sadguru-machindranath-maharaj-charitra
|| सद्गुरू मछिंद्रनाथ महाराज चरित्र ||
|| ॐ गुरूजी, सत नमो आदेश ||
श्रीमद्भागवतात सांगितल्याप्रमाणे, श्री वृषभदेवांच्या शंभर पुत्रांपैकी नऊ पुत्रांनी “नऊ नारायण” म्हणून प्रसिद्धी मिळवली. या नऊ नारायणांनी जगाच्या कल्याणासाठी अवतार धारण केले. त्यापैकी कवी नारायणाचा प्रथम अवतार म्हणजे श्री मत्स्येंद्रनाथ ऊर्फ मच्छिंद्रनाथ. मालू कवीने रचलेल्या “श्री नवनाथ कथासार” या दृष्टांतात्मक ग्रंथात सविस्तर वर्णन आहे की, कवी नारायणाने मासोळीच्या पोटी जन्म घेऊन “मत्स्येंद्र” हे नाव धारण केले.
नाथ संप्रदायाचे आद्य गुरू म्हणून मच्छिंद्रनाथांना मानले जाते. कौल मत आणि हठयोग यांचे स्पष्टीकरण करणारा “कौलज्ञाननिर्णय” हा संस्कृत ग्रंथ त्यांनी लिहिल्याचे विद्वानांचे मत आहे. सिद्ध परंपरेत त्यांचे स्थान अत्यंत पूजनीय आहे. मध्ययुगातील भक्ती चळवळीत नाथ संप्रदायाने महत्त्वाची भूमिका बजावली, आणि या संप्रदायाचे संस्थापक म्हणून मच्छिंद्रनाथ ओळखले जातात.
जगात सर्वप्रथम श्री शंकराकडून योगविद्या प्राप्त करून ती संपूर्ण विश्वाला शिकवणारे महायोगी म्हणजे मच्छिंद्रनाथ. त्यांनी वैराग्य आणि विरक्तीचे जिवंत उदाहरण श्री गोरक्षनाथांच्या रूपाने जगाला दिले. शाबरी विद्या ही भानामती किंवा जादू-टोणा नाही, तर महादेवाने भिल्लीणीच्या रूपातील पार्वतीला लोकभाषेत सांगितलेला वेदच आहे, असे ठामपणे सांगणारे मच्छिंद्रनाथ हे जगातील महान संत होते.
महादेवाचा मानसपुत्र वीरभद्राचा अहंकार आणि गर्व नष्ट करण्याचे सामर्थ्य त्यांच्यात होते. संजीवनी विद्या केवळ त्यांना माहित होती असे नव्हे, तर त्यात ते पूर्णपणे पारंगत होते. त्यांनी स्वतःवर आणि मीननाथावर संजीवनी विद्येचा उपयोग करून आपले श्रेष्ठत्व सिद्ध केले. गोरक्षनाथासारख्या अवधूत शिष्याच्या तपोमयतेचा अहंकार एका साध्या लपंडाव खेळाने आव्हान देऊन, त्रिखंडात क्षणार्धात संचार करणाऱ्या गोरक्षनाथाला पुन्हा शरण आणणारे जगातील पहिले शिवशिष्य म्हणजे मच्छिंद्रनाथ.
या लपंडाव खेळात त्यांनी पृथ्वी, तेज, आप, वायू आणि आकाश ही पंचमहाभूते स्वीकारली, आणि गोरक्षनाथाने त्रिखंड चाळूनही त्यांना शोधू शकला नाही. मच्छिंद्रनाथांचा जन्मोत्सव मायंबा (सावरगाव), बीड येथील त्यांच्या संजीवनी समाधी मंदिरात ऋषी पंचमीला साजरा केला जातो.
श्री चैतन्य मच्छिंद्रनाथांची जन्मकथा:
एकदा कैलास पर्वतावर शिव-पार्वती संनादात असताना पार्वतीने शंकराला विनंती केली, “तुम्ही ज्या मंत्राचा जप करता, त्याचा मला अनुग्रह द्या.” शंकर म्हणाले, “मी तुला हा मंत्र शिकवेन, पण त्यासाठी एकांतस्थान हवे. चल, आपण असे स्थान शोधू.” असे म्हणून ते दोघे एकांताची जागा शोधण्यासाठी निघाले आणि यमुना नदीच्या काठावर पोहोचले.
तिथे कोणाचाही वावर नव्हता, त्यामुळे त्यांनी ते स्थान पसंत केले आणि तिथे बसून शंकराने पार्वतीला मंत्रोपदेश सुरू केला. त्याच वेळी, यमुनेत एक मासोळी होती, ज्याने ब्रह्मवीर्य गिळले होते आणि ती गर्भवती होती. तिच्या उदरातील गर्भ शंकराचा मंत्रोपदेश ऐकत होता. त्यामुळे त्याला शुद्ध ज्ञान प्राप्त झाले, आणि द्वैतभाव नाहीसा होऊन तो ब्रह्मरूप बनला.
उपदेश संपल्यावर शंकराने पार्वतीला विचारले, “तुला उपदेशाचे सार समजले का?” तेव्हा मासोळीच्या उदरातून मच्छिंद्रनाथाने उत्तर दिले, “सर्व काही ब्रह्मरूप आहे.” हा आवाज ऐकून शंकराने तिकडे पाहिले आणि मासोळीच्या पोटात कवी नारायणाचा संचार झाल्याचे समजले.
त्यांनी मच्छिंद्रनाथाला सांगितले, “माझा उपदेश ऐकल्यामुळे तुला मोठा लाभ झाला आहे. पण हा उपदेश मी तुला दत्तात्रेयामार्फत पूर्ण करवीन. तू बदरिकाश्रमात ये, तिथे मी तुला दर्शन देईन.” असे सांगून शंकर पार्वतीसह कैलासाला परतले.
मच्छिंद्रनाथ मासोळीच्या उदरात तोच मंत्र जपत राहिला. पूर्ण कालावधी संपल्यावर मासोळीने नदीकाठावर अंडे टाकले आणि पाण्यात निघून गेली. काही दिवसांनी बकपक्षी मासे पकडण्यासाठी तिथे आले. त्यांनी ते अंडे पाहिले आणि चोचीने फोडले. त्यातून दोन तुकडे झाले, आणि एका तुकड्यात तेजस्वी बालक दिसले. त्याचा रडण्याचा आवाज ऐकून बक घाबरून पळून गेले. त्या अंड्याचा तुकडा कामिक नावाच्या कोळ्याने पाहिला. सूर्यासारखे दैदिप्यमान बालक पाहून त्याचे मन कळवळले. त्याला वाटले, कोणते तरी हिंस्र प्राणी या नाजूक बालकाला मारेल.
तेव्हा आकाशवाणी झाली, “हा कवी नारायणाचा अवतार आहे. या बालकाला घरी ने आणि त्याचे नाव मच्छिंद्रनाथ ठेव. याबाबत कोणताही संशय मनात आणू नको.” कोळ्याने आज्ञा पाळली आणि आनंदाने बालकाला घरी नेले. त्याने आपल्या पत्नीला सांगितले, “देवाने आपल्याला हा पुत्र दिला आहे.” तिने आनंदाने बालकाला कवेत घेतले, आणि तिच्या स्तनात दूध आले. तिने त्याला दूध पाजले, स्नान घालून पाळण्यात झोपवले. मूल नसल्याने निराश झालेल्या त्या दाम्पत्याला हा पुत्ररत्न मिळाल्याने अनुपम आनंद झाला.
बालपण आणि तपश्चर्या:
मच्छिंद्रनाथ पाच वर्षांचा झाला तेव्हा एकदा त्याचा दत्तक पिता कामिक त्याला घेऊन यमुनेकाठी मासे पकडायला गेला. त्याने जाळे टाकून मासे पकडले आणि ते मच्छिंद्रनाथाजवळ ठेवून पुन्हा पाण्यात गेला. मच्छिंद्रनाथाने पाहिले की, आपल्या मातृकुळाचा नाश होत आहे. त्याला वाटले, हे कर्म चालू असताना आपण गप्प बसणे योग्य नाही. ज्याप्रमाणे आस्तिक ऋषीने जनमेजयाच्या सर्पसत्रात नागकुलाचे रक्षण केले, त्याप्रमाणे आपणही हा उद्योग थांबवला पाहिजे. त्याने एक एक मासा पाण्यात सोडायला सुरुवात केली.
हे पाहून कामिकला राग आला. तो पाण्यातून बाहेर आला आणि मच्छिंद्रनाथाला मारहाण करून म्हणाला, “मी मेहनत करून मासे पकडतो, आणि तू ते पाण्यात सोडतोस? मग खायचे काय? भिकेच्या ताटकळ्या घेऊन फिरायचे का?” असे बोलून तो पुन्हा पाण्यात गेला.
या मारामुळे आणि बोलण्याने मच्छिंद्रनाथाच्या मनाला ठसठसले. त्याने विचार केला की, भिक्षेचे अन्न पवित्र असते, आणि आता आपण तेच खायचे. वडिलांची नजर चुकवून तो तिथून निघाला आणि फिरत फिरत बदरिकाश्रमात पोहोचला. तिथे त्याने बारा वर्षे कठोर तपश्चर्या केली. ती इतकी तीव्र होती की, त्याचे शरीर हाडांचा सांगाडा बनले.
त्याच काळात दत्तात्रेय शिवालयात गेले आणि शंकराची स्तुती केली. शंकर प्रसन्न होऊन प्रकट झाले, त्यांनी दत्तात्रेयाला मिठी मारली आणि जवळ बसवले. दोघांनी एकमेकांशी गप्पा मारल्या. दत्तात्रेयाने सांगितले की, त्यांना बदरिकाश्रमातील रमणीय जंगल पाहायचे आहे. शंकराने होकार दिला आणि दोघे अरण्यात गेले. हा योगायोग मच्छिंद्रनाथाच्या उदयकालासाठीच घडला. बदरिकावनातील शोभा पाहून ते दोघे आनंदित झाले.
मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथांचे योगशास्त्र:
मच्छिंद्रनाथ आणि गोरक्षनाथ यांचे योगशास्त्रावरील प्रभुत्व अपार होते. समाधियोग, आत्मबोध, नादब्रह्म, बिंदुब्रह्म, शून्यतत्त्व आणि निरंजन तत्त्व यांचे संपूर्ण ज्ञान आणि अनुभव त्यांच्यात होते. त्यांच्या ग्रंथसंपदेत याचा प्रत्यय येतो. अद्वयतारक उपनिषद आणि मंडलब्राह्मण उपनिषदात उल्लेखित अमूर्त तारकयोग, उत्तरतारक योग आणि अमनस्क योग यांचा त्यांनी विशेष अभ्यास केला होता. चक्रभेदन, शून्यभेदन यांसारख्या अवस्थांतून शिव-शक्तीचे सामरस्य कसे साधता येते, हे त्यांनी प्रत्यक्ष दाखवले. हे ज्ञान त्यांनी योग्य शिष्यांना कुठलाही संकोच न करता दिले. निर्गुण अवस्थेच्या कठीण मार्गावर त्यांनी शिष्यांना मार्गदर्शन केले.
बौद्धांच्या शून्यतत्त्वाच्या पलीकडे अतिशून्य, महाशून्य आणि सर्वशून्य यांचा भेद करून ब्रह्मरंध्रातील सत्य अनुभवण्यात त्यांचे प्रभुत्व होते. ज्ञान, योग आणि ध्यान यांचा समन्वय त्यांनी साधला. प्रत्येकाच्या क्षमतेनुसार त्यांनी साधना आणि आचरणाचे नियम दिले.
नाथांची विचारधारा सखोल होती. ते द्वैत-अद्वैतापुरते मर्यादित राहिले नाहीत. त्याही पलीकडे “द्वैताद्वैत विलक्षण” नाथतत्त्व त्यांनी तत्त्ववेत्त्यांसमोर मांडले. मानवी देह कोणत्याही आश्रमात असो—ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ किंवा संन्यास—प्रत्येकासाठी उपयुक्त साधना त्यांनी सांगितली. त्यांची धर्माची संकल्पना अनोखी होती.
प्रत्येक आश्रम हा त्यांच्यासाठी धर्म होता. उन्नत करणारे जीवन, आचार, विचार आणि विवेक यांना त्यांनी धर्म मानले. पण ही व्याख्या संकुचित नव्हती. त्यात मानवधर्म समाविष्ट होता, जो सर्वांसाठी आणि विश्वात्मक होता. प्रेम, समता आणि विश्वभाव यांच्या अटळ पायावर उभा असलेला हा परिपूर्ण मानवधर्म होता. कालानुसार त्यांनी कार्याची आखणी केली. अस्थिरता वाढत असताना योग साधना अवघड बनली, म्हणून त्यांनी भक्तीमार्गाला प्रोत्साहन दिले. नाथ संप्रदायातील विष्णूपूजन सगुण भक्तीचे प्रतीक आहे.
ज्ञानोत्तर भक्ती आणि भक्तीतून निर्माण होणारे ज्ञान यावर त्यांनी भर दिला. डोळस भक्ती शिकवली आणि गहिनीनाथ, निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर यांसारखे अपार योग्यतेचे शिष्य घडवले. यातून वारकरी संप्रदायाचा उदय झाला, आणि भक्तीचे नवे पर्व सुरू झाले.
मच्छिंद्रनाथाची मंदिरे:
- आद्य नाथाचार्य चैतन्य श्री मत्स्येंद्रनाथ संजीवनी समाधी मंदिर, मायंबा, जि. बीड, महाराष्ट्र
- मच्छिंद्रनाथ मंदिर, मिटमिटा, औरंगाबाद, महाराष्ट्र
- मच्छिंद्रनाथ मंदिर, वढोदा, ता. मुक्ताईनगर, जि. जळगाव, महाराष्ट्र
- मच्छिंद्रनाथ मंदिर, कीले मच्छिंद्र गड, ता. वाळवा, जि. सांगली, महाराष्ट्र
