pola
|| सण – पोळा ||
श्रावण महिना हा सणांचा आणि उत्साहाचा खजिना घेऊन येतो. या महिन्यात निसर्ग हिरव्यागार शालूने नटलेला असतो, आणि पावसाच्या सरींमुळे वातावरणात एक आल्हाददायक गारवा पसरलेला असतो. या गारव्यामुळे माणसाचे मनही प्रसन्न आणि ताजेतवाने होते.
श्रावणात आपण नागपंचमी, नारळी पौर्णिमा, रक्षाबंधन, गोकुळाष्टमी यांसारखे सण उत्साहाने साजरे करतो. या सणांच्या मालिकेची सांगता होते ती श्रावण महिन्याच्या शेवटी येणाऱ्या पोळा या अनोख्या सणाने. पोळा, ज्याला बैलपोळा असेही म्हणतात, हा शेतकऱ्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा सण आहे, जो श्रावण अमावास्या किंवा काही ठिकाणी भाद्रपद अमावास्येला साजरा केला जातो. हा सण बैलांना समर्पित आहे, जे शेतकऱ्यांचे खरे सहकारी आणि शेतीचे आधारस्तंभ आहेत.
पोळ्याच्या सणाला बैलांना विश्रांतीचा आणि सन्मानाचा दिवस मानला जातो. या सणाच्या आदल्या दिवशी बैलांना ‘आवतण’ म्हणजेच आमंत्रण दिले जाते. पोळ्याच्या दिवशी सकाळी बैलांना नदीकाठी किंवा जवळच्या ओढ्यावर नेऊन स्नान घातले जाते. त्यानंतर त्यांना चरायला सोडून घरी आणले जाते. या दिवशी बैलांच्या खांद्याला (मान आणि शरीर यांचा जोडणारा भाग) हळद आणि तूप किंवा तेल लावून शेकले जाते, ज्याला ‘खांड शेकणे’ असे म्हणतात.
बैलांना सजवण्यासाठी त्यांच्या पाठीवर नक्षीदार झूल, अंगावर गेरूचे ठिपके, शिंगांना रंगीत बेगड, डोक्यावर बाशिंग, गळ्यात घुंगरांच्या माळा आणि कवड्यांचे हार, तसेच नवीन वेसण आणि कासरा घातला जातो. काही ठिकाणी बैलांच्या पायात चांदीचे किंवा करदोड्याचे तोडेही घातले जातात. या सजवलेल्या बैलांना गोड पुरणपोळी, खिचडी किंवा इतर सुग्रास पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो. बैलांची काळजी घेणाऱ्या ‘बैलकरी’ म्हणजेच घरगड्याला नवीन कपडे देऊन त्याचाही सन्मान केला जातो.
पोळ्याच्या सणात शेतकऱ्यांमध्ये विशेष उत्साह संचारलेला असतो. प्रत्येक शेतकरी आपल्या बैलांना आकर्षक आणि उठावदार दिसावेत यासाठी आपल्या ऐपतीनुसार त्यांचा साजशृंगार करतो. गावात बैलांच्या मिरवणुकीचे आयोजन केले जाते, ज्यामध्ये सजवलेले बैल गावकऱ्यांसमोर अभिमानाने मिरवले जातात. गावाच्या सीमेवर किंवा शेताच्या आखरावर आंब्याच्या पानांचे मोठे तोरण बांधले जाते. प्रत्येक घराच्या दाराला आंब्याच्या पानांचे तोरण लावून सणाची शोभा वाढवली जाते.
मिरवणुकीत गावातील सर्व बैलजोड्या एकत्र येतात, आणि ढोल, ताशे, सनई, वाजंत्री यांच्या तालावर ‘झडत्या’ नावाची पारंपरिक गीते गायली जातात. यानंतर गावातील मान्यवर व्यक्ती, जसे की पाटील किंवा श्रीमंत जमीनदार, यांना ‘मानवाईक’ म्हणतात, ते तोरण तोडतात आणि पोळा सण ‘फुटतो’. त्यानंतर बैलांना गावातील मारुती मंदिरात नेऊन त्यांची पूजा केली जाते. घरी परतल्यानंतर बैलांना ओवाळले जाते आणि बैलांना मिरवणुकीत नेणाऱ्या व्यक्तीला ‘बोजारा’ म्हणून पैसे दिले जातात.
हा सण शेतकरी वर्गासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण बैल हे त्यांच्या शेतीचे आणि उपजीविकेचे आधारस्तंभ आहेत. पोळा सणाच्या माध्यमातून शेतकरी आपल्या बैलांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतात आणि त्यांना सन्मानाने सजवून त्यांचे आभार मानतात. हा सण केवळ बैलांचा उत्सव नसून, शेतकरी जीवनातील मेहनत, परंपरा आणि निसर्गाशी असलेल्या नात्याचा उत्सव आहे. या सणामुळे गावातील एकता आणि सामूहिक आनंदही वृद्धिंगत होतो.
