तीर्थक्षेत्र
prati-tirupati-balaji-mandir-ketakavale
|| तीर्थक्षेत्र ||
पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर किल्ल्याच्या परिसरात पुण्यापासून सुमारे ४० कि.मी. अंतरावर केतकावळे हे सुमारे दोन हजार लोकसंख्येचं लहानसं गाव आहे. या गावाची ओळख व्यंकटेश्वरा हॅचरीज उद्योगसमूहाच्या ट्रस्टने उभारलेल्या एक अद्वितीय मंदिरामुळे विशेष आहे. हे मंदिर म्हणजे आंध्र प्रदेशातील तिरुमला-तिरुपती मंदिराची प्रतिकृती असून त्याला प्रति तिरुपती बालाजी मंदिर म्हटलं जातं.
तिरुमला-तिरुपती येथील मूळ मंदिर व्यंकटाचल पर्वतावर ८४० मीटर उंचीवर वसलेलं आहे, तर केतकावळे येथील हे मंदिर डोंगराच्या पायथ्याशी आहे. आंध्र प्रदेशातील मंदिराचा परिसर शेकडो एकरांमध्ये पसरलेला असून, त्याच्या तुलनेत केतकावळे येथील मंदिराचा परिसर सुमारे २३ एकरांमध्ये आहे.
त्यापैकी अडीच एकरांवर मुख्य मंदिर उभारण्यात आलं आहे, ज्यामुळे तिरुपतीच्या मूळ मंदिराच्या तुलनेत ते आकाराने लहान असलं तरी त्याचं पावित्र्य आणि भव्यता कायम राखली आहे.
तिरुपतीच्या मुख्य मंदिरासमोर असलेला ध्वजस्तंभ आणि गरुड मंदिर याची प्रतिकृती केतकावळे येथेही उभारण्यात आली आहे. याचप्रमाणे मुख्य मंदिराच्या चारही बाजूंना सुदर्शनस्वामी, नृसिंह, पद्मावती, गोदामाता आणि वेणुगोपालस्वामी या देवतांची सुबक मंदिरं आहेत.
मुख्य मंदिराच्या डावीकडे कुबेर आणि वराहस्वामी यांच्या मंदिरांची स्थापना करण्यात आली आहे. या सर्व मंदिरांमध्ये दाक्षिणात्य स्थापत्यशास्त्राची छाप स्पष्टपणे जाणवते.
मुख्य मंदिराची सजावट तिरुपतीच्या मूळ मंदिरासारखी असून त्यावर उंच आणि भव्य गोपूर उभारण्यात आलं आहे. हे गोपूर आगम शास्त्रानुसार बांधलं गेलं आहे, ज्यामध्ये मंदिराच्या प्रत्येक भागाचा विशिष्ट अर्थ आहे.
उदाहरणार्थ, गर्भगृह हे मस्तक दर्शवतं तर राजगोपुरम हे चरणांचं प्रतीक आहे. मंदिराच्या अंगभूत संरचनेत अर्थमंडप, अंतराळ मंडप, मुखमंडप, सोपनम, ध्वजस्तंभ आणि बलिपीठ यांचा समावेश आहे. या प्रत्येक घटकाचं धार्मिक महत्त्व आहे.
केतकावळे येथील बालाजीची मूर्ती मूळ तिरुपतीतील मूर्तीप्रमाणेच शाळिग्रामातून तयार केली आहे. या मूर्तीला कानांत कर्णफुलं, खांद्यावर नाग आणि केशसंभार रुळलेला दिसतो.
या मूर्तीच्या चार हातांमध्ये शंख, चक्र, गदा आहेत आणि एक हात भक्तांना आशीर्वाद देण्यासाठी आहे. या मूर्तीवर उभट आकाराचा मुकुट चढवला जातो आणि तिला विविध अलंकारांनी सजवण्यात येतं, ज्यामुळे तिच्या देखाव्यात दिव्यता आणि भव्यता दिसते.
पूजा विधी तिरुपतीच्या मूळ मंदिरातील विधींप्रमाणेच इथेही केले जातात. मंदिरात तीन वेळा पूजा आणि दोन वेळा सेवा केली जाते, ज्यात सुप्रभातम आणि एकांतसेवा या दोन विशेष सेवा आहेत.
गुरुवारी भाविकांना नेत्रदर्शनाची संधी मिळते. वर्षभरात दोन मोठे उत्सव इथे साजरे केले जातात: वार्षिक उत्सव आणि ब्रह्मोत्सव. ब्रह्मोत्सव हा पंधरा दिवस चालणारा मोठा उत्सव असून त्यात धार्मिक कार्यक्रमांसह सांस्कृतिक कार्यक्रमांचाही समावेश असतो.
तिरुपतीप्रमाणेच इथेही भाविकांसाठी लाडूचा प्रसाद उपलब्ध आहे. तसेच, भाविकांना बालाजीला केस अर्पण करण्याची सोयही केतकावळे मंदिरात आहे. तिरुपतीच्या मूळ मंदिरातील दान-धर्मासाठी ठेवलेल्या हुंड्यांची व्यवस्था इथेही करण्यात आली आहे. भाविकांना येथे सतत “व्यंकट रमणा गोविंदा” या गजराचा आवाज ऐकू येतो, ज्यामुळे त्यांना तिरुपतीचीच अनुभूती मिळते.
मूळ तिरुपतीच्या प्रतिकृतीचं हे मंदिर केतकावळे येथे उभारण्यामागे व्यंकटेश्वरा हॅचरीजचे संस्थापक डॉ. बी. व्ही. राव यांची बालाजीवरील अपार श्रद्धा होती. तिरुपतीला जाणं सर्वसामान्यांना शक्य नसल्यामुळे त्यांनी बालाजीचं मंदिर केतकावळे येथे उभारावं, अशी त्यांची इच्छा होती.
त्यांच्या निधनानंतर, त्यांच्या मुलांनी ही इच्छा पूर्ण केली. या मंदिराचं व्यवस्थापन त्यांच्या मुलांनी सांभाळले असून येथे येणाऱ्या भाविकांसाठी सर्व सोयी सुविधा मोफत उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. पादत्राणं काढण्याची सोय, दर्शनानंतर प्रसाद व भोजनाची सुविधा, तसेच वाहनांसाठी पार्किंगची व्यवस्था करण्यात आली आहे.
या मंदिरात तिरुपतीच्या मूळ मंदिरातील आचारी आणून लाडू प्रसाद तयार केला जातो. भाविकांच्या सोयीसाठी प्रत्येक गोष्ट अगदी शिस्तबद्धपणे आयोजित केली गेली आहे. त्यामुळे केतकावळेचं बालाजी मंदिर भाविकांसाठी तिरुपतीचं दिव्य दर्शन घेण्याचं ठिकाण बनलं आहे.