका, विश्वाची देखभाल करा” असे उत्तर त्याने दिले.
तपश्चर्या आणि साधना
अगदी लांब अशी तपश्चर्या करून, रामदासांनी रामाचे दर्शन घेतले. अशी उंच तपश्चर्या केली, कि त्याच्याकडून नाशिकला आलेले समर्थ रामदास त्याच्या १२ वर्षी तपश्चर्या करीत होते. त्या वयाच्या विद्यार्थी दशेत ह्या वर्षात समर्थांनी स्वतंत्रपणे आणि स्वयंप्रेरणेने विद्यार्थ्यांचा विकास करण्याचे आदर्श प्रस्थापित केले.
त्यांनी त्याच्या तपःसाधनासाठी नंदिनी नदीच्या काठावरील उंच टेकाडावरील घळ किंवा गुहा येथे स्थान निवडले. या एकांतात त्या राहायला शक्यतो. त्याच्या तपःसाधनेत ते रोज १२०० सूर्यनमस्कार घेत होते. सूर्योदयापासून माध्याह्नापर्यंत त्या नदीच्या पाण्यात उभे राहून गायत्री मंत्राचे पुरश्चरण केले. त्याच्या तपःसाधनेच्या काळावधीत दोन तास गायत्री मंत्राचा जप करत होते, तर चार तास श्री राम जय राम जय जय राम या त्रयोदशाक्षरी राम मंत्राचा जप करत होते.
सहा तास नामस्मरण करण्याने रामदासांनी अनंत कोटीचे रामनाम स्मरण केले. ह्या अद्वितीय क्रियेने त्यांनी आपल्या अवताराच्या कामाला प्रारंभ केले. साक्षात्कारात त्यांनी प्रभु श्रीरामाला सद्गुरू मानले. दिवसभर ते केवळ पाच घरी भिक्षा मागत होते आणि श्रीरामाला ते नैवेद्य सादर करत होते. त्यातील काही भाग पशुपक्ष्यांना ठेवून उरलेला भाग त्यांनी ग्रहण केला. दुपारी दोन तास मंदिरात श्रवण साधना केली जात होती आणि नंतर दोन तास ग्रंथांचा अभ्यास केला जात होता.
त्यांच्या या साधकावस्थेत त्यांनी श्रीरामाची प्रार्थना ‘करुणाष्टक’ म्हणजे आदर्शता केली. व्यायाम, उपासना आणि अध्ययन हे तीन गोष्टी समर्थांच्या जीवनात महत्त्वाचे ठरविले. त्यांच्या जीवनातील ही १२ वर्षे अत्यंत कठीण उपासनेत गुजली होती. या १२ वर्षांच्या तीव्र तपश्चर्येनंतर त्यांना आत्मसाक्षात्कार होता. त्या काळी समर्थांचे वय २४ वर्षांचे होते. समर्थांनी नाशिक येथे हनुमंताची मूर्ती स्थापन केली. ही मूर्ती सोन्याची की शेणाची होती. टाकळीजवळच्या रानात दोन गुरांना दोन गुरांची पोर येत होती. … एका म्हणाल्यावर, ‘हनुमंताची मूर्ती सोन्याची आहे.’ आणि दुसरा म्हणाला, ‘मूर्ती शेणाची आहे’. एकमेकांना मूडा लागण्याची आवड झाली होती, आणि त्यामुळे एकमेकांना त्यांच्या मतांचे बदलाव करायचे ठरविले नाहीत.
अखेर प्रकरण पैज लागण्यापर्यंत गेले. दोघांनी मंदिरात जाऊन मूर्ती पहायची; ज्याचे म्हणणे खोटे असेल त्याने आपल्या गायी दुसऱ्याला देऊन टाकायच्या, असे ठरले. दोघेही जण मंदिरात आले. मूर्ती सोन्याची आहे असे म्हणणाऱ्याने लाकडाच्या एका तुकड्याने हनुमंताची शेपटी थोडी खरवडली तेव्हा ती सोन्यासारखी चमकू लागली. आता आपल्या सर्व गायी देऊन टाकाव्या लागणार म्हणून दुसरा मुलगा रडू लागला. त्याच्या रडण्याचा आवाज ऐकून समर्थ मंदिरात आले. समर्थ त्या दोघांना म्हणाले – ‘ तुम्ही दोघे बरोबर आहात. मूर्ती गायीच्या शेणाची आहे आणि शास्त्र सांगते, गायीच्या शेणात लक्ष्मीचा वास आहे. गायीच्या शेणखतामुळे शेतात सोन्यासारखे पीक येते. त्या दृष्टीने विचार केल्यास मूर्ती सोन्याची देखील आहे’. जो मुलगा रडत होता त्याचा चेहरा फुलला. दोघे जण आनंदाने आपापल्या गायी घेऊन घरी गेले. समर्थांनी अशा प्रकारे छान मध्यस्थी केली.
जीवन –
बारा वर्षांच्या अनुभवानंतर रामदासस्वामी महाराष्ट्रात फिरले. भारतात यात्रा करताना समर्थ पैठणीसाठी आले. पैठणीत स्थानिक आणि अगदी महत्त्वाचे एकनाथांच्या वाड्यात उतरले. नाथ आणि त्यांच्या भाविनींनी देह ठेवला होता. नाथांच्या भाविनीने समर्थाची मावशी होती. पण समर्थाने कोणाला ओळखले नाही. एक साधू म्हणून ते त्या घरात ठेवले. परंतु तिथे त्यांना जाताना सर्व काही समजले. लग्नमंडपातून निघाल्यानंतर २४ वर्षे त्यांचा कोणताही संपर्क नव्हता. त्यांच्या वहिनीला दोन मुले झाल्याचे व आई राणूबाई अंध झाल्याचेही त्यांना तेथे कळले. समर्थ वैराग्यशाली असले तरी तुसडे नव्हते.
त्यांच्या धाडसमोर जाण्याचं विचार करून समर्थ जांबला जाऊन आईला भेटावे, असे येऊन गेले. समर्थ जांबला पोहोचले, पण तेथेही त्यांनी कोणाला ओळख दिली नाही. नाट्यमय पद्धतीने आपल्या घराच्या अंगणात उभे राहून त्यांनी भिक्षा मागितली. त्यांची वहिनी भिक्षा घेऊन दारात उभी राहिली. तिची राम आणि शाम ही दोन्ही मुले भिक्षा मागणाऱ्याया गोसाव्याकडे पाहत होती. त्यांना ठाऊक नव्हते की हे आपले काका आहेत. २४ वर्षात दाढी, जटा वाढविल्याने आणि व्यायामाद्वारे शरीर बलदंड झाल्याने पार्वतीबाईदेखील दीराला ओळखू शकल्या नाहीत. अखेर समर्थांनी आपले खरे रूप प्रकट केले. नारायण आल्याने राणूबाईंना खूप आनंद झाला. २४ वर्षांच्या साधनेने समर्थांना काही शक्ती प्राप्त झाल्या होत्या. त्याद्वारे त्यांनी रामचंद्रांना प्रार्थना करून मातेच्या डोळ्याला स्पर्श करताच राणूबाईंना दिसू लागले, असे म्हणतात.
त्यांनी ध्यासात नेण्यापूर्वी समर्थांनी आपल्या मनात एक संदेश आणला – ‘नारायण, कोणती भूत वशात ठेवली बाबा?’ तेथील समर्थाने एक अभंग संग्रहित करून त्यांच्या आईला संपूर्ण रामायण ऐकवले. समर्थ चार महिने जांबवर ठेवून त्यांनी आईला ‘कपिल गीता’ हा आध्यात्मिक ग्रंथ शिकवला. त्यांच्या आईला साहित्याचे दृष्टीकोन वाढविले.
कराडजवळ शाहपूर नावाच्या एका लहान गावात बाजीपंत कुलकर्णी आणि सतीबाई कुलकर्णी हे दंपती राहत होते. सतीबाईची मनात एक अद्भुत कल्पना होती, रामनाम हे अंतकाळीच घेतले जाणे. सुखी संसारात अथवा उत्तम घरात माणसांनी रामनाम घेणे नये. एकदा समर्थ त्यांच्या दारात भिक्षेसाठी आले. भिक्षा मागताना समर्थाने रामनामाचा उच्चार केला. त्यामुळे सतीबाई समर्थावर कडाडली आणि म्हणाली – ‘बाबा, घरात रामाचे नाव घेऊ नको. समर्थ नम्र शब्दात म्हणाले – ‘आई, रामाच्या नावाने घराची शोभा वाढते’. सतीबाईने समर्थाचे उपदेश स्वीकारले नाहीत. त्यांनी समर्थाला भिक्षा मिळणार नाही म्हणून सांगितले.
दुसऱ्या दिवशी, समर्थ पुन्हा भिक्षेला आले. ह्या वेळी, समर्थांनी रामनाम घेताना एक धीड दिली. आठ दिवस या प्रकारे सारणारे घडविण्यात आले.
नवव्या दिवशी, सतीबाई उदास चेहऱ्याने बाहेर आल्या. त्यांचे पती, बाजीपंत, यांचा कोणताही अपराध नसताना त्यांना यवन अधिकाऱ्याने पकडून नेले होते. समर्थांना म्हणाले – ‘तुमच्या रामनामामुळे ही अशुभ घटना घडली.’ समर्थ अत्यंत आत्मविश्वासाने म्हणाले – ‘आजपासून ११ दिवसांच्या आत तुमचे पती परत येतील’. पती परत आल्यावर रामनाम घेण्याचे आश्वासन सतीबाईनी समर्थांना दिले. यवनांची चाकरी करणारे अनेक हिंदू अधिकारी समर्थांचे शिष्य होते. समर्थांनी त्यांच्याकडून बाजीपंतांची सुटका करविली.
जीवनकार्य
समर्थांच्या शिष्य मंडळीत सर्व प्रकारचे विद्यार्थी होते. समर्थांचे एक विशेषत्व होते – समोरच्या मनुष्यासाठी ज्या स्तरावर तो असेल, त्या स्तरावर जाऊन त्याला समजवून सांगितले. समर्थांची उपदेशाची भाषा अत्यंत सरळ होती. एका वेळी, धोंडीबा नावाच्या एक शिष्याने समर्थांना विचारले – ‘महाराज, माझ्या मनाची उन्माद अवस्था कशी होईल? समर्थांनी त्याला त्याच्या भाषेत उत्तर दिले – ‘मनाचे ऐकू नका, तुमच्या हवे तसे होईल.’ ‘धोंडिबा’ने ते ऐकले आणि समर्थांचा निरोप घेऊन तो घरी निघाला. ‘आता आपल्याला घरी जायला हवं’ असे त्याच्या मनात आले पण समर्थांनी त्याला सांगितले की ‘मनाचे ऐकू नका, म्हणजे तुम्ही घरी निघायचं नाही.’
आपल्याला वाटतं, रानात जावं. पण मनाचे ऐकायचं नसल्यामुळे रानातही जाण्यास मनाला विघ्न होते. धोंडीबाच्या लक्षात आलं की, मनामध्ये एकमेकाविरोधी विचार आहेत. अशा संदर्भात, काय करावं? एका वेळी घरी जावं, एका वेळी घरी जायचं नाही. मग मनाचे ऐकायचं नाही, असं काय? धोंडीबाच्या लक्षात आलं की, मनाला नित्यस्थित विचार येत राहतात. ते ऐकायचं नसल्यामुळे, धोंडिबाने ‘श्रीराम जयराम जय जय राम’ हा जप सुरू केला आणि मनाला त्या जपाचे सारखे सुद्धा ऐकत राहिले. त्यामुळे मनाला विचार येण्यास कठीणी होतं. त्याच्या मनाची उन्माद अवस्था झाल्यानंतर त्याच्याच वर्षात उपदेशाची सोपी भाषा आणि अत्यंत श्रद्धेने धोंडिबाच्या कानात उणे लागले, आणि त्याचं चंद्रमस्त स्वरूप उभारलं. (मनाची उन्माद अवस्था म्हणजे परमेश्वराच्या चरणात लागणं!) आध्यात्मिक श्रद्धा असल्यास काम लागतं.
आत्मसाक्षात्कार होण्यानंतर प्रथमत: साधारण माणसांनीही आध्यात्मिक मार्ग अवलंबून घेण्याची इच्छा रामदासस्वामीला स्वतःच्या मनात उद्भावली. पण पुढील १२ वर्षांत त्यांनी जे दृश्य पाहिले, जे भयंकर विद्रूप अनुभवले, त्यांनी आपल्या आत्मकथेत एक विशेष परिवर्तन साकारला. त्या काळी भारतातील जनतेची अत्यंत हालचालाची, दीन-दरिद्र आणि अवमानित अवस्था उमटलेली होती. यामध्ये सत्तेच्या अधिकारात अमानवी शासनाची खेळी चालू होती. लोकांची संपत्ती, कुटुंब, स्त्री-मुले, आयुष्य, धर्म, संस्कृती, काहीही सुरक्षित नव्हतं. जनतेची ही हृदयद्रावक अवस्था पाहून समर्थांना अत्यंत चिंतित व अधिक चिंताग्रस्त होण्याचे दृश्य मिळाले.
सर्व व्यक्ती आणि समाज नि:सत्त्व व अशक्त असल्यामुळे परमार्थाचा संदेश नुकसानदायक ठरू शकतो. समाजाला प्रथम एकत्रित व शक्तिशाली बनवण्याची आवश्यकता आहे, समाजातील स्वातंत्र्य नुकसानात पडलेली आत्मविश्वास पुन्हा जागृत करण्याची आवश्यकता आहे, अशा प्रकारे त्यांनी निश्चित केले.
शिवाजी महाराजांनी रामदास स्वामींना दिलेली सनद–
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी समर्थ रामदास स्वामींना स्वतःचे गुरू मानले होते. सन १६७८ मध्ये, शेवटच्या सप्टेंबर महिन्यात, समर्थ रामदास स्वामींना एक विस्तृत सनद लिहून काही गावे इनाम म्हणून दिले होते. या विषयावरचे संदेश धुळ्याच्या शंकरराव देवांनी सन १९०६ मध्ये प्रकाशित केलेल्या ‘समर्थांची दोन जुनी चरित्रे’ या पुस्तकात दिले होते; पण त्या पत्राची मूळ प्रत मिळत नसल्याने त्यांना नक्कल सापडली होती.
नंतर, इतिहासाचार्यांनीही या पत्राच्या काही नकला सापडल्या. पुण्यातील पुराभिलेखागारात, इनाम कमिशनच्या दफ्तरातही, इनाम संदेत अनेक नकला मिळतात; पण ह्या सर्वांत नकलांवर याचा मूळ पत्र न आल्यामुळे तो अनेक वर्षे कोणाच्याही पाहण्यात आलेला नव्हता. अखेरीस, मे २०१७ मध्ये, लंडनच्या ‘ब्रिटिश लायब्ररी’त या मूळ पत्राची फोटोझिंकोग्राफ तंत्रज्ञानाने बनविलेली एक प्रत इतिहास अभ्यासक संकेत कुलकर्णी यांना मिळली असून, महाराष्ट्रात आजही सापडलेल्या नकलांवर जे शेरे आहेत, त्याच्याबरोबर ही प्रत असल्याचे सिद्ध झाले आहे. त्या सनदावर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या ‘मर्यादेयं विराजते’ अशी अक्षरे आहेत. पत्राच्या मुख्य बाजूवरचे अक्षर आवजी चिटणिसांच्या हस्ताक्षराशी मिळतात.
साहित्य व काव्यनिर्मिती–
समर्थ रामदास निसर्गप्रेमी होते. त्यांनी आपल्या निवासाच्या ज्या जागा निवडल्या त्या सर्व निसर्गरम्य जागा होत्या. आजही चाफळ, शिवथरघळ, सज्जनगड आणि समर्थांच्या वेगवेगळ्या घळी पाहण्यासाठी तरुण गिर्यारोहक गर्दी करतात. काही साहसी तरुण मुले मुद्दाम पावसाळ्यात मोहीम म्हणून समर्थांची तीर्थक्षेत्रे पाहतात. समर्थांना अंगापूरच्या डोहात दोन मूर्ती सापडल्या; एक श्रीरामचंद्रांची आणि दुसरी तुळजाभवानीची. त्यांतील श्रीरामाची मूर्ती त्यांनी चाफळला स्थापन केली. श्री तुळजा भवानीची मूर्ती स्थापन करण्यासाठी ते सज्जनगडावर आले. सज्जनगडावरील प्रसिद्ध अंग्लाई देवीचे मंदिर आजही याची साक्ष देत आहे.
सज्जनगडाच्या पायथ्यालासमर्थांना एक बाग तयार करायची होती. या बागेत कोणकोणती झाडे लावावयाची आणि ती कशी लावावीत या संबंधीचे समर्थांचे स्वतंत्र प्रकरण आहे. यावरून त्यांचा वनस्पतीशास्त्राचा किती अभ्यास होता याची कल्पना येते. बाग प्रकरण म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या कवितेत समर्थांनी सुमारे ३५० वनस्पतींची नवे दिली आहेत. आश्चर्य म्हणजे यादी देताना पालेभाज्या, फळभाज्या, फळ, फूल, औषधी वनस्पती यांची व्यवस्थित वर्गवारी आहे.
समर्थ शिवथरघळीत दोन वर्षे बसून समर्थ शिवथरघळीत आले. तिथे त्यांनी समर्थ संप्रदायाचा प्रमुख ग्रंथ, श्रीमद दासबोध हा लिहिला. या ग्रंथात समर्थांनी प्रपंच, राजकारण, संघटन, व्यवस्थापन, व्यवहारचातुर्य, व्यक्तिमत्त्व विकास, सभ्यता आणि शिष्टाचार या सर्व विषयांचा मंत्रमुग्ध अभ्यास केला. दासबोधातील मूर्खलक्षणे वाचताना अनेकांना वाटते की, समर्थांनी आपला स्वभाव कसा अचूकपणे ओळखला? जगातील विविध भाषांमध्ये दासबोधाचा अनुवाद उपलब्ध आहे.
श्री लवथवेश्वराचे पूजन–
समाजातील अगदी विविध विचारांच्या उत्तरात, समर्थांनी अतिशय विपुल वाङ्‌मय सृष्टी केली. रोखठोक विचार, साधी सरळ भाषा आणि स्पष्ट निर्भीड मांडणी ही त्यांची वैशिष्ट्ये आहेत. त्यांच्या कार्यात, ‘दासबोध’, ‘मनाचे श्लोक’, ‘करुणाष्टके’, ‘भीमरूपी स्तोत्र’, ‘अनेक आरत्या’ यासाठी उदाहरणार्थ, ‘सुखकर्ता दुखहर्ता वार्ता विघ्नाची’ ही गणपतीची आरती, ‘लवथवती विक्राळा ब्रम्हांडी माळा’ ही शंकराची आरती, काही पदे इत्यादी त्यांच्या लेखनकृती अत्यंत प्रसिद्ध आहेत. समर्थ रामदास स्वामीच्या आरत्यांनी घरांघरांत स्थान मिळवले आहेत, जसे की ‘युगे अठ्ठावीस विटेवरी उभा’ ही संत नामदेवांनी लिहिलेली आरती प्रसिद्ध आहे.
नामदेवांच्या काळात देवांच्या आरत्या मंदिरात म्हटल्या जात होत्या. मोगलांच्या आक्रमणामुळे देवांचे उत्सव बंद पडले, अनेक मंदिरे उद्ध्वस्त झाली. त्यामुळे आरती वाङ्मयाच्या जनमानसातून गमावली. समर्थांनी या वाङ्मयाचे पुनरुत्थान केले. आपल्या विविध आरत्यांमध्ये, अनेक समर्थ रामदासांनी लिहिल्या आहेत. मोरगावला गणपतीच्या दर्शनाला गेले असताना तेथील पुजारीला आरती येत नाही हे पाहून त्यांनी ‘सुखकर्ता दुखहर्ता वार्ता विघ्नाची’ ही गणपतीची आरती केली. तुळजापूरची भवानी माता ही तर समर्थांची कुलस्वामिनी. तिचे दर्शन घेतांना समर्थांना ‘दुर्गे दुर्घट भारी तुजविण संसारी’ ही आरती स्फुरली. ‘सत्राणे उड्डाणे हुंकार वदनी’ ही मारुतीची आरती म्हणताना तर अंगात वीरश्रीचा संचार होतो.
समर्थांनी शंकराची आरती लिहिली, त्याची कथा मोठी गमतीशीर आहे. तीर्थयात्रा करताना समर्थ जेजुरीला आले. तिथे खंडेरायाचे दर्शन घेऊन ते लवथेश्वराला आले. जो कोणी मंदिरात झोपतो तो रात्रीच मरण पावतो, अशी या मंदिराची ख्याती होती. हे कळल्यावर समर्थांनी मुद्दाम मंदिरातच झोपायचे ठरवले. ग्रामस्थांनी त्यांचे मन वळविण्याचा प्रयत्न केला पण समर्थ तसे जिद्दी होते. सकाळी ग्रामस्थांनी मंदिरात भीत भीतच प्रवेश केला. पाहतात तर काय! समर्थ भगवान लवथेश्वराची पूजा करीत होते. त्याच वेळी ‘लवथवती विक्राळा ब्रम्हांडी माळा’ या प्रसिद्ध आरतीची निर्मिती झाली. समर्थांनी खंडेराया, दत्तात्रय, विठ्ठल, श्रीकृष्ण, दशावतार अशा विविध देवांच्या आरत्या केल्या आहेत.
रामदासस्वामींनी श्रीमत् ग्रंथराज ‘दासबोध’ या पारमार्थिक ग्रंथाची रचना (महाडजवळील) शिवथरघळ येथे केली. दासबोधाशिवाय रामायणांतील किष्किंधा, सुंदर व युद्ध ही कांडे, कित्येक अभंग, आरत्या, भूपाळ्या, पदे, स्तोत्रे, राज-धर्म, क्षात्र-धर्म, शिवाजीमहाराज, संभाजीमहाराज यांस पत्रे, आपल्या शिष्यांना मार्गदर्शन, मठ आणि त्यांतील उत्सव यांसंबंधी मार्गदर्शन, आत्माराम, अन्वय-व्यतिरेक, वैराग्य-शतक, ज्ञान-शतक, उपदेश-शतक, षड्‌रिपु-विवेक इत्यादी विषयांवरील विपुल लेखन समर्थांनी केले आहे.
समर्थांची शिकवण कशी व्यावहारिक शहाणपणाची, सावधानतेची, आत्मविश्वास उत्पन्न करणारी, रोखठोक आणि राजकारणी स्वरूपाचीही होती. एका दृष्टीने समर्थांच्या शिकवणुकीचे सार केवळ काही शव्दांत सांगता येते – कर्म, उपासना, ज्ञान, विवेक, भक्ती, प्रयत्न व सावधानता. समर्थांनी राष्ट्रउभारणीसाठी जसे बहुमोल मार्गदर्शन केले तसेच लोकशिक्षण, प्रपंच, परमार्थ, विवेक या गोष्टींवरही भर दिला; कारण यातूनच राष्ट्र उभे राहते, स्वराज्य स्थापन होते. लोकांनी साक्षर व्हावे यासाठी त्यांनी लिहिण्याची, वाचण्याची मोहीम काढली.
आपल्या वचनांत ते म्हणतात- ‘दिसा माजी काही तरी ते लिहावे, प्रसंगी अखंडीत वाचीत जावे’ त्याचबरोबर त्यांनी असेही सांगितले – जे जे आपणासि ठावे। ते ते इतरांसि शिकवावे। शहाणे करून सोडावे सकळ जन।।
प्रपंच सोडून जर परमार्थ केला, तर केवळ आत्मोन्नती होईल परंतु प्रपंच करून परमार्थ केला, तर राष्ट्रोन्नती होईल म्हणून ते म्हणतात की – प्रपंची जे सावधान। तोचि परमार्थ करील जाण। प्रपंची जो अप्रमाण। तो परमार्थी खोटा।।
गाणे कसे असावे हे सांगताना समर्थ लिहितात, बाळके श्वापदे पक्षी। लोभती वेधती मनी। चित्त निश्चिंत होतही। धन्य ते गायनी कळा।। मराठी (प्राकृत) भाषेचा अभिमानही समर्थ व्यक्त करतात. समर्थ लिहितात,
‘येक म्हणजी मर्‍हाठी काय। हे तो भल्यासी ऐको नये। ती मूर्ख नेणती सोय। अर्थान्वयाची।।
लोहाची मांदूस केली। नाना रत्‍ने साठविली। ती अभाग्याने त्यागिली। लोखंड म्हणोनी। तैसी भाषा प्राकृत।।’
शिष्यमंडळ–
समर्थांना शिष्याकडून कठोर साधनेची आणि अभ्यासाची अपेक्षा होती. समर्थांनी त्या काळी ११०० मठ स्थापन केले आणि सुमारे १४०० तरुण मुलांना समर्थ संप्रदायाची दीक्षा दिली. त्यांचे काही शिष्य गृहस्थाश्रमी होते, तर काही शिष्य ब्रम्हचारी होते. कल्याणस्वामी रामदासांचे पट्टशिष्य होते. ज्या वेळी एखाद्या शिष्याची महंतपदी नियुक्ती होत असे त्या वेळी त्या शिष्याची कसून परीक्षा घेतली जाई. समर्थांना शिष्याकडून कठोर साधनेची आणि अभ्यासाची अपेक्षा असे. दासबोधाचे नुसते पारायण करून भागत नव्हते, दासबोध समजावून घेण्यावर समर्थांचा भर होता. अनेक महंतांचा दासबोध कंठस्थ होता.
शिष्याची परीक्षा घेण्याची समर्थांची पद्धत मोठी विलक्षण होती. त्यावेळी ग्रंथ छापले जात नसत. हाताने लिहून ग्रंथांचा नकला केल्या जात. छापील नसल्यामुळे ग्रंथ बांधलेले नसत. पानांवर पृष्ठांक देखील नसायचे. अशा वेळी समर्थ त्या शिष्याकडून त्याने लिहिलेली दासबोधाची पोथी मागवून घेत. पत्त्याप्रमाणे पिसून पोथीची सर्व पाने विस्कळीत करत आणि मग शिष्याला सगळा दासबोध पुन्हा व्यवस्थित लावून ठेवायला सांगत. ज्या शिष्यांचा दासबोध कंठस्थ नसे त्यांना पोथी जुळवायला फार वेळ लागे.
अशा शिष्याला महंत म्हणून किंवा मठपती पदी नियुक्त केले जात नसे. ज्याला पोथी लावायला विलंब झाला त्यांची निर्भत्सना करताना समर्थ म्हणत,” याने दासबोध वाचला नाही केवळ गंधफुले वाहून पूजला.”त्या वेळी समर्थांचे शिष्यांना सांगणे होते की, जो कोणी दासबोध ग्रंथाचे वाचन करील, तो ग्रंथ नीट समजावून घेईल आणि त्यानुसार आचरण करेल, अशा माणसाला मोक्ष मिळेल. त्यासाठी वेगळा गुरू करण्याची गरज नाही. ग्रंथ हेच गुरू होतात.
