rakshabandhan
|| सण -रक्षाबंधन ||
हिंदू पंचांगानुसार, श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेला नारळी पौर्णिमा आणि रक्षाबंधन हे दोन महत्त्वाचे सण साजरे केले जातात. जर पौर्णिमा दोन दिवस लागोपाठ असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी रक्षाबंधन साजरे करण्याची प्रथा आहे. हे दोन्ही सण सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक बंध मजबूत करणारे असून, त्यांचे स्वरूप आणि महत्त्व वेगळे आहे.
नारळी पौर्णिमा
श्रावण पौर्णिमेला समुद्रकिनारी वसलेल्या समाजात नारळी पौर्णिमा हा सण उत्साहाने साजरा केला जातो. समुद्र हा वरुणदेवाचे स्थान मानला जातो, जो पश्चिम दिशेचा दिक्पाल आहे. या दिवशी समुद्राला श्रीफळ (नारळ) अर्पण करून त्याच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. विशेषतः कोळी समाज, ज्यांचे जीवन समुद्राशी अविभाज्यपणे जोडलेले आहे, हा सण मोठ्या श्रद्धेने साजरा करतो.
पावसाळ्यात समुद्र खवळलेला असतो, आणि हा काळ माशांच्या प्रजननाचा असल्याने मासेमारी थांबवली जाते. श्रावण पौर्णिमेला समुद्राची पूजा करून आणि श्रीफळ अर्पण करून मासेमारी पुन्हा सुरू केली जाते. कोळी समाज वर्षानुवर्षे या परंपरेचे काटेकोरपणे पालन करतो, ज्यामुळे समुद्राशी असलेले त्यांचे नाते अधिक दृढ होते.
या सणाला कोळी समाजात विशेष नैवेद्य तयार केला जातो. नारळाच्या करंज्या, तळलेला रावस मासा आणि इतर पारंपरिक पदार्थ समुद्राला आणि मासेमारीच्या बोटींना अर्पण केले जातात. कोळीवाड्यात या दिवशी पारंपरिक गीते गायली जातात, मिरवणुका काढल्या जातात आणि नारळ फोडण्याच्या स्पर्धांसह विविध खेळांचे आयोजन केले जाते.
कोळी स्त्रिया भरजरी वस्त्रे आणि दागिने परिधान करून पारंपरिक नृत्य सादर करतात, ज्यामुळे सणाचा उत्साह द्विगुणित होतो. हा सण केवळ समुद्राशी जोडलेला उत्सव नसून, कोळी समाजाच्या सांस्कृतिक वारशाचा आणि एकतेचा उत्सव आहे.
रक्षाबंधन
रक्षाबंधन, ज्याला राखी पौर्णिमा असेही म्हणतात, हा बहीण-भावाच्या पवित्र नात्याला साजरा करणारा सण आहे. ‘राखी’ या शब्दातच ‘रक्षण’ आणि ‘सांभाळ’ हा अर्थ दडलेला आहे. हिंदू धर्मात असा विश्वास आहे की, बलवान, धैर्यशील आणि कर्तृत्ववान व्यक्तीने दुर्बल, असहाय, वृद्ध किंवा गरजूंना संरक्षण देणे हे कर्तव्य आहे. या भावनेतून रक्षाबंधनाची परंपरा उदयास आली.
या दिवशी बहीण आपल्या भावाच्या किंवा बंधुतुल्य व्यक्तीच्या उजव्या मनगटावर रेशमी धागा (राखी) बांधते आणि त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी, सुखासाठी आणि समृद्धीसाठी प्रार्थना करते. याबदल्यात भाऊ आपल्या बहिणीचे आयुष्यभर रक्षण करण्याचे वचन देतो. काही ठिकाणी पुरोहित आपल्या यजमानांना मंत्रोच्चारांसह राखी बांधतात, ज्यामुळे नात्यांचे पावित्र्य आणि रक्षणाचा संकल्प अधिक दृढ होतो.
रक्षाबंधन हा सण उत्तर भारतात विशेष लोकप्रिय आहे, जिथे तो ‘राखी’ नावाने ओळखला जातो. या दिवशी बहिणी आपल्या सख्ख्या भावाला किंवा बंधुतुल्य व्यक्तीला राखी बांधून त्यांच्या प्रेमाचे आणि विश्वासाचे बंधन मजबूत करतात. राखी बांधणे म्हणजे केवळ एक धागा बांधणे नसून, प्रेम आणि जबाबदारीच्या बंधनात स्वतःला गुंतवणे आहे.
काही प्रांतात ही परंपरा अधिक विस्तृत स्वरूपात पाळली जाते, जिथे मुलगी आपल्या वडिलांना, पत्नी पतीला किंवा नोकर आपल्या मालकाला राखी बांधते. यामागील भावना आहे की, सामर्थ्यवान व्यक्तीकडून संरक्षणाचे वचन घेऊन समाजातील ऐक्य आणि प्रेम वाढवले जावे. आजच्या काळात रक्षाबंधन हा प्रामुख्याने बहीण-भावाच्या नात्याचा उत्सव म्हणून साजरा केला जातो, जिथे बहिणी आपल्या भावांना राखी बांधून त्यांच्याशी असलेले प्रेम आणि आपुलकी व्यक्त करतात.
रक्षाबंधनाची पौराणिक कथा
रक्षाबंधनाची परंपरा कधी सुरू झाली, याबाबत निश्चित माहिती नाही, परंतु यासंबंधी एक पौराणिक कथा प्रसिद्ध आहे. प्राचीन काळी देव आणि दानव यांच्यात युद्ध सुरू होते, आणि दानवांचा राजा वृत्रासुर याच्या शक्तीपुढे देवांचे काही चालत नव्हते. वृत्रासुराने देवांचा राजा इंद्र याला युद्धाचे आव्हान दिले.
इंद्र आपले वज्र घेऊन युद्धाला निघाला, तेव्हा त्याची पत्नी शुची हिने भगवान विष्णूकडून प्राप्त झालेला एक पवित्र धागा (राखी) इंद्राच्या मनगटावर बांधला. त्या राखीच्या दैवी शक्तीवर तिचा पूर्ण विश्वास होता की, यामुळे इंद्राला विजय प्राप्त होईल.
तिच्या श्रद्धेचा सन्मान राखत इंद्राने युद्धात वृत्रासुराचा पराभव केला आणि आपले गमावलेले वैभव परत मिळवले. या घटनेपासून राखी बांधण्याची प्रथा सुरू झाली, असे मानले जाते. ही कथा रक्षाबंधनाच्या मागील श्रद्धा आणि विश्वासाचे प्रतीक आहे, ज्यामुळे हा सण आजही तितक्याच उत्साहाने साजरा केला जातो.
नारळी पौर्णिमा आणि रक्षाबंधन हे दोन्ही सण श्रावण पौर्णिमेला साजरे होत असले, तरी त्यांचे स्वरूप आणि उद्देश वेगळे आहेत. नारळी पौर्णिमा समुद्राशी आणि कोळी समाजाच्या जीवनाशी जोडलेली आहे, तर रक्षाबंधन नात्यांचे पावित्र्य आणि प्रेमाचे बंधन साजरे करते. दोन्ही सण भारतीय संस्कृतीतील विविधता आणि सामाजिक एकतेचे प्रतीक आहेत.
