pashankusha-ekadashi
|| पाशांकुशा एकादशी ||
अश्विन महिन्यात नवरात्रोत्सवानंतर येणारी एकादशी ही पाशांकुशा किंवा पापांकुशा एकादशी म्हणून ओळखली जाते. प्रत्येक मराठी महिन्यात शुक्ल पक्ष आणि कृष्ण पक्ष अशा दोन्ही कालावधीत एकादशी येते. या प्रत्येक एकादशीचं स्वतःचं खास महत्त्व आणि परंपरा आहे, तसंच त्यांची नावंही वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. या नावांमधूनच त्यांचं वेगळेपण आणि माहात्म्य स्पष्ट होतं. अश्विन महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणारी पाशांकुशा एकादशी ही त्यापैकीच एक आहे. चला, या एकादशीचं महत्त्व, मान्यता, परंपरा, पूजा पद्धती आणि कथा याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.
पाशांकुशा एकादशीचं महत्त्व :
एकादशीच्या व्रताला ‘व्रतराज’ असं संबोधलं जातं, कारण वर्षभरातील सर्व व्रतांमध्ये एकादशीचं व्रत सर्वोत्तम आणि श्रेष्ठ मानलं गेलं आहे. पुराणांनुसार, पाशांकुशा एकादशीचं व्रत केल्याने एका तपाच्या पुण्याइतकं फळ मिळतं. या दिवशी भगवान विष्णूंच्या पद्मनाथ स्वरूपाची पूजा करण्याची प्रथा आहे. ज्यांच्या कुंडलीत चंद्र कमजोर आहे, त्यांनी हे व्रत अवश्य करावं, असं सांगितलं जातं.
महाभारत काळात श्रीकृष्णाने पांडवांचा थोरला भाऊ युधिष्ठिराला या एकादशीचं माहात्म्य सांगितलं होतं. या व्रतामुळे सर्व पापांचा नाश होतो आणि व्यक्तीला पापमुक्त जीवनाचा मार्ग मिळतो. या दिवशी दानधर्म करणं आणि पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करणं याला विशेष महत्त्व आहे. असं केल्याने सूर्य यज्ञाच्या पुण्याइतकं फल मिळतं, असा विश्वास आहे.
श्रीराम आणि भरताची भेट :
वर्षभरात येणाऱ्या सर्व एकादशींची नावं आणि त्यांचं महत्त्व वेगळं आहे. पाशांकुशा एकादशीचं नाव पापरूपी हत्तीवर पुण्याच्या अंकुशाने नियंत्रण ठेवण्याच्या संकल्पनेतून आलं आहे, असं पुराणात सांगितलं आहे. जर एखाद्या व्यक्तीकडून अनावधानानेही पाप घडलं असेल, तर त्याने पाशांकुशा एकादशीचं व्रत करावं. हे व्रत पापांचा नाश करून व्यक्तीच्या जीवनात सद्गुणांचा संचार करतं, असं श्रीकृष्णाने युधिष्ठिराला समजावलं होतं.
या व्रतात मौन पाळून भगवंताची आराधना करावी, असंही सांगण्यात आलं आहे. विशेष म्हणजे, विजयादशमीनंतर याच एकादशीच्या दिवशी श्रीराम आणि भरत यांची भेट झाली होती, अशी धारणा आहे. ही भेट भक्ती आणि बंधुप्रेमाचं प्रतीक मानली जाते.
पाशांकुशा एकादशीचं व्रताचरण :
पाशांकुशा एकादशीचं व्रत करणाऱ्यांनी पहाटे उठून स्नानादी नित्यकर्मं उरकावीत आणि भगवान विष्णूंच्या पूजनाचा संकल्प घ्यावा. पूजेसाठी स्वच्छ जागेवर किंवा चौकोनी पाटावर श्रीविष्णूंची मूर्ती किंवा चित्र ठेवावं. या वेळी घटस्थापना करावी आणि भगवंताचं आवाहन करावं. त्यानंतर पंचामृताने अभिषेक करून तोच नैवेद्यासाठी अर्पण करावा. मग मुख्य अभिषेक करून श्रीविष्णूंना नवीन वस्त्र, चंदन, अक्षता, तुळशीपत्र, हंगामी फुलं आणि फळं अर्पण करावीत. धूप आणि दीप प्रज्वलित करून नैवेद्य दाखवावा. नैवेद्यात पिवळ्या रंगाची मिठाई, खीर किंवा गोड पदार्थ असणं शुभ मानलं जातं.
पूजा संपल्यावर श्रीविष्णूंची आरती करावी आणि सर्वांना प्रसाद वाटावा. शक्य असल्यास विष्णू चालिसा किंवा विष्णूसहस्रनामाचं पठन करावं. पाशांकुशा एकादशीची कथा ऐकावी किंवा सांगावी आणि सामर्थ्यानुसार दान करावं, असं परंपरेत नमूद आहे.
पाशांकुशा एकादशीचं वैशिष्ट्य :
वर्षभरातील सर्व एकादशींना भगवान विष्णूंची पूजा केली जाते, पण अश्विन शुक्ल पक्षातील पाशांकुशा एकादशीचं व्रत आणि पूजन केल्याने विशेष पुण्य मिळतं आणि सर्व पापांपासून मुक्ती मिळते, असा विश्वास आहे. या दिवशी भक्त मौन पाळून आणि मन शांत ठेवून भगवंताचं स्मरण करतात.
पापांचा नाश करून जीवनात पुण्य आणि सत्कर्मांचा मार्ग प्रशस्त करणारी ही एकादशी अश्विन महिन्यातील एक महत्त्वाचा प्रसंग मानली जाते. विजयादशमीनंतर येणाऱ्या या एकादशीचं धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व श्रीराम आणि भरताच्या भेटीमुळेही वाढतं.
