ringan
|| रिंगण ||
पंढरपूरच्या पालखी सोहळ्यातील रिंगण हा एक अनोखा आणि उत्साहवर्धक कार्यक्रम आहे, जो वारकऱ्यांसह स्थानिक लोक आणि माध्यमांचेही विशेष आकर्षण ठरतो. रिंगण हा शब्दशः गोलाकार वर्तुळाचा अर्थ व्यक्त करतो आणि पालखीभोवती भक्तांनी बनवलेल्या वर्तुळातून हा खेळ साकारतो.
रिंगणासाठी मोठे मैदान आवश्यक असते, आणि प्रत्येक पालखी सोहळ्यासाठी रिंगणाची ठिकाणे निश्चित असतात. वाढत्या वारकरी संख्येमुळे काही सोहळ्यांमध्ये रिंगणाची जागा बदलण्यात आली आहे. रिंगण हा केवळ खेळ नसून, वारकरी संप्रदायातील शिस्त, भक्ती आणि सामूहिक एकतेचा उत्सव आहे.
रिंगणाची रचना आणि चोपदारांचे कौशल्य
पालखी सोहळा रिंगणाच्या ठिकाणी पोहोचल्यानंतर चोपदार प्रथम रिंगणाची रचना तयार करतात. या रचनेत मध्यभागी पालखी असते, तिच्याभोवती पताकाधारी वारकरी आणि दिंड्या उभ्या राहतात. त्यानंतर मोकळी जागा सोडून, पुन्हा दिंड्या आणि रिंगण पाहण्यासाठी आलेले भाविक वर्तुळाकार उभे राहतात. रिंगण लावणे हे अत्यंत कौशल्याचे काम आहे, ज्यामध्ये चोपदारांचा अनुभव आणि वारकऱ्यांची शिस्त यांचा सुंदर संगम दिसतो. या रचनेमुळे रिंगणाचा खेळ व्यवस्थित आणि सुरक्षितपणे पार पडतो.
रिंगणातील विविध आकर्षणे
रिंगणात मोकळ्या मार्गावर तुळशी वृंदावन हातात घेतलेल्या महिला, झेंडे घेतलेले पताकाधारी वारकरी आणि वीणेकरी स्वतंत्रपणे पळतात, ज्यामुळे वातावरणात उत्साह संचारतो. मात्र, रिंगणाचे खरे आकर्षण आहे अश्वांची दौड. पालखी सोहळ्यात एक किंवा दोन अश्व सहभागी असतात. यापैकी एका अश्वावर जरीपटका घातलेला स्वार असतो, तर दुसरा अश्व रिकामा सोडला जातो.
रिकाम्या अश्वावर संतांचा आत्मा विराजमान असतो, अशी भक्तांची श्रद्धा आहे. चोपदार प्रथम अश्वाला रिंगणाचा मार्ग दाखवतात, आणि नंतर अश्व मोकळा सोडला जातो. हा अश्व तीन फेऱ्या पूर्ण करतो, आणि यावेळी भाविक “माऊली, माऊली” असा गजर करत उत्साहाने टाळ्या वाजवतात. अश्वाची ही दौड रिंगणाचा कळस मानली जाते.
उभे रिंगण आणि इतर खेळ
रिंगणाचा आणखी एक प्रकार म्हणजे उभे रिंगण. यात दिंड्या गोलाकार उभ्या न राहता, पालखीच्या दोन्ही बाजूंना समोरासमोर रांगेत उभ्या राहतात. या मधल्या मार्गावर अश्व दौडतो, ज्यामुळे वेगळाच उत्साह निर्माण होतो. रिंगणानंतर दिंड्यांचे विविध खेळ आयोजित केले जातात, ज्यात उडीचा खेळ विशेष लोकप्रिय आहे. हे खेळ खेळताना टाळ आणि भजनांचा नाद सतत सुरू असतो.
मध्यभागी पालखी ठेवून, टाळकरी कमळाच्या पाकळ्यांप्रमाणे वर्तुळाकार बसतात आणि “ज्ञानोबा-तुकाराम” भजन वेगवेगळ्या ठेक्यांवर गातात. वर्तुळाच्या कडेला पखवाज वादक उभे राहून पखवाज वाजवतात. पावसामुळे चिखल झाला तरी वारकरी पावसात, चिखलात बसून या खेळांचा आनंद घेतात, ज्यामुळे हा अनुभव अविस्मरणीय ठरतो.
बकरी रिंगण: शेतकरी समाजाचा सहभाग
संत तुकाराम महाराज आणि संत सोपानकाका यांच्या पालखी सोहळ्यात बकरी रिंगण किंवा मेंढरांचे रिंगण हा आणखी एक अनोखा प्रकार पाहायला मिळतो. पालखी मार्गावरील शेतकरी भाविक आपली मेंढरे किंवा बकऱ्या घेऊन येतात, आणि ही जनावरे पालखी रथाभोवती प्रदक्षिणा घालतात.
हा प्रकार शेतकरी समाजाच्या भक्तीचा आणि पालखी सोहळ्यातील सर्वसमावेशकतेचा द्योतक आहे. अशा प्रकारे विविध सामाजिक गट पालखी सोहळ्यात सहभागी होतात, ज्यामुळे या उत्सवाला व्यापक स्वरूप प्राप्त होते.
रिंगणातील मराठेशाही लष्करी छाप
पालखी सोहळ्यात, विशेषतः रिंगणात, मराठेशाही लष्करी परंपरेची छाप स्पष्टपणे दिसते. चोपदारांचा सहभाग, अश्वांची दौड, आणि कर्णा वाजवून पालखीच्या प्रस्थानाची सूचना देणे हे सर्व लष्करी शिस्तीचे प्रतीक आहे. संत तुकाराम महाराजांच्या वंशजांनी त्यांच्या निधनानंतर पालखी सोहळा सुरू केला, तेव्हा देहूतून पालखी आळंदीला जाऊन तिथून पंढरपूरला जायची. हा संयुक्त सोहळा होता.
पुढे काही मतभेदांमुळे हैबतबाबांनी आळंदीची स्वतंत्र पालखी सुरू केली. हैबतबाबा हे शिंदे सरदारांच्या सैन्यात होते, आणि त्यांच्या काळात शितोळे आणि ग्वाल्हेरच्या शिंद्यांनी या सोहळ्याला मदत केली. याच काळात रिंगणासारख्या लष्करी शैलीतील पद्धती पालखी सोहळ्यात रुजल्या, ज्यांनी या उत्सवाला एक अनोखी ओळख दिली.
रिंगण हा पालखी सोहळ्यातील एक उत्साहपूर्ण आणि भक्तिमय खेळ आहे, जो वारकरी संप्रदायाच्या शिस्तीचा, सामूहिक भक्तीचा आणि सांस्कृतिक वैभवाचा संगम दर्शवतो. अश्वांची दौड, चोपदारांचे कौशल्य, बकरी रिंगण आणि उडीचे खेळ यांमुळे रिंगण सर्वांसाठी आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरतो. मराठेशाही परंपरेची छाप आणि सर्वसमावेशकता यामुळे रिंगण पालखी सोहळ्याचा अविभाज्य भाग बनला आहे. हा अनुभव प्रत्येक वारकरी आणि दर्शनार्थीच्या मनात कायमचा कोरला जातो.
